Жылдам және баяу жиырылытын бұлшықет талшықтарының ортақ қасиеттері. Актинге қатысты қаңқа бұлшықет ұлпаларының типтері. Биология, 10 сынып, дидактикалық материал.
Қосымша №1
Биология (2 том 389-391 бет)
Автор: Д.Тейлор .,Н.Грин., У.Стаут
Жылдам және баяу бұлшықет талшықтары мәтіні орыс тілінен қазақ тіліне аударылған
Баяу және жылдам бұлшықет талшықтары
Қаңқа бұлшықет талшықтарының екі типі ерекшеленеді, олардың әрқайсысының өзіндік физиологиялық ерекшеліктері болады. Бұл баяу (тоникалық) және жылдам (фазикалық) бұлшықет талшықтары. Кейбір бұлшықеттерде тек қана жылдам немесе тек қана баяу талшықтар, ал кейбіреуінде белгілі бір ара қатыста екі бұлшықет типі де кездесуі мүмкін.
Осы екі типтің талшықтарының арқасында организм жылжып, белгілі бір дене қалпын сақтай алады. Жылдам талшықтар бұлшықетке жоғары жылдамдықпен қысқаруға мүмкіндік береді. Бұл талшықтар жыртқыштарда үлкен мөлшерде кездеседі; олар жемтігін аулауда жылдам әрекет етуді қамтамасыз етеді. Сондай-ақ жыртқыштардың жемтігі болмас үшін потенциалдық олжа да жылдам әрекет етуге қабілетті болу керек. Екі жағдайда да жануардың тірі қалу мүмкіндігі оның жылдамдығына байланысты болатыны белгілі.
Жануар тыныштықта жатқанда ол тоникалық бұлшықет талшықтарының көмегімен белгілі бір қалыпты ұстап тұрады. Оларға баяу және ұзақ қысқару тән, дегенмен мұндайда жылдам талшықтарға қарағанда энергетикалық шығындар азаяды.
Адамдарда дененің барлық бұлшықеттері осы екі типті талшықтардан тұрады, бірақ әдетте оның біреуі басым болады. Мұның физиологиялық мәні бар, себебі тоникалық талшықтар баяу және ұзақ қысқаруға қабілетті, сәйкесінше олар жазылу бұлшықеттерінде көп болса, жылдам әрекет етуге арналған бүгілу бұлшықеттерінде фазикалық талшықтар басым болып келеді.
Жылдам бұлшықет талшықтары ақ деп те аталады: оларда оттегіні байланыстыратын қызыл пигмент миоглобин салыстырмалы түрде аз болып табылады. Баяу талшықтарда олар сәл көбірек және оларды қызыл деп атайды.
Баяу және жылдам бұлшықет талшықтарының құрылымы, қозғалысы және ортақ қасиеттері
| Баяу (тоникалық) талшықтар | Жылдам (фазикалық) талшықтар |
Құрылымы | Митохондрия көп Саркоплазматикалық ретикулум әлсіз дамыған Қызыл түсті болуы – миоглобин мен цитохромды пигменттің бар болуынан Гликогеннің құрамы көп емес Зат алмасуды жылдамдату үшін талшықтардың капиллярлармен тығыз байланыста болуы | Митохондрия аз Саркоплазматикалық ретикулум жақсы дамыған Ақ түсті болуы – миоглобин мен цитохромды пигменттер аз немесе мүлде жоқ Гликогенді гранулдардың мол болуы |
Орналасуы | Аяқ, қол бұлшықеттерінің тереңгі қабатында | Сыртқы бетке жақын |
Иннервация | Жіңішке жүйке талшықтар (диаметрде 5 мкм) Бір бұлшықет талшығында бірнеше шеткі пластинкалар бар (бұл мультитерминальды иннервация деп аталады). Импульсті жүргізу жылдамдығы 2-8 м·с-1 | Қалың жүйке талшықтары диаметрде 10-20 мкм. Әдетте бір бұлшықет талшығында бір шеткі пластинка бар (екі де болуы мүмкін). Жүргізу жылдамдығы 8-40 м·с-1 |
Тітіркендіргіштік | Мембрана электрлік қозғыштыққа ие емес. Әрбір импульс тек азғантай мөлшердегі ацетилхолинның босап шығуына ғана әкеледі. Осылайша мембрананың деполяризациясының дәрежесі тітіркендіргіштер түсуінің жиілігіне байланысты болады. | Мембрана электрлік тітіркендіргішке ие. |
Жауап типі | Баяу градуальді қысқару
Баяу босаңсу (жылдам талшықтарға қарағанда шамамен 100 есе баяуырақ) | Жылдам қысқару (баяу талшықтарға қарағанда 3 есе жылдамырақ) Өте жылдам шаршау |
Физиологиялық белсенділігі | АТФ көзі – аэробты тынысалу О2 жетіспегенде көптеген талшықтар анаэробты гликолиз есебінен жұмыс істеуін жалғастырады; бұл жағдайда сүт қышқылы түзіліп, оттегі тапшылығы пайда болады.. Тынысалу субстраттың қышқылдануы бойынша көмірсулар немесе липидтердің қоры жылдам кіріседі. Жылу бұлшықеттен оның өндіруіне байланысты бөлінеді
Жұмыс істеп тұрған бұлшықет пен тыныштық күйдегі бұлшықеттің қажеттіліктері арасында тепе-теңдік орнатылады | АТФ көзі –анаэробты процестер (гликолиз). Оттегі тапшылығы жылдам пайда болады.
Тынысалу субстраты ретінде қарқынды түрде гликоген қолданылады.
Жылу талшықтармен жұтылады, себебі қан тамырлар жүйесі оның жылдам бөліп беруін қамтамасыз етпейді. Қан тамырлар жүйесі оттегінің қосымша жеткізуін қамтамасыз етпей жатқанда да бұлшықет шамалы уақыт жиырылады |
Қызметі | Бұлшықеттің ұзақ уақыт жиырылуын қамтамасыз етеді; бұл белгілі бір қалыпты ұстап тұру үшін қолданылады. | Қан тамырлар жүйесі бұлшықет белсенділігінің жаңа деңгейіне әлі икемделіп жатқанда тез жылдам жиырылуды қамтамасыз етеді; сондықтан қозғалыс кезінде өте қажет. |
Қосымша 2
Тапсырмалар
| Баяу (тоникалық) талшықтар | Жылдам (фазикалық) талшықтар |
Құрылымы |
|
|
Орналасуы |
|
|
Иннервация |
|
|
Тітіркендіргіштік |
|
|
Жауап типі |
|
|
Физиологиялық белсенділігі |
|
|
Қызметі |
|
|
Қосымша 2
Тапсырмалар
| Баяу (тоникалық) талшықтар | Жылдам (фазикалық) талшықтар |
Құрылымы |
| Митохондрия аз Саркоплазматикалық ретикулум жақсы дамыған Ақ түсті болуы – миоглобин мен цитохромды пигменттер аз немесе мүлде жоқ Гликогенді гранулдардың мол болуы |
Орналасуы |
| Сыртқы бетке жақын |
Иннервация |
| Қалың жүйке талшықтары диаметрде 10-20 мкм. Әдетте бір бұлшықет талшығында бір шеткі пластинка бар (екі де болуы мүмкін). Жүргізу жылдамдығы 8-40 м·с-1 |
Тітіркендіргіштік |
| Мембрана электрлік тітіркендіргішке ие. |
Жауап типі |
| Жылдам қысқару (баяу талшықтарға қарағанда 3 есе жылдамырақ) Өте жылдам шаршау |
Физиологиялық белсенділігі |
| АТФ көзі –анаэробты процестер (гликолиз). Оттегі тапшылығы жылдам пайда болады.
Тынысалу субстраты ретінде қарқынды түрде гликоген қолданылады.
Жылу талшықтармен жұтылады, себебі қан тамырлар жүйесі оның жылдам бөліп беруін қамтамасыз етпейді. Қан тамырлар жүйесі оттегінің қосымша жеткізуін қамтамасыз етпей жатқанда да бұлшықет шамалы уақыт жиырылады |
Қызметі |
| Қан тамырлар жүйесі бұлшықет белсенділігінің жаңа деңгейіне әлі икемделіп жатқанда тез жылдам жиырылуды қамтамасыз етеді; сондықтан қозғалыс кезінде өте қажет. |
Қосымша 2
Тапсырмалар
| Баяу (тоникалық) талшықтар | Жылдам (фазикалық) талшықтар |
Құрылымы | Митохондрия аз Саркоплазматикалық ретикулум жақсы дамыған Ақтар – миоглобин мен цитохромды пигменттер аз немесе мүлде жоқ Гликогенді гранулдардың мол болуы | |
Орналасуы | Аяқ, қол бұлшықеттерінің тереңгі қабатында | АТФ көзі –анаэробты процестер (гликолиз). Оттегі тапшылығы жылдам пайда болады.
|
Иннервация |
| Қалың жүйке талшықтары диаметрде 10-20 мкм. Әдетте бір бұлшықет талшығында бір шеткі пластинка (екі де болуы мүмкін). Жүргізу жылдамдығы 8-40 м·с-1 |
Тітіркендіргіштік | Мембрана электрлік қозғыштыққа ие емес. Әрбір импульс тек азғантай мөлшердегі ацетилхолинның босап шығуына ғана әкеледі. Осылайша мембрананың деполяризациясының дәрежесі тітіркендіргіштер түсуінің жиілігіне байланысты болады. |
|
Жауап типі |
| Жылдам қысқару (баяу талшықтарға қарағанда 3 есе жылдамырақ) Өте жылдам шаршау |
Физиологиялық белсенділігі | АТФ көзі – аэробты тынысалу О2 жетіспегенде көптеген талшықтар анаэробты гликолиз есебінен жұмыс істеуін жалғастырады; бұл жағдайда сүт қышқылы түзіліп, оттегі тапшылығы пайда болады.. Тынысалу субстраттың қышқылдануы бойынша көмірсулар немесе липидтердің қоры жылдам кіріседі. Жылу бұлшықеттен оның өндіруіне байланысты бөлінеді
Жұмыс істеп тұрған бұлшықет пен тыныштық күйдегі бұлшықеттің қажеттіліктері арасында тепе-теңдік орнатылады |
|
Қызметі |
| Қан тамырлар жүйесі бұлшықет белсенділігінің жаңа деңгейіне әлі икемделіп жатқанда тез жылдам жиырылуды қамтамасыз етеді; сондықтан қозғалыс кезінде өте қажет. |
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter
Қарап көріңіз 👇
Пайдалы сілтемелер:
» Туған күнге 99 тілектер жинағы: өз сөзімен, қысқаша, қарапайым туған күнге тілек
» Абай Құнанбаев барлық өлеңдер жинағын жүктеу, оқу
» Дастархан батасы: дастарханға бата беру, ас қайыру
Соңғы жаңалықтар:
» Салымдар түрі: қалайша неғұрлым көп пайда табуға болады
» Қауіпсіз каникул: балаларыңызды алаяқтардан қалай қорғауға болады
» 🙌 ҚАРЫЗ ҚАЙТАРУМЕН ҒАНИБЕТ