Социология | Ежелгі Үндістандағы тәрбиемен мектептер

Ежелгі Үндістандағы тәрбиемен мектептер

Ежелгі Үндістанда әлеуметтік ойлар буддизм мен джайнизм мектептерінің социологиялық мифтерінде біршама карастырылған. Мәселен, джайнизмнік этикалық, эстетикалық жүйесінде адам мінез-құлқындағы кейбір нормалар мси тақуалық (аскетизм) мінездің кей формалары берілген. Тақуалық (аскетизм) дегсн «нәпсіні тый» деген мағынаны береді. Ондай норманың бірі ретінде ахисаны алады, яғни «тірі жанға зиян келтірмеу» принципі.
Әлеуметтік теорияның біршама айқын элементтері ежелгі Грецияда қалыптаса бастады. Мәселен, әлеуметтік пікірдің кейбір элементтерін Гомер мен Гесиодтың шығармаларынан кездестіруге болады. Алайда, ежелгі Грек философтарының арасында қоғамға және коғамдық институттарға ерекше көңіл бөлгендер софистер болды. Оларға дейінгілер көбінесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен коғамға басты назар аударады. Өйткені, сол кездегі ежелгі Грециядағы саяси жағдай философтарды адам мен қоғам мәселссіне көңіл аударуға мәжбүр еткен болатын.
Платон өзінің социологиялық мифтерінде софистердің мемлекет адамдарынын ортақ келісімінің нәтижесінде пайда болды деген пікірге қарсы болады. Платонның пікірінше, мемлекет адам мүдделерінің әртүрлі болуына негізделіп құралатын болған, содан еңбек бөлінісі пайда болады. Қоғамдық еңбектің бөлінісіне байланысты Платон адамдарды үш топқа (кастаға) бөледі: жоғарғы билеуші топ, қолөнершілер және құлдар. Адамдар арасындағы касталық қатынасты жақтайды. Адамдар, Платонның пікірінше, табиғатынан тең емес. Жаратылысынан адамның бірі аристократ, екіншісі шаруа, үшіншісі құл болып туылады және өмір бойы солай өтеді. Халық соны мойындауы керек. Бірақ олар тату өмір сүруі тиіс, өйткені олардың бәріне ортақ нәрсе — Жер-Ана деп көрсетеді.,
Социологиялық ой дүниесінде Аристотельдің де алатын орны ерекше. Аристотель ежелгі Грециянын саяси тәжірибесін қортындылай келе, адам - әлеуметтік жаратылыс деген Қорытындыға келеді. Мемлекет адамдардың туа біткен «бірігіп өмір сүруге ұмтылғыштық қасиетінен пайда болады деп көрсетеді. Оның пікірінше, коғам үлкен екі әлеуметтік институтқа бөлінеді: құл иеленуіпілер және кұлдар. Бұл да Платонның идеясын колдайды, яғни адамдар жаратылысынан тең емес деп түсінеді. Аристотель мемлекеттің мақсаты - адамдардың бақытты өмірін қамтамасыз ету деп есептейді. Мемлекет қоғамдағы жалпы мүддеге қызмет етуі керек деп көрсетеді. Бәріне ортақ мақсат - өздері құрған қоғамды, мемлекеттік құрылысты сақтау болып табылады.
Социологияның дербес ғылым ретінде пайда болып қалыптасуы батыста француз философы О. Конттың есімімен байланысты (1798-1857). Ол ең алдымен Батыстағы позитивистік философияиың негізін салушы болып есептеледі. Оның 1830-шы жылдары «Позитивті философиянын курсы» деп аталатын 6 томдық еңбегі жарық көреді. Міне осы еңбегінде негізінен оның социологиялық ойлары айтылады. Мәселен, осы еңбегінің 3-ші томында алғаш рет Конт «социология» деген ұғымды енгізеді және қоғамды ғылыми негізде зерттеу мақсатын кояды. Міне осы пікір социологияның ғылым ретінде пайда болып, дамуына негіз болады.,
Қорыта келгенде, О. Конттың социологиялық концепциясында басты екі идея жатыр. Біріншісі — қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану болса; екіншісі - әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзіндс ғылымды қолдану идеясы. Ғылыми білім қоғамның дұрыс дамуы үшін қызметететініне Конт кәміл сенді.
ХІХ ғасырдың ағылшын ғалым-философы Г.Спенсер социологияның қалыптасып дамуында маңызды роль атқарады. Жас кезінен ғылым жолына түскен (темір жол инженері) Г. Спенсер, Дарвиинің эвюлюциялық теориясының ықпалымен, эволюция үрдісімен айналысады. Ол эиолюция теориясын, дүниенің барлық салаларын түсіндіру үшін қолдануға болады деген қорытындыға келеді. Спенсер қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып, оны адамзат коғамының тарихына да қолдануға болады деп мойындайды.

Үндістанның экономикалық және қоғамдық құрылысы

Үндістан жер көлемі және халқының саны жөнінен өте ерте уақыттардың өзінде-ақ Азия елдерінің ішіндегі ең ірілеріне жататын.
Біздің дәуірге дейінгі үшінші мыңжылдықта Үндістанның батыс-солтүстік жағында мемлекеттер болып, ол мемлекеттерде мәдениеті жоғары, өздерінің жазу әдебиеті бар тайпалар өмір сүргені мәлім. Ежелгі Үндістанның мәдениеті бірінші мыңжылдықта гүлденіп, көрші халықтарға да әсерін қатты тигізді. Үндістан буддизм дінінің отаны.
Үндістанның географиялық жағдайы өте күрделі және әртүрлі болатын. Үндістанның жері үлкен түбек, материк сияқты аумақты, басқа дүниеден екі мұхитпен және Гималай тауымен бөлініп тұр. Түбектің ортасы-Деккан жарты аралдың ең ежелгі бөлімі. Ол джунглиден, саваниадан, таулы және тасты жерлерден тұрады, құрғақшылық жиі болуына байланысты адамның өмір сүруіне қолайсыз еді. Адамдардың тұруына ең жақсы, пайдаға асатын жерлер Үндістанның батыс-солтүстік жағындағы Инд хвне Ганг өзендерінің арасында орналасқан аллювиалды тегіс алқаптар. Суы мол, жерлері құнарлы, климаты жұмсақ, сондықтан ежелгі кезеңнен-ақ осында ірі мемлекеттер пайда болды.
Үндістанның халқы ұлттық жағынан алуан түрлі болатын. XX ғасырдағы ресми есеп бойынша Үндістанда 220 тіл бар екен. Үндістанның негізгі халқы аласа бойлы, қара түсті "дравидтер" деген тайпалар. Олар Үндістанның орта және оңтүстік жағына орналасқан болатын. Тарихшылар дравидтерден де бұрын тұрған тайпалар "мұнда" деп санайды. Бұл тайпалар орталық провинцияларда, Гималай және Чото-Нагпур деген жерде тұрған. Олар Үндістанның орта жене оңтүстік жағына орналасқан.
Бұл кезеңде Үндістанда дравидтердің тайпалары тұрғанын айтып өттік. Олар тауда және джунглиде тұратын қарабайыр топтарға бөлінеді. Арийлер басып алғаннан бұрын оларда өркениеттіліктің көптеген белгілері болатын: сәнді қалалар салынып, сауда дамыған еді, алыс мемлекетгермен де сауда жүргізілетін.
Біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықта дравидтерді Гиндукуш және Памир тауларынан түскен ак тайпалар басып алып, олар Пенджаб және Ганг өзендсрінің жоғары бассейніне орналасты. Осы тайпаларды арийлер деп атайды, арийлер дегеніміз ақсүйек, жақсы тұқым деп аударылады. Дравидтерді олар "дасью" деп атаған.
Осы айтқап тайпалар ғасырлар бойы көшпелі өмір сүріп, көбінесе мал бағумен айналысты. Арийлер егін шаруашылығымен де шұғылданған. Олардың күріш, күнжіт және арпа отырғызғаны белгілі. Мақтадан мата тоқу, ыдыс-аяқ жасау, қола мен темірден қару соғу кәсіптерінің дамығаны анық. Егін шаруашылығының, қолөнер және мал өсірудің дамуы бірте-бірте сауданың пайда болуына әкелді.
Арийлер басып алғаннан кейін Үндістанда ауыл қауымы болғаны белгілі, ол алдымен отбасы қауымы болды да, соңынан қоныс қауымына айналып кетті. Бұл қауымдарды "вишпатья" деген старосталар, және "сабха", "самити" деген кеңес басқарды.
Үндістан жеріндегі отбасылар патриархалдық топқа жататын. Мүлік және билік тек қана әкесінің қолында жиналған еді. Әкесінің билігі кейін үлкен баласының колына өтетін. Жер қауымның да, жан ұясының да меншігі бола алады.

Ежелгі Үндістандағы құқық

Ежелгі Үндістан мемлекеті туралы сөз қозғамас бұрын ежелгі кезде "Үндістан" ұғымы қалай мағына бергеніне тоқталып өтейік. Сөз болып отырған дәуірде бұл елдің атауы болмаған. Бізге дейін жеткен әдеби мұраларда (мейлінше кейінірек шыққан) "Бхаратаварша" ("бхараттар елі") деген сөз кездессді. Бұл сөз Үндістанның солтүстік бөлігіне немесе Ганга аңғарына ғана байланысты болған тәрізді. Үнді мифологиясында Үндістан түбегі "Джамвудьина" деп аталады, бірақ бұл атау кең түрде қолданылмаған.
"Үндістан" сөзі елдің солтүстік-батыс бөлігіндегі өзен атынан шыққан. Үнділердің өздері оны "Синдху", ирандықтар "Хинду", гректер "Индос", ал оның жағалауы тұрғындарын "индтер" деп атаған. "Үндістан" (Индия) сөзінің астарында "индтер елі" немесе "үнділер өлкесі" деген мағына жатыр.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті мен құқығында Ежелгі Шығыстың бүкіл құл иеленушілік мемлекеттеріне тән типтік белгілерінен қоса біраз өзгешеліктер де бар. Ол өзгешеліктерге қоғамның касталық құрылымы жатады. Бұл құрылым мемлекеттік белгі ретінде бүгінгі күнге дейін сақталған. Сол сияқты Үндістанда ұзақ уақытқа дейін селолық (ауылдық) қауымдық белгілері сақталып қалған.
Елі және халқы. Ежелгі Үндістанның мемлекеті "Үндістан" деп аталатын орасан үлкен түбектің солтүстік бөлігінде, Үнді және Ганга өзендерінің мал және егін шаруашылығымен айналысуға өте қолайлы жағалауларында орналасты. Бұл аудандарда бұрыннан байқалған су тапшылығы ерте кезден бастап-ақ суармалы жүйе жасауды қажет етті.
XX ғасырға дейін Үндістанның ежелгі тарихы ғалымдарға б. д. дейінгі 2-мыңжылдықтың ортасынан, яғни оларды арий тайпаларының жаулап алған кезінен бастап белгілі. Бірақ XX ғасырдың 20-жылдары Махенджо-Даро мен Хараппа маңайында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары бұл ұлы елдің ежелгі тарихы туралы түсініктерді едәуір тереңдетті. Ғалымдар Махенджо-Даро мен Хараппаның болған кезеңін б.д. дейінгі 3-мыңжылдыққа және материалдық мәдениеттің мұндай жоғары деңгейіне жеткен қоғам сөзсіз таптық, қоғам деген тұжырымға келді. Сол себептен Үндістан жерінде қоғам мен мемлекеттің дамуы, пайда болу кезеңі Египет пен Месопотамиядағы мемлекеттердің пайда болу кезеңімен шамалас.
Б.д. дейінгі екінші мыңжылдықтың ортасында солтүстік-батыс жағынан Үндістан аумағында арийлердің көшпелі тайпалары ене бастады. ("Ария" сөзі ежелгі үнді тілінде "санскрит"-"аристократ" дегенді білдіреді). Алғашында ол халықтың атын білдіретін. Үндістанды жаулап алғаннан кейін "ария" сөзі халық атауы мағынасынан айрылып, "қайырымды" дегенді білдіре бастады. Жергілікті халыққа байланысты "төменгі" деген сөзге қарама-қарсы қолданылатын болды. Жергілікті тұрғындармен аяусыз күрес жүргізе отырып, олар алдымен Пенджабты және Үнді өзені бассейнінің жерлерін басып алды, одан соң Ганга өзені бассейннің аумағына кіріп, оны да жаулап алды. Бұл арийлік басқыншы тайпалар ежелгі үнді өркениетін, үнді мәдениетін құртып жіберді. Олар жергілікті тұрғындардың жартысын өздеріне бағындырды, жартысы езіліп-жаншылып, ыдыратылып, Декан таулы жазығына және басқа да тіршілікке, өмір сүруге қолайсыз өңірлерге қуылды.
Бұл елдің мемлекеті мен құқық тарихының 2 кезеңіне келсек, ол шамамен б.д. дейінгі 2-мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап, дәлірек айтсақ, б.д. дейінгі VІ-IV ғасырларға келеді. Бұл Үндістанның құл иеленушілік мемлекеттерінің өркендеген дәуірі. Осы кезеңде ел нарығының дамуы жоғары деңгейге жетті. Өзен алқаптары елдің маңызды нарықтық аймақтарына айналды. Ирригациялық құрылыстар тізбесі кеңейді. Джунглилердің көптеген жерлері жыртылып, егін салымы. Мақта мен күріш өсіруге ерекше маңыз берідді. Бау - бақша істері қарқыңды дамыды. Қолөнері ауыл шаруашылығынан бөлінді. Үндістанның құл иеленушілік нарығында тауар өндірісі маңызды рол атқара бастады. Тұтыну өнімін өндіріп қана қоймай, енді қосымша күн өндірісі өріс алды. Бұл жетістіктер сауданың өркендеуіне, ескі қалалардың өсіп, жаңа қалалардың пайда болуына әкелді. Олардың арасына байланыс орнату ішкі сауданың дамуына әкеліп, одан соң сыртқы саудаға ықпал тигізді.
Өндіргіш күштердің дамуы елдің жеке бөліктерінің арасында нарықтық байланыс орнатып, олардың бірігуіне жағдай жасады. Өндіргіш күштердің дамуымен, сауданың өсуімен бірге Үндістанда құлдарды және ерікті қауымдастарды қанау күшейе түсті. Жоғарыда айтып өткеніміздей, жана құл иеленушілік мемлекеттің пайда болуы жаңа жағдайға байланысты рулық-тайпалық институттардың өзгеруіне, идеологиядағы өзгерістерге әкелді. Әдет-ғұрып құқықтары мен ауызша дәстүрлер енді мемлекеттің қажеттілігін өтей алмайтын еді.
"Дін ілімі", яғни, "Қасиетті ашылулар" (Веда) әдебиетіне жататын аса бай сутра (дәл аудармасы "жіп", яғни, тізбеленген, шумақталған өсиеттер) шығармалары болатын. Үндістанның құқық көздері осы ежелгі сутралардан бастау алады, Сутралардың қозғайтыны - дін, философия, этика, күнделікті өмір мәселелері. Ол ежелгі өсиеттер "смритиге" қатысты. Сутраларды кей кезде "веданға" деген, бірақ әдет бойынша олар қасиетті "канондар" арасына кірмейді, керісінше, "веда" мәтіні түсінік беруге, сол сұрақтар арқылы бағыт алады.
Ведаларға дәстүрлер, этимология, грамматика, фонетика, метрика және астрономия кіреді. Оларға жататын діни дәстүрлер туралы трактаттар-камасутралар, грихьясутралар бар. Грихьясутралардың айтар тағылымдары ерекше. Бұл жинақта үй ішілік салттар, яғни, үй қожайынына байланысты түрлі ақыл-кеңестер айтылады. Грихьясутралар шамамен шраутасутралардың кезеңіне жатады.
Драхмасутралар мазмұны жағынан олардан кең, яғни, оларда үй ішілік дәстүрлер мен отбасылық тұрмыс ережелерін, адамдардың әлеуметтік өмірін ретке келтіру және тұрғындардың түрлі топтарының жағдайлары, олардың мемлекетпен қарым-қатынасы туралы, т.б. жазбалар бар. Ғалымдар бұл жинақтарды б.д. дейінгі I мыңжылдықтың екінші жартысына, дәлірек айтар болсақ б.д. VI-VIII ғасырларына жатқызады.
Сутралардың негізінде біртіндеп ғылыми және саяси шығармалар, шастралар пайда болды. Сол сияқты эпикалық және этакалық құқықтық сипаттағы дхармашастралар келіп шықты. Олар дұрыс жүйеленген, өлеңмен жазылып, оқып, меңгеруге, есте сақтауға арналған трактаттар. Оларда бейнеленген брахмандық доктрина сутралардың идеялық мазмұнымен тікелей ұқсас болып келеді. Бірақ жүйелілігі жағынан сугралардан өзгеше. Шастраларда көптеген әдет-ғұрыптық концепциялар, белгілі-бір шығармалардың құрастырылған уақыты туралы айтылған пікірлер ондағы мәліметтердің дәл екендігін растай алмайды.
"Дхарма" терминшің мағынасы ете ксн, соның ішшдегі бастысы, әр кезеіще адсбиет жанрыңың әр түрінс байланыотылыгын бищіреді. Бүл созді одетте индивид (жеке адам) күнделікті омірінде басшылык,к.а алуға тиіс этика нормаларының жиынтык, атауы ретінде колданды. Дхарма-шастралар өзіндік кодекстер, олар қоғамның өр түрлі әлеуметгік топ-тарының мүшелерінс арнаған брахмапдардын акыл-онегелері мен осиетгері. Бүнымен қоса бүл мәтіңдер қүқық нормаларын да керсетеді (соньщ ішінде қшімыстық және азаматтық қүқык салаларындагы), олар мемлекеггік басқарудың үзак уақыт бойш төжірибесінің нотижесіндс пайда болған. Дхарміішастралар заң оіығарудың негізі ғана, бірак басты зандардың кодекстсрі емес,
"Қүдай заңы" мен ежелгі үнділік дхарманың екеуін бір нәрсе деп түсіну қате. Әйтсс де ортақ нәрселері коп. Осьшыц нотижссінде дхармашастрадар оз мазмүны жағынан ор тектес болып келеді. Олар азаматтык жоне кыл-мыстық заң шығару ісіне байланысты өсиетгерді ғана емес, сонымен бірге әр түрлі варналардың мшдеттеріне байланысты жанүялық, түрмыстық, культтық, санитарлык-гигисналық жазбаларды, т. б. біріктірді.
Маңу Заңдары дінн, этикалык, және заң туралы есиеггердің кең түрдегі жинаш.
Бүл осиеттерді үш бөлімге бөліп қарауга болады: олардың біріншісін брахмандардың түрлі діни осиетгсрі күрайды, екіншісін нормалар, яғни, мемлекеттік биліктің үйымдасуы мен оның азаматтармен қарым-қатынасыи реттейтін нормалар жиыны, үшіншісін азамаітық және кылмыстық істер нормалары қүрайды.
Ману Заңдары өлеңмен жазылған (шлокпен). Жіінак 12 бөлімнен түрады. Әр болімі отс кеп шлоктардан қүралған.
Брахманизм мен буддизмнін, шисленіскен күрссі түсында найда болғандықтан, Ману Заңдарынан сол күрсс корініс тапкан.
Буддизм б. д. дейінгі УІ-У ғ.ғ. пайда болган. Ол қүл иеленушілік қүрылыстың ыдырауынын алғашқы белгілері байқала бастаған кезең еді. Ашоктың түсында буддизм мемлекеттік дін ретінде жарияланды. Брахманизм буддизмнің Жйне мемлекетгің алдында жеңіліс тагггы да, күрес жүргІзе түрып, жойылып кетпеулері үшін "адамдар атасы" - "Ману осисттері" деген осы жинақты жасаган.
Жинақтың 12 болімінде дс олемнің пайда болуы, сословиенің қызметтері туралы, үіі қожайыныныц қүкықтары мен міндеттсрі ті-ралы, мүрагерлік қүқык.тары, патшаның қызметі, оның саясатынын принциптері және үкімет баскару, әр түрлі дәстүрлердің іскс асуы 'гуралы, дөруіщтер мен тақуаларға деген осиеттер жәнс дүрыс омір сүрудін нормалары туралы т. б. айтылған.
Ерекше назар аудартатыны - ол әр түрлі элеуметтік топтардың жағдайлары, бүл жерде "Ману-смрити" дхармасутраның ежелгі дәстүр-леріне жол берген. Яғни, мүнда 4 варнаның өкілдерінің тортіп нор-маларына ерекше коңіл аударылады.
Енді осы азаматтардың арнайы санаггарыиың қүқыктык. жағдайьша ерекше тоқтала ксткен жөи, Қоғамдық өмірдің ор кезенінде әрбір варна (сословие) әр турлі сзтыға ие болған. Ал олардың окіддері қоғамда сол сатыға сәйкес орьш алады. Ману заңдары бойынша түрғындэр төрт түрлі үрпаққа беріліп отыратын жабык. олеуметтік топқа немссе варнага болінді. Олар: брахмавдар, кшатрийлер, вайшийлер, цгудралар. Алғашқы үшеуініқ өкілдері екі рет туғандар деп саналды.
Брахмандар. Екірсттутандардыңалғашкысы-брахмандар. Олароздеріп құдайдың ұртынан жаралғандармыз дел түсіндірді (Ману Заңдары, 31-бап, 1-тармақ). Тек солар ғана дінді уағыздай алатын еді. Олардыд міндеттері діни ілімді меңгеріп, үйреніп, озі жэне озгелер ушіи күдайга қүрбандық берулері керек. Қүрбандықтарды беріп қана қоймай, сый түріңце алып түратын еді. Ягни, олар барлық салыктар мен толемдерден босатылды. "Адамдардың ішіндегі ең касиетгісі болып саналады" (1 тарау, 96-бап), "тіршіліктің иесі болып, ең жоғаргы орында түрады" (1 тарау, 97-бап), "Әлемдегі бар нәрсенің бәрі брахмандардың меншігі болып табылады" (1 тарау, 100-бап). Оларға ешқашан тән жазасы белгіленбейтін. Бәрі, тіптен патшалар да брахманның пікірімсн санасатын. "Егер радж брахмандардың ақыл-кеңесіне жүгінбейтін болса-делінген заңда, -ол балшыкка батқак сиырдай болып өледі" (Ману заңдары),....