Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша

соттағы өкілдің мәртебесі, рөлі және құқықтық реттелуі туралы

Адылханов Алихан

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сотта өкілдік ету институтын регламенттеу проблемалары

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сотта өкілдік ету институтын құқықтық регламенттеу проблемалары мынадай.

Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі – ӘҚБтК) нормаларына сәйкес қорғаушының және тұлға (жеке немесе заңды тұлға) өкілінің құқықтық мәртебесі: егер қорғаушы сотта жауаптылыққа тартылатын адамның мүдделерін білдірсе, онда сотта жәбірленушінің мүдделерін - осы функцияларды «заңға сәйкес» жүзеге асыруға құқылы оның өкілі ажыратады.

ӘҚБтК-нің 748-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес қорғаушы - бұл әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамның құқықтары мен мүдделерін заңда белгіленген тәртіппен қорғауды жүзеге асыратын және оған заң көмегін көрсететін тұлға. Қорғаушы ретінде адвокаттар қатысады. Адвокаттармен қатар қорғаушы ретінде әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамның жұбайы (зайыбы), жақын туыстары немесе заңды өкілдері жіберіледі.

ӘҚБтК-нің 753-бабының 1 және 1-1-бөліктеріне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу кезінде жәбірленушінің заңды мүдделерін білдіруге заң бойынша құқығы бар адамдар жәбірленушінің өкілдері бола алады. Кәмелетке толмаған не өзінің дене немесе психикалық жай-күйі бойынша өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау мүмкіндігінен айырылған жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін іске міндетті түрде қатысуға олардың заңды өкілдері мен өкілдері тартылады.

Әкімшілік жауаптылыққа тартылған адамның қорғаушысының және жәбірленушінің өкілінің мәртебесін анықтайтын нормаларды талдау нәтижесінде олардың мәртебесі қызмет мазмұны бойынша айтарлықтай ерекшеленетіні анықталды.

Атап айтқанда, ӘҚБтК-нің 748-бабының 1-бөлігінен және ӘҚБтК-нің 753-бабының 1, 1-1-бөліктерінен қорғаушы қорғалушының құқықтары мен мүдделерін қорғауды ғана емес, оған заң көмегін де көрсетеді, алайда жәбірленушінің өкіліне заң көмегін көрсету бойынша өкілеттіктер формальды түрде берілмеген.

Бұдан басқа, жауаптылыққа тартылатын адамға заң көмегін тек кәсіби қорғаушы – адвокаттар ғана емес, сондай-ақ «әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамның жұбайы (зайыбы), жақын туыстары немесе заңды өкілдері», яғни заң көмегін көрсетудің тиісті білімі мен дағдылары жоқ адамдар да көрсете алады. Көрсетілген жағдайларда аталған адамдарды қорғаушы ретінде айқындау жеткілікті түрде негізделмеген болып ұсынылады.

ӘҚБтК-де жауаптылыққа тартылатындарды қорғау функцияларын орындай алатын жоғарыда аталған адамдарға қойылатын талаптар, сондай-ақ жәбірленушінің мүдделерін сотта білдіру (мысалы, әрекет қабілеттілігінің болуы), сондай-ақ субъектілік құрам бойынша өзге де шектеулер (мысалы, сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемдесетін адамдарға қатысты) айқындалмайды.

Жауаптылыққа тартылған адамның қорғаушысының және реттеу көлемі мен мазмұны бойынша жәбірленушінің өкілінің өкілеттіктерін заңнамалық реттеу айтарлықтай ерекшеленеді.

ӘҚБтК-нің 752-бабына сәйкес қорғаушының өкілеттіктері жеткілікті түрде егжей-тегжейлі анықталған, ал заң шығарушы қорғаушының өкілеттіктерін ғана емес, оларды жүзеге асыру шектерін де белгілейді.

Мәселен, қорғаушы: істің барлық материалдарымен танысуға; істі қарауға қатысуға; дәлелдемелер ұсынуға; өтінішхаттар мен қарсылық білдірулерді мәлімдеуге; істі қарауға уәкілеттік берілген судьяның, органның (лауазымды адамның) рұқсатымен істі қарау процесінде жауап алынатын адамдарға сұрақтар қоюға; іс бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету шараларының қолданылуына және іс бойынша қаулыға шағым жасауға; өзіне заңда берілген өзге де құқықтарды пайдалануға құқылы (ӘҚБтК-нің 752-бабының 1-бөлігі).

Қорғаушының: қорғауындағы адамның мүдделеріне қарсы қандай да бір әрекеттер жасауға және оған тиесілі құқықтарды жүзеге асыруына кедергі жасауға; қорғауындағы адамның позициясына қарамастан, оның әкімшілік құқық бұзушылыққа қатыстылығын және оны жасағанына кінәлілігін тануға, қорғауындағы адамның жәбірленушімен татуласқаны туралы мәлімдеуге; қорғауындағы адам берген шағымдар мен өтініштерді кері қайтарып алуға; заң көмегіне жүгінуге және оны жүзеге асыруға байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жария етуге (ӘҚБтК 752-бабының 2-бөлігі) құқығы жоқ.

Жәбірленушінің өкілеттіктеріне келетін болсақ, олар ӘҚБтК-де өте қысқа белгіленген: «жәбірленушінің өкілдері осы Кодексте көзделген шектерде өздері өкілдік ететін жеке және заңды тұлғалар сияқты процестік құқықтарға ие» (ӘҚБтК 745-бабының 2-бөлігі); «өкілдің өзі өкілдік ететін адамның мүдделеріне қайшы қандай да бір іс-әрекеттер жасауға құқығы жоқ» (ӘҚБтК-нің 745-бабы 3-бөлігі).

Бұдан бөлек, ӘҚБтК-нің 748-бабының 3-бөлігі әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамды әкімшілік ұстап алған, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған кезден бастап, сондай-ақ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізудің кез келген сатысында қорғаушы іске қатысуға жіберілетінін көздейді. Сонымен бірге, жәбірленушінің өкілін ӘҚБтК-ге іске қатысуға жіберу сәті белгіленбеген.

Жоғарыда келтірілген ақпарат жәбірленушінің өкілі берген өкілеттіктер көлемін тең дәрежеде егжей-тегжейлі реттеудің шұғыл қажеттілігін көрсетеді, өйткені ол қорғаушы сияқты жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асырады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• 
  
• Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
  
• Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V ҚРЗ