Бөлім: «Жаңылтпаштар»
Жаңылтпаш — қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән-жыр үйренуге талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. “Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таласты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен” сияқты тәрбиелік мәні зор Жаңылпаштар бала бақшалар мен мектептерде жиі қолданылады.
Нау да дау, дау да нау.Науандау наудыңНауа жолында дау жолықты.
Мықтымсынған мықты мығымсыз шықты,Мықшыңдатып мыртық-ақ оп-оңай жықты.
Мәтектетіп мытуға мәтібилеуМәулен інім түйе мәтектеп,Мәңгіртіп-ақ жібереді шекеден шерткенде.
Қырқадағы қырық арқар,Қырқы-дағы қиқар арқар.Қасқиғаны марқа арқар,Қалқадағы қарт арқар.
Қылжақбаспен қылжақтаспашы, қылжалаңдап,Қылжың қалжыңшы қылжитар ыржалаңдап.
Құжынаған ара шаққасын Құбыржанды,Құбыржан да арағаҚұжыраңдап құжырланды.
Қара қанат жағалтай,Қарала-қожақ жағалма-ай.Қауырсынын жағалдаған ба,Құныттап бояу жаға алмай?
Қаймыжық қаймығыңқырап қаймаңдай ма,Қаймықтырған қайманаға маңмаңдай ма?
Қабылдағыш құптағышты қабылдатқыз,Қабылданса, қапұл-құпыл дабылдатқыз.
Көлеңкесі көлбеңдеген,Көк теректі көлеңкелегендерКөрмепті ебелекті ербеңдеген.
Кебе жеген Көкен кебеп жемеді,Кебежеден ірімшік әпергенКемпір де жегін деп ебектемеді.
Иірім дөңгелене иірілді,Иінге иір-иір иірімИректеліп үйірілді.
Зырылдауық зығырыңды зығырландырар,Зыпылдауық зыңғырлап.Зырылдауықтай зыттырып,Зырқылдатып басыңды ығыр қылар.
Зерттеуші зертханада зеріккен бе?Зеректігін зейінділікпен зерделей алмай,Зердесіздікке салынып, желіккен бе?
Жәркелеш пен жәмпейлеске жәрдемдес,Жездем сойған серкештіЖеделдетіп бұтарлауға жәукемдес.
Жағалтай жадағайЖағалауды жағалап ұшты.Жолақ-жолақ жағал құсЖарлауытты сағалап ұшты.
Жабағы жүніЖабағыланған жабағыны,Жабайландырмай-ақЖабуласа қайтеді?
Еліктегіш те, желіктіргіш те,Еліктей еліріп елеңдейді.Еліктегіштің елеңдеген елібі еленбейді.
Екшегішпен шөп-шаламды екшеткізші,Екшеленген шөп-шаламды өлшеткізші.
Дүңгіршек пе деп жүгірсек,Дүрбелеңдеп үлгірсек деп жүрсек,Делбеңдеген дүзге жайған үлбіршек екен.
Дөңгелек дөннен төмен дөңгеледі,Дөңгелекті дөкемге немен өңгереді?
Дөнен мінген кісі түздеп,Дөнбейілдің дөмпейіненДөнежіндерін жүр іздеп.
Далбағайы далба-жұлма бола тұрып,Далаңбайлағышын қарашы,Далаңды шола тұрып.
Ғылымпаз ғылымсыз жаңалық аша ала ма?Ғылымсыз ғылымпаз даналық аша ала ма?
Бұғанақты бұзаудң бұғанасынБұлтақтатқандаБелгілі бұра алмасың.Бұла бұзауБұлтақтап туламасын.