Репо операциясы туралы ұғым

Репо операциясы туралы ұғым.
Репо операциясы қазақстандық коммерциялық банктер үшін бағалы кағаздармен жүретін жаңа бір операцияның түрi болып табылады. Бiрақ бұл операциямен тек қана коммерциялық банктер ғана емес, сонымен қатар қор нарығының қapжылық компаниялары мен басқа да заңды тұлғалар айналысып жүр. Репо нарығы, қор нарығындағы қиындықтарға қарағанда да, дамуының объективтi алғы шарттары бар.
Репо операциясы маңызды макроэкономиқалық ұғымға ие, яғни банктiк жуйенің отімділiгiн басқарғанда олардың қолданылуы.
Репо операцияларын қолдану өте қажеттi, себебi ашық нарықтағы операциялар көлемi ұлғаяды және қажеттi максаттарға жетуде шығындар аз болады. Коммерциялық банктердiң уакытша бос ресурстарын төменгi тәукелмен орналастыруға, ал Ұлттық банкке туындаған толқындарды төмендетудi оңтайландыруға мүмкiндiк бередi.
Репо – екi бөлiмнен тұратын қаржылық операция. Келiсiм шартқа қатысушы бiр жақ бағалы кағаздарды екiншi жаққа сатады және тура сол уақытта қайта сату мiндеттемесiне сай келетiн кайта сатып алу мiндеттемесiн өзiне екiншi жақ алады.Бағалы кағаздарды қайта сатып алу, басында сатылған бағадан ерекшеленетiн бағамен жүзеге асады. Бағалар араcындағы айырмашылық репоның бiрiншi бөлiмiндегi бағалы кағаздарды сатып алушы болып келетiн жақтың алатын пайдасы болып келедi. Тәжірибеде сатушының пайдасы реподағы мөлшерлеменiң көлемiмен анықталады, бұл репо операциясының басқа қаржылық операциялардан өткiздiру тиiмдiлiгiн анықтауға мумкiндiк бередi.
Керi репо тура сол келiсiм шартты бiлдiредi, бiрақ репоның бiрiншi бөлiмiндегi бағалы қағазды сатып алушы жағынан қарастырғанда.
Репо операциясы жақтар арасында келiсiм шарттың жасалуы негiзiнде жургiзiледi.
Репо операциясын жургiзгенде репоның бiрiншi бөлiмiнде сатып алынған қағаздардан ерекшеленетiн бағалы қағаздарды қайта сатып алу жағдайы да қарастырылады, яғни басқа бағалы кағаздармен орнын ауыстыру мүмкiндiгi. Егер келiсiм шартта бағалы қағаздарды ауыстыратын қағаздар белгiленiп және олардың сипаттамасы көрсетiлсе, онда орын ауыстыру құқығы өз күшiне енедi.
Коммерциялык банктер репо операцияларын тек қор биржаларында ресми котировкасы бар бағалы қағаздармен жүргiздiредi, олар:
• Мемлекеттiк бағалы қағаздар;
• Мемлекет тарапынан кепiлдендiрiлген бағалы қағаздар;
• Бiрiншi деңгейлi коммерциялық вексельдер;
• Биржада айналыста жүретiн iрi өндiрiс компаниялары мен банктердiң акциялары мен облигациялары;
• Депозиттiк сертификаттар.
Егер бағалы қағаздар биржада жүрмесе, онда олардың кұнын жарияланған баланстар мен қаржылық есептер; осындай ақпараттар жинаумен айналысатын ұйымдар мен үкiмет және тағы сондай сияқтылардың кұжаттары негiзiнде банк ұйымдастырады.
Қор нарығының қатысушыларынан коммерциялык банктердiң бағалы қағаздарды сатып алу бағасы олардың түрлерiне, өтiмдiлiгiне, сенiмдiлiгiне, репо келiсiмiнiң кызмет ету мерзiмiне байланысты болып келедi және келiсiм шартты жасасу уақытында бұл бағалы қағаздың нарыктық құнының 50 – 90% құрайды. Басқа сөзбен айтқанда, бағалы қағаздар пакетiнiң нарықтық бағасын дисконттау жүредi. Келiсiм шарттын аяқталу мерзiмi келгенде қор нарығының қатысушысы өз бағалы қағаздарын қайта сатып алады.
Қор нарығының қатысушылары репо операцияларын келесi жағдайларда көбiрек қолданады: қолындағы бар бағалы кағаздар бағаның өсу дeңгейiне әсер етпесе; бұл бағалы қағаздарды айналысқа шығарғылары келмесе; бағалы кағаздармен операцияларды жүргiзуде айналым капиталы қажет болса.
Коммерциялық банктер бүгiнгi таңда бұл операцияны жүргiзуге өз кызығушылықтарын көрсетуде, себебi бұл негiзiнен баланс өтiмдiлiгiн ұстап тұру үшiн қажеттi болып келедi.

2.Репо операцияларының жiктелуi.
Репо операциясының тағы бiр анықтамасы бар – бағалы кағаздармен берiлетiн несие немесе бағалы қағаздарды жалға беру негiзiнде несиелендiру деп атайды.
Жасалу мерзiмiне қарай репо үш түрге бөлiнедi: түнгi ( 1 күнге ), ашық( операцияның мерзiмi нақты белгiленбейдi ), тездетiлген ( срочные ) ( бiр күннен ұзақ уақытқа, белгiленген мерзiммен, мысалы жетi күнге берiледi ). Репоның қажеттiлiгiне пайыз мөлшерлемесi де байланысты болып келедi.
Репо келiсiм шарттары мерзiм мен мөлшерлемемен ғана ерекшеленбейдi, сонымен қатар репо операциясы жасалған бағалы қағаздардың орналасу тәртiбiнен, яғни бағалы қағаздарды сақтандыру орнына байланысты.
АКШ – тың репо нарығының қызмет ету тәжiрибесi көрсеткендей, репо келiсiм шартындағы жақтар, алайда, бақалы қағаздарды сақтау мен орналастырудың үш нұсқасының бiреуiн пайдаланылады.
Бiрiншi нұсқа бойынша репоның бiрiншi бөлiмiнде сатып алынған бағалы қағаздар, сатып алушының қолына көшедi. Бұл жағдайда бағалы қағаздарды сатып алушы өзiнiң несиелiк тәуекелiн минимумға жеткiздiредi. Репоның бұл түрiнiң кемшiлiгi деп кағаздарды көшiруге байланысты кейбiр жағдайларда олардың шығындары өте үлкен болуын айтуға болады.
Екiншi нұскада репо операциясы бойынша бағалы қағаздар басқа бiр үшiншi тұлғаның пайдасына көшiрiледi. Репоның бұл түрi « үш жақт репо» деген атқа ие болады. Үшiншi жақ репо келiсiм шарты бойынша шартқа қaтысушылардың алдында белгiлi бiр жауапкершiлiктi алады; маржанын жағдайын қарап тұрады және керектi уақытта қосымша төлемдердi талап етедi. Екi шотта ( ақша бойынша және қағаздар бойынша ) үшiншi қатысушыда болғандықтан, бұл жағдайда қаражаттарды аудару шығындары минимумға жетедi. Үшiншi жақ бұл жағдайда келiсiм шарттың дұрыс орындалуының кепiл ретiнде болады және көрсеткен қызметтер үшiн белгiлi бiр пайданы алады.
Үшiншi нұска алдындағы екеуiнен айырмашылығы, бағалы қағаздар репо келiсiм шартының бiрiншi бөлiмi оларды сатушыда қалады, бұл сатып алушы үшiн бағалы қағаздарды сақтаушы болып келедi. Репонын бул турi дэстурлi турде « сенiмдi репо» деп аталады және бағалы қағаздарды аударуға кететiн шығындардың минимумымен; несиелiк тәуекелдiң ең жоғарғы деңгейiмен сипатталады. Сонымен қатар бағалы қағаздарды сатушы өзiнiң бағалы қағаздары мен оған тиесiлi жоқ бағалы қағаздарға бөлек есеп жүргiзуi тиiс.

3.Қазақстандағы биржалық репо нарығы.
2005 жылдың алғашқы бес айында қазақстандық қор биржасындағы репо операциясының көлемi 3.2 трлн теңгенi ( 24.9 млрд долл.) кұрады, және алдыңғы жылмен салыстырғанда 1.74 есе өстi ( доллармен есептегенде 1.85 есе ). 2004 жылы қазақстандық қор биржасындағы операциялардың көлемi 5.6 трлн теңгенi ( 42.01 млрд долларды ) кұрады.( 1 және 2 кесте).
2005 жылдың мамыр айында қазақстандық қор биржасы секторында 2 803 келiсiм шарт тiркелдi, олардың жалпы құны 690.0 млрд теңге немесе 5.2 млрд долларды құрады. Бұл осы айдағы қазақстандық қор биржасындағы барлық айналымның 76.5% ( 2005 жылдың сәуiр айында – 82.4 %) алды.
2005 жылдың сәуiр айымен салыстырғанда операция көлемi 80.9 млрд теңгеге ( 620.7 млн долларға ), немесе 10.5 % ( доллармен есептегенде 10.6 % ) төмендедi. Ал 2004 жылдың мамыр айымен салыстыратын болсақ, онда операция көлемi 291.5 млрд теңгеге ( 2.3 млрд долл ), немесе 1.7 есе ( доллармен есептегенде 1.8 есе ) өстi.
Қазақстандық қор нарығындағы репо нарығының айналым жүйесi мамыр айында келесiдей түрде болды:
• Автоматтық репо операцияларына айналым секторының 97.2 % ( 670.4 млрд теңге ) келдi, сонымен қатар мемлекеттiк бағалы қағаздармен жасалған келiсiм шарттар – 95.7 % ( 660.2 млрд теңге ), ал коммерциялык бағалы қағаздармен жасалған келiсiм шарттар – 1.5 % ( 10.2 млрд теңге);
• Тiкелей келiсiм шарттар әдiсiмен орындалған репо операцияларына айналым секторының 2.8 % ( 19.5 млрд теңге ), сонымен қатар мемлекеттiк бағалы қағаздармен жасалған келiсiм шарттар – 0.8 % ( 5.6 млрд теңге ), ал коммерциялық бағалы қағаздармен жасалған операциялар – 2.0 % ( 14.0 млрд теңге ) құрады.
Салыстыру үшiн 2005 жылдың сәуiр айындағы репо нарығының биржалық жүйесiн сипаттайтын көрсеткiштердi қарастырайық: авто репо – 96.7 % ( мемлекеттiк бағалы қағаздар – 94.4 %; коммерциялық бағалы қағаздар – 2.3 % ), тiкелей әдiс бойынша репо – 3.3 % ( мемлекеттiк бағалы қағаздар – 0.8 %; коммерциялық бағалы қағаздар – 2.5 % ). 2005 жылдың мамыр айында Қазақстандық екiншi деңгейлi нарықтағы репо операцияларының жалпы көлемiндегi биржалық айналымның көлемi 98.9 % құрады, ал сәуiрде – 99.3 % .
Мамыр айының сәуiр айынан айырмашылығынық себебi, соңғы айда нарық бос теңгеге толуымен сипатталады. Нәтижесiнде автоматты репо жүйесіндегi репоның орта шамасының мөлшерi « овернайт », айдың барлық биржалық келiсiмшарттары бойынша есептелгенде сәуiр айында 2.86 жылдық % - дан 0.95 жылдық % - ға дейiн төмендедi. TONIA индикаторы мамыр айында бюджет төлемдерiнiң сызбасының салдарынан қайтадан өзгерiске ұшырамады, ал ең төменгi теңгенiң құнының төмендеуi және оларға деген қажеттiлiктiң жоқтығы жүйеде ақшаның тұрып қалуына әкелдi.
ИАФР « Ирбис » мамандарының айтуы бойынша, қаржылық нарықтағы бұл жолғы қысқа мерзiмдi өтiмдiлiгiнiң өсуi Ұлттық банктiң тактикасын ауыстыруына байланысты, бұл сәуiр айында жаңа ноталарды жығару арқасында өзiнiң қарызын толық қаржыландырудан бас тартты. Мамыр айына қарағанда сәуiр айында репо нарығындағы оның позициясы 20.1 % өсуi ноталарды толық көлемде жабуға мүмкiндiк туғыздырмады. Бұл өз кезегiнде жоғары өтiмдiлiкке әкелдi. Бас банктiң жұмысын зерттей отырып, мына тұжырымға келуге болады, яғни Ұлттык банк мамыр айының ортасында жаңартудың ескi жүйесiне көштi. Репо нарығындағы оның позициясы бұл айда 7 % - ға қысқаpды ( бұл да өз кезегiнде биржалық репо нарығының айналымында жағымды болмады ), ал ноталардың эмиссия көлемi 10.5 % - ға өстi. Алайда бұның нәтижесiн тек қана маусым айында байқауға болады.
Ескертетiн жағдай, мамыр айындағы бос ақша қаражаттары негiзiнен репо жүйесiнен коммерциялық бағалы қағаздар нарығына ығыстырылды, бұл жерде зерттелiп жатқан айда тауар сатылуының белсендiлiгiнiң өсуi байқалды. ....