География_8-сынып

Тақырып

География ғылымының салалары. Географиялық зерттеу

әдістерінің түрлері. Географиялық деректерді өңдеу және

талдау.

Оқу мақсаты

8.1.1.2 География ғылымы салаларындағы маңызды зерттеулерді анықтайды

8.1.1.3 Далалық, картографиялық, теориялық географиялық зерттеу әдістерінің мәнін түсіндіріп, қолданады

8.1.1.4 Сандық және сапалық географиялық деректерді өңдеп, талдайды.

Бағалау критерийі

Білім алушы

• География ғылымы салаларындағы зерттеулердің маңыздылығын сипаттайды
• Зерттеу әдістерінің мәнін түсіндіреді
• Сандық және сапалық деректерді өңдейді

Ойлау деңгейлері

Қолдану

Жоғары деңгей дағдылары

Орындау уақыты

20 минут

Тапсырма

1(а) Сурет бойынша географиялық зерттеу әдісін анықтаңыз.

(b) Осы зерттеу әдісінің қазіргі кездегі географиядағы маңыздылығын түсіндіріңіз.

____________________________________________________________________

2. Географиялық зерттеу әдістеріне интеллек-карта құрастырыңыз.

Далалық Картографиялық

Теориялық

3. Берілген деректерді пайдаланып, график құрыңыз және талдаңыз.

• (a) Температурасы төмен болған мезгілді көрсетіңіз. _______________________________________________________________________________
• (b) Температурасы жоғары болған мезгілді көрсетіңіз. _______________________________________________________________________________
• (c) Температурасы төмен және жоғары болу себептерін анықтаңыз. _______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

• (d) Температураның өзгерісінің жергілікті жерге әсерін түсіндіріңіз. ______________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________

Тапсырма №

1

2

3

Жалпы балл

Тақырып

Тақырыптық карталар және оларды қосымша сипаттайтын элементтер.Тақырыптық карталарды оқу. Тақырыптық географиялық номенклатура.

Оқу мақсаты

8.2.1.1 Тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді құрастырады: профиль, диаграмма, график, кесте 8.2.1.2 Географиялық шартты белгілер мен карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды

8.2.1.3 Географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

Бағалау критерийі

Білім алушы

• Тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді сызады
• Тақырыптық карталарды оқиды
• Географиялық нысандарды кескін картада белгілейді

Ойлау деңгейлері

Қолдану

Орындау уақыты

20 минут

Тапсырма

• Дүниежүзінің климаттық белдеулер картасы берілген. Картаны берілген элементтер бойынша толықтырыңыз.

• Дүниежүзінің ең ыстық және ең суық жерін тауып, температурасын сандық көрсеткішпен жазыңыз.
• Дүниежүзіндегі ең ылғалды және ең құрғақ жерді тауып, жауын-шашын мөлшерін сандық көрсеткішпен жазыңыз.
• Гольфстрим, Курасио, Батыс Желдер ағыстарының бағытын сызықтық белгімен сызып, толықтырыңыз.

2. Қазақстанның табиғат зоналары картасы берілген.

Шартты белгілер мен қосымша элементтерді (сапалық бояулар мен суреттер) қолданып, картаға сипаттама жасаңыз._____________________________________________________ ____________________________________________________________________________

3. Қазақстанның саяси – әкімшілік картасын қолданып, кескін картаға шекаралас мемлекеттерді белгілеңіз.

Тапсырма №

Балл

1

2

3

Тапсырма

• Суреттерді жер бедерінің түрлерімен сәйкестендіріңіз.

жазық тау аласа тау

• Материктік және мұхиттық жер бедерін салыстырыңыз. Мәліметтерді кестеге толтырыңыз.

• Сипаттамасы бойынша тау жыныстарының түрлерін анықтаңыз.

• Бұл тау жыныстары сұйық шөгінді заттар мен газ және кристалдардан тұратын

магмадан түзіледі. Магмалар жердің тереңдігіндегі геотермалды жылудың әсерінен бұрынғы шөгінділердің үгілуінен пайда болады және жер астында қатайып, берік магмалық тау жынысы және гранит секілді ірі тау жыныстары түзіледі. Лава ауада болғанда жылдам суыйды және базальт сынды ұсақ тау жыныстарын түзеді.______________________________

• Бұл тау жыныстары түрлі табиғи жағдайларда: су, жел, ауырлық немесе мұз

әсерінен түзіледі. Бұл тау жыныстары үгілген және эрозияға ұшыраған бұрынғы шөгінді фрагменттерінен пайда болуы мүмкін. Ағзалардың шіруінен немесе бір кездері теңіз асты кені болған еріген минерал тұнбаларынан түзілуі мүмкін.______________________________

• Тау жыныстары жоғары қысым мен температура әсеріне ұшырағанда олардың

құрылысы мен құрамы айтарлықтай өзгереді. Жердің тереңдігінде орналасқандықтан тау жыныстары үлкен температурамен жоғарыдағы тау жыныстары есебінен үлкен қысым әсеріне ұшырайды. Интрузивті магмалық тау жыныстарының қызуы жақын маңдағы тау жыныстарын жоғары температураға ұшыратып, олардың минералдық құрамын өгертуі мүмкін. ______________________________

• Төменде берілген суреттерге қарап, талдау жасаңыз.

1-сурет 2-сурет

Бұл жерлерде шаруашылықтың қай түрін дамыту қолайлы деп ойлайсыз? Неліктен? _________________________________________________________________________

Жалпы балл

Тапсырма

1. Суретте климат түзуші факторлар көрсетілген. Климат түзуші факторлардың жергілікті жер климатына әсерін талдаңыз.

1-сурет

2-сурет

3-сурет 4-сурет

• Күн радиациясы _________________________________________________________
• Жер бедері _____________________________________________________________

(c) Ауа массалары ___________________________________________________________

(d) Географиялық орны ______________________________________________________

ё

2. Климаттық белдеулер картасы берілген.

(a) Экваторлық белдеуді тауып, қай санға сәйкес келетінін жазыңыз. __________________

(b) Осы белдеудің әр құрлықтағы ерекшелігі мен ұқсастығын жазыңыз.

3. Берілген суреттерді пайдаланып, талдау жасаңыз.

(a) Антропогендік әсерлерден қалыптасқан атмосфералық ластану мен климаттың өзгеруін анықтаңыз.

_____________________________________________________________________________

(b) Салдарын жазыңыз. _________________________________________________________

(c) Атмосфераның ластануының климат өзгерісіне әсерін азайту және шешу жолдарын ұсыныңыз.______________________ ______________________________________________

Жалпы балл

Тапсырма

1. Қазаншұңқырлар негізінде көлдің түрлерін анықтаңыз. Көлдің пайда болу жолын түсіндіріңіз.

1. ______________________________________________________________________

2. ______________________________________________________________________

3. _________________________________________________________________

2. Құрлық суларының шаруашылықта қолданылу мақсатын сипаттаңыз.

(a) Өзен сулары _______________________________________________________________

(b) Көл сулары ________________________________________________________________

(с) Жер асты сулары ___________________________________________________________

(d) Мұздықтар ________________________________________________________________

3. Мәтінмен танысыңыз.Қазақстанның ішкі суларына байланысты мәселелердің пайда болу себептерін анықтап, салдарын жазыңыз. Шешу жолдарын ұсыныңыз.

Қазақстандағы экологиялық проблемалар

Елімізде қазіргі кезеңде шешімі табылмай отырған мәселелердің бірі –экологиялық мәселелер. Соның бірі Арал теңізі алабымен байланысты. Ұзақ уақыт бойы шаруашылыққа Әмудария мен Сырдария өзендерін тиімсіз пайдалану нәтижесінде теңіз суы таязданып, құрғай бастады, айналасындағы жерлер өмір сүруге қолайсыз сор шөлге айналды. Арал теңізінің түбіндегі тұздар ауаға таралып, адамның тыныс жолы ауруларының пайда болуына әсер тигізді. Еліміздің батысында орналасқан мұнай кен орындары бүгінгі таңда Каспий теңізінің экологиялық жағдайын нашарлатып жіберді. Мұнай кен орындарын бұрғылау және мұнайды тасымалдау кезінде пайда болған апатты жағдайлардың салдарынан мыңдаған тоннa мұнай теңізге құйылып, суда өмір сүріп жүрген балықтардың азаюы және суда жүзіп жүрген құстардың санының азаюына әсерін тигізді. Сонымен қатар, Іле және Қаратал өзендерін шаруашылықта қолдануына байланысты Балқаш көліне де қатер төндіруде, алдағы уақытта батысы құрғап, шығысы сор жерлерге айналуы мүмкін.

Жалпы балл

Тапсырма

• Мәтінмен танысып,тапсырманы орындаңыз.
• Табиғат зоналарын қалыптастыратын негізгі факторларды атаңыз. _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________
• Биіктік белдеуді қалыптастыратын негізгі факторларды атаңыз. ______________________

_____________________________________________________________________________

Табиғи зоналардың қалыптасуы

Табиғат зоналар ең негізгі сыртқы факторлар қалыптастырады. Олар көп жағдайда күн жылуының таралуына (яғни географиялық ендікке) тәуелді. Тағы бір фактор - аумақтың ылғалдылығының әртүрлілігі. Жылу мен ылғалдың арақатынасы нәтижесінде әр түрлі табиғи зоналар пайда болады. Мысалы: аумаққа күн жылуы көп түссе, оның біраз ылғалдылығы жеткіліксіз (К=0,3) болса, онда шөлді аймақтар пайда болады. Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдік және жануарлар дүниесімен ерекшеленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зоналарға ұқсас жеке үлескілер де кездеседі

Биіктік белдеудің қалыптасуы

Таумен жоғары көтерілген сайын белгілі биіктік (вертикаль) зоналар (белдеулер) бойынша климат жағдайларының қалыптасуы. Биіктік артқан сайын температура мен қысым азая бастайды. Белгілі бір биіктікке жеткенде ылғалдылық артады да, ең көп жауын-шашынды белдеу түзіледі, ал одан кейін ылғалдылық азая береді. Биіктік климат белдеулігімен тек климат жағдайларының ғана емес, онымен бірге су ағынының, топырақ пен өсімдік типтерінің, жануарлар дүниесінің өзгеруіне де әсерін тигізеді.

2. (а) Африка мен Оңтүстік Америка материгіндегі экваторлық орман зонасын салыстырып, кестеге жазыңыз.

(b) Суретте Анд және Гималай тауларының биіктік белдеулері берілген.

(a) Биіктік белдеулерінің санын анықтаңыз. __________________________________________

(b) Тау етегіндегі табиғат зонасын атаңыз.____________________________________________

(c) Биіктік белдеулеріндегі ұқсастықтарды жазыңыз.____________________________________ ____________________________________________________________________

(d) Биіктік белдеулеріндегі айырмашылықтарды анықтаңыз.____________________________ ________________________________________________________________________

3. Сурет бойынша талдау жасаңыз.

(a) Табиғаттағы өсімдіктердің маңызын сипаттаңыз._____________________________________

(b) Жануарлардың адам өміріндегі маңызын жазыңыз. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(c) Адам, жануар және өсімдік арасындағы байланысты анықтаңыз. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(d) Өсімдіктер мен жануарларды қорғау жолдарын ұсыныңыз. ___________________________________________________________________________________

Жалпы балл

Географиялық қабықтың құрамы мен құрылысы.Географиялық қабықтың заңдылықтары.

8.3.5.1. Географиялық қабықтың құрамы мен құрылысын графикалық түрде көрсетіп, түсіндіреді

8.3.5.2. Географиялық қабық заңдылықтарының маңыздылығын түсіндіреді

Білім алушы

• Географиялық қабықтың құрамы мен құрылысын графикалық түрде бейнелейді
• Географиялық қабық заңдылықтарының маңыздылығын сипаттайды

Қолдану

15 минут

Тапсырма

• Берілген анықтамаға сүйеніп, сызбаны толықтырыңыз.

Географиялық қабық дегеніміз – жер шарының біртұтас қабығы. Оның құрамына атмосфераның төменгі қабаты, литосфераның жоғарғы қабаты, гидросфера мен биосфера кіреді, олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты және олардың арасында ұдайы зат және энергия айналымы жүріп отырады.

«Географиялық қабықтың құрылысы» сызбасы

• Мәтінді оқып шығыңыз.

(a) Географиялық қабықтың негізгі заңдылықтарын анықтаңыз.

(b) Мәтіннен негізгі заңдылықтарға қатысты көрсетілген мысалдарды табыңыз.

Географиялық қабықтың құрылымы мен дамуында өзіндік заңдылықтары.

Географиялық қабықтың құрылымы мен дамуында өзіндік заңдылықтар бар. Олар бүкіл географиялық қабыққа да, оның жекелеген компоненттері мен шағын көлемді табиғаты кешендеріне де ортақ болып келеді. Осы заңдылықтарды білу айнала қоршаған табиғатқа нұқсан келтірмей, табиғат байлықтарын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Географиялық қабықтың аса маңызды жалпы заңдылықтарына оның тұтастығы, зат және қуат алмасуы, ырғақтылығы, зоналылық жатады. Географиялық қабықтың тұтастығына оның құрамдас бөліктеріне өзара байланысы мен олардың бір-біріне тәуелді болуынан көрінеді. Егер осы компоненттердің біреуі өзгеріске түссе табиғат тепе –теңдігінің заңдылығы бұзылады, яғни қазіргі дүниежүзінде болып жатқан табиғи экологиялық өзгеріске ұшырайды.

Батпақтардың құрғату кезінде топырақтың сортаңдануы, ауыл шаруашылығын дұрыс жүргізбеуі салдарынан құнарлы жерлер шөлге айналып кетуі мүмкін. Географиялық қабықтағы компоненттердің өзара байланысы тоқтаусыз жүретін зат алмасуы нәтижесіндегі жүзеге асады. Географиялық қабық компоненттері алмасуының бірнеше түрі бар. Атмосферадағы ауа айналымы, гидросферадағы су айналымы, литосферадағы зат айналымы. Жердің Күнді айналуы табиғаттағы жыл ішіндегі ырғақтылықты тұғызады. Ол температура мен жауын-шашынның жылдық барысынан, кейбір ендіктерде жыл мезгілдерінің ажыратылуынан, өзендердегі су режимімен, құстардың жылы жаққа қайтуларынан, қыста ұйқыға кететін жануарлардан және т.б. құбылыстардан айқын көрінеді. Жердің даму тарихында жүздеген мыңдаған миллиондаған жылдарды қамтиды. Мысалы апаттар, жер сілкінулер, климаттың суынуы т.б. Материктер мен мұхиттардағы табиғат кешендерінің құрайтын табиғат компоненттері экватордан полюстерге қарай географиялық зоналылық заңдылығына сәйкес өзгереді. Жер бетіндегі Күн жылуының әркелкі таралуынан экватордан полюстерге қарай тек климат қана емес, сондай ақ жер бедерінің сыртқы күштерінің әсер етуі, өзен мен көлдердің ерекшеліктері, топырақ түзілу процестері, өсімдіктер, жануарлар дүниесі де заңды түрде өзгеріп отырады.

Бағалау критерийі

Географиялық қабықтың құрамы мен құрылысын графикалық түрде бейнелейді.

Географиялық қабық заңдылықтарының маңыздылығын сипаттайды.

Жалпы балл

Тапсырма

1. Суретті қолдана отырып, 85 км ² аумақтың халық санын анықтаңыз.

(а) Халық санын анықтау әдісін түсіндіріңіз.

2. Халықтың ұдайы өсу көрсеткіші бойынша 1 дамыған елді мысалға ала отырып, төмендегі кестені толтырыңыз.

• Дамушы елдерде болатын негізгі демографиялық проблемаларды топтастырып, шешу жолдарын ұсыныңыз.

Жалпы балл

Тапсырма

1. Табиғат ресурсын игеру жолы көрсетілген суретпен жұмыс жасаңыз.

1-сурет 2-сурет

(а) 1-суретте көрсетілген пайдалы қазбаны игерудің мемлекет экономикасына тигізетін әсерін бағалаңыз. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(b) 2 -суретті пайдаланып, қазба қалдықтарының әсеріне экологиялық тұрғыдан баға беріңіз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 2. Табиғат ресурсының таралу картасын қолданып, жанғыш пайдалы қазбалардың әрқайсысына қатысты ірі қоры бар 3 кен орнын жазыңыз.

(a)Көмір ______________________________________________________________________________

(b)Мұнай _____________________________________________________________________________

(c)Газ ______________________________________________________________________________

3.(а) Сызбада тамақ өнеркәсібінің бір саласы көрсетілген. Сызба бойынша шикізаттан дайын өнімге дейінгі аралықта болатын үдерісті сипаттаңыз. _________________________

(b) Солтүстік Қазақстан бойынша дайын өнім алатын бір орталықты атаңыз.____________

Жалпы балл

1. Суретте инфрақұрылымның «күре тамыры» болып есептелетін көлік саласы берілген. Суретті қолданып, Қазақстандағы жүк тасымалы бойынша көлік түрлерінің үлесін жазыңыз және маңыздылығына баға беріңіз.

(a) Темір жол _________________________________________________________________________

(b) Теңіз жолы _________________________________________________________________________

(c) Құбыр жолы _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________

(e) Автокөлік жолы _________________________________________________________________________

2. Төмендегі суреттерге мұқият қараңыз. Шаруашылық салалары түрлерін анықтап, сәйкес әріптермен жазыңыз.

1) Өндіруші салалар: __________________________________________________________

2) Өңдеуші салалар: ___________________________________________________________

3) Қызмет көрсету салалары: ____________________________________________________

3. Берілген жоспар негізінде Теміртау қаласында орналасқан өңдеуші кәсіпорынды сипаттаңыз.

(a.) Географиялық орнын анықтаңыз. ______________________________________________________________________________

(b) Негізгі шикізатын атаңыз. ______________________________________________________________________________

(c) Алынатын өнімнің түрлерін атаңыз. _______________________________________________________________________________

(d) Мемлекет үшін маңыздылығын көрсетіңіз. _______________________________________________________________________________

Жалпы балл

Тапсырма

1. Берілген мемлекеттерді басқару формасы мен құрылымы бойынша жіктеңіз.

2. Саяси картаны қолданып, картадағы сандық және сапалық өзгерістерді анықтаңыз.

(а) 1991-2015 жылдар аралығында болған сапалық өзгерістерге тән елдерді тауып, себебін анықтаңыз. ________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

(b) 1991-2015 жылдар аралығында болған сандық өзгерістерге тән елдерді тауып, себебін анықтаңыз.__________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

3. ШЫҰ интеграциясындағы Қазақстанның орнын анықтаңыз.

(a) Ұйымның негізгі мақсатын жазыңыз.__________________________________________

(b) Құрамына кіретін мемлекеттерді атаңыз. _______________________________________

(c) Интеграциядағы Қазақстанның орнын сипаттаңыз. _______________________________

Жалпы балл