Экономика | Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартудың механизмін жақсарту

Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………… ...

1. Дүниежүзілік шаруашылықтың жаһандануы және инвестициялық процесс..
1.1. Әлемдік экономикада инвестициялық процестің дамуы .............................
1.2. Қазақстан Республикасына инвестицияны тартудың қазіргі жағдайы........

2. Инвестициялық жобаларды статистикалық зерттеу және экономикалық бағалаудың әдістемесі.............................................................................................
2.1. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалаудың қағидалары мен нысандары және олардың дамуын статистикалық зерттеу..................................
2.2. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық жобаларды бағалаудың ерекшеліктері...........................................................................................................

3. Қазақстан Республикасының экономикалық стратегиясы және инвестициялық процестің болашақтағы дамуы.....................................................
3.1. Қазақстан Республикасындағы инвестицияны пайдаланудың негізгі бағыттары .................................................................................................................
3.2. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі жолдары және
олардың тиімділігі...................................................................................................

Қорытынды ……………………………………………………………………….
Пайдаланылған әдебиеттердің библиографиялық тізімі…………………..

1. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАҺАНДАНУЫ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ДАМУЫ
1.1. Әлемдік экономикада инвестициялық процестің дамуы

Глобальды экономиканың білімділігі және дамуы – көпжақты процесс болып табылады. Экономикалық қатынастардың формаларының бірі дүниежүзілік шаруашылығында халықаралық капитал миграциясы болып табылады. Капитал миграциясы (тасымалдау) өзі көп пайда нормасымен басқа мемлекетте өз мемлекетіне қарағанда орналасқан жағдайда ғана жүзеге асады. Капиталдың шығарылуы кетірілген кіріс үшін – келесі себептерден тұруы мүмкін:
а) өзі шығып жатқан аймақтағы капиталды қайтадан жинақтау
б) капиталға деген сұраныстың сәйкес келмеуі және оның дүниежүзілік шаруашылықтағы алатын орны;
в) мемлекеттегі бар қаражат, арзан шикізат пен жұмыс күшін экспорттау капиталы;
г) өндірістің интернационализациялануы.
Капиталға деген өскен сұраныс өзі экспортталатын елдерде , түрлі мемлекеттердегі экономиканың дамуының тең еместігімен түсіндіріледі. Шетелдік капиталға сұраныс білдірген елдер, олар үшін ыңғайлы, қолайлы жағдайлар жасайды. Олар банк бойынша пайызды, дивидентті өсіреді, заңдар қабылдайды, және де шаруашылық саясатын жүргізеді.
Шетелдік кәсіпкерлерді дамыған елдер капиталынан ерекше назар аударатын жағдайы экономикасы жағынан әлсіз мемлекеттерді қолдану болып табылады. (төмен жалақы, шикізатқа деген төмен сұраныс, суға деген сұраныс, электр энергиясына деген сұраныс).
Дүниежүзілік шаруашылықта халықаралық несиенің маңызды экономикалық тигізетін зардабы бар. Ол түрлі елдерде капиталды қолдануда пайда деңгейін теңестіреді. Бұдан басқа да, бұл несие капитал пайдасын көтеру факторына қызмет етеді.
Инвестиция – Қазақстан экономикасы ұшін жаңа ұғым болды. Орталықтандырылған жоспарлы шаруашылық аралығында «жалпы табыстық капитал салу» - деген негізгі қормен байланысты ұғым пайда болды.
Кесте 1.
Халықаралық валюталық қорды несиелеу
1947-2002 жылдар аралығында. (% пайызбен)
Елдер 1947-1961 жж. 1962-1976 жж., 1977-2002 жж.
Өндірістік дамыған елдер 60.06 60.33 8.55
Дамушы елдер 38.65 39.34 91.45
Барлығы 100.00 100.00 100.00
Талдау нәтижесінен көретініміз, несиенің резервті түрі қайтармалы болып табылады (кесте 2)
Кесте 2.
1991-2002 жылдардағы несие бөлу,
млрд. (% пайызбен есептегенде)
Несие түрлері 1991 ж. 1999 ж. 2002 ж.
Резервті (қолдау) 29 50 68
Компенсациялы
кездейсоқтық 31 2 3
Кеңейтілген 32 38 14
Жүйелік трансформация 10
Қосымша 8 10 5
Барлығы 100 100 100

Соңғы жылдары дүниежүзі бойынша шикізатқа деген тапсырыс деңгейі шамадан тыс төмендеп кетті. Дамушы елдер қатары үшін , солардың ішінде Қазақстан республикасы үшін де шикізатқа деген сұраныстың төмендеуі ғана емес сонымен қатар тұрақсыз қаржы жағдайына және төлем балансына деген қажеттілікке деген инвесторлардың сенімділігі де проблема болып отыр. Қаржы дағдарысы әлі де тоқталған жоқ, сонымен қатар басқа да елдер қатарында етек алуы мүмкін.
Қазіргі кезде дамушы елдердің арасында инвестицияның жалпы төмендеуі қадағалануда. Мысалы, елдің барлық аймақтарындағы шетелдік инвестицияның төмендеуі және де соның ішінде Азия елдерін атап өтуге болады. (2001 жылы 77% пайызда).
Кесте 3.
Халық шығынының құрылымы ( % пайызбен)
1991 ж 1997 ж. 2002 ж.
Тауар сатып алу және қызмет төлемдері 62.3 68.3 79.8
Міндетті төлемдерді төлеу 8.3 6.6 7.1
Құнды қағаздардың төлем жинақтары 19.6 1.8 0.12
Валютаны сатып алу - 21.5 15.2
Ақшаның қолда өсуі 9,8 1.8 2.9

Кестенің талдауынан көретініміз, халықтың шығын құрылымы әр жыл өткен сайын өзгеріп отырған. Инвесторлар, мысалы, тапсырыс берушілер атынан, салымшылар атынан, несие алушылар атынан, сатып алушылар атынан жұмыс істей алады. Тапсырыс беруші инвестор болып табылмайды. Егер құнды қағаздардағы, валюта сатып алу кезіндегі өскен ақша құнын, жинақталған қаржы көлемін қайтадан қосатын болсақ, онда бұл сумманың тұрақты түрде төмендегенін бақылауымызға болады.
Мемлекет масштабында жинақтаудың жалпы деңгейі шаруашылық субъектілерінің, үкіметтің, халықтың қорымен байланысты десек те болады. Күрделі байланыстар (региональды, салалық) бағдарламалар мен жобаларда бақылауға алынады.
Жинақтау мен мемлекеттің инвестиция қатарларының нәтижелерін қарастырайық, ол төмендегі кестеде көрсетілген
Кесте 4.
2002 жылғы жеке мемлекеттерде инвестицияны жинақтау.
Мемлекет Пайыздар
Жинақтаушы Инвестиция
АҚШ 17.8 19.6
Англия 18.3 18.7
Германия 19.7 20
Жапония 32 30
Оңтүстік Корея 37 39.5
Таиланд 39 46
Малайзия 39.6 46
Таиланд пен Малайзияда жинақтау да, және инвестиция да екі есе АҚШ- тағы және Англиядағы сәйкес көрсеткіштерінен басым түседі.
Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, Оңтүстік – Шығыс Азияда инвестиция көлемінің өсуі әлсіздіктің белгісі болып саналды
Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінде капитал бағасы шетел капиталдарының персоналды ағыны және криминалистика әсерінен төмендеген. 1990 жылдардың соңында Оңтүстік Кореяда, Таиландта, Малайзияда капитал кірісі бірден төмендеді.
Бұл экономика секторында салықтар төленбейді. Ал жинақтау болса шекардан асырылады. Қаржы ресурстарымен жұмыс істеуде пайда болуы мүмкін әрекеттер қадағаланады.

1.2. Қазақстан Республикасына инвестицияны тартудың қазіргі жағдайы

Инвестор үшін тек экономика ортасындағы негізгі процестерді түсініп қана қоймай, сонымен қатар, заманға сай экономика жағдайы мен оның болашақта дамуы қатынасында формалдай білуі керек. Экономикалық талдау экономиканың әрбір секторы үшін бөлшектеп зерттеуі мүмкін немесе формальданбаған деңгейде жүзеге асуы мүмкін. Жүргізу әдістеріне тәуелсіз түрде оның мақсаты бір ғана: қарапайым акциялар үшін сенімді негіз қалау.
Бәрімізге белгілі, экономиканың белгілі бір уақыт аралығында орындалатын жалпы жағдайы мен экономикалық құрылымы акция курстарына үлкен әсерін тигізеді десек те болады. Шетелдік инвесторлар, бүгінгі күнде құқық жүйесімен және өзінің тұрақты түрде даму қызметінің кепілдігін қамтамасыз етуде. Мемлекеттің түрлі аймақтарының біркелкі емес әлеуметтік– экономикалық дамуы экономикалық дамыған және экономикасы жағынан артта қалған аймақтар арасында жүргізіледі. Қазақстандағы болып жатқан жағдайлар қадағалануда. Сепаретизмнің жылдам өткірленуі, соның ішінде экономикалық, саяси, этникалық және аймақтық жағынан қадағаланбайды.
Қазақстанның экономикасындағы шетелдік инвесторлардың негізгі құқықтарын және экономикалық негіздерін анықтайтын, ұйымдасқан формаларды және олардың анықталуын іске асыратын заңдар Қазақстан Республикасының «Шетелдік инвестициялар туралы» заңында көрсетілген, ол заң 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданған болатын. Бұл заңды басқа да заңдар мен кодекстер комплексінде қарастырамыз, олар бәрі бірігіп жалпы халықтық режимді құрайды.
Экономика процестерінің мүмкіндіктерінің үлкен себебі қызметтің нәтижелілігіне әсерін тигізе отырып қарапайым акция шығаратын компаниялар пайдасын қарастырады.
Компанияның жағдайы ретінде – эмитенттер экономикалық шарттардың өзгеруімен қатар олардың акциялық бағалары да бірге өзгеріп отырады. Экономиканың кейбір секторлары, мысалы, тамақ өнімдерімен айналысатын сауда орындары сияқты, мәнсіз қызмет атқарады, ал басқасы болса, мысалы, құрылыс кешендері немесе автомобиль жасау өндірісі, жиі экономикалық жағдайдың күрделенуі кезінде қиын жағдайға ұшырайды. Экономиканың белгілі бір уақыт арайлығында орындалатын жалпы жағдайы мен экономикалық құрылымы акция курстарына үлкен әсерін тигізеді десек те болады. Экономика процестерінің мүмкіндіктерінің үлкен себебі қызметтің нәтижелілігіне әсерін тигізе отырып қарапайым акция шығаратын компаниялар пайдасын қарастырады.
Бұл кері бағытта қозғалатын айнымалылар, экономикаға салық, пайыздық ставка немесе энергия тасымалдаушылардың құн жоғарылайды немесе тұтынушының тауарға кеткен шығындарының өндірістік мәні төмендеуіне жағдай жасайды.
Кез – келген сала компаниялардан тұрады. Ол аналогты ұсыныстан тұрады: мұнай өндірісі, мысалы, бензин немесе басқа да мұнай өнімдерін өндіретін компаниялардан тұрады. Компанияның басқа салалардан айырмашылығы, өндіру әдістері мен өндіретін өнім түрлеріне байланысты ерекшеленеді. Бірақ олар аналогты түрде өндірістік мінездемеге ие болады және әлеуметтік – экономикалық факторлармен бекітілген.
Делдалдық фирмалардың есеп беруі, аналогты түрде жарияланған ақпарат тарату құралдарымен жүзеге асырылған статьялардан тұрады. Олар экономиканың түрлі салалары туралы болуы мүмкін.


2. Инвестициялық жобаларды статистикалық зерттеу және экономикалық бағалаудың әдістемесі
2.1 Инвестициялық жобаларда тиімділігін бағалаудың қағидалары мен нысандары

Қазақстанда инвестициялық қызмет – қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздері есебінен ұдайы өндіріс процесінің қайта дамуына бағытталған. Мемлекет бұл комплексті құруға арналған факторлар, дүниежүзілік шетелдік капиталды назарға алып отыр.
Бұл қатаң позицияны Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев “Біздің міндетіміз- Қазақстанды дүниежүзілік қоғамдастықтың көзқарасы бойынша инвестиция үшін, инвесторларды маңызды салаларда белсенді түрде ұсынатын қолайлы орын” деп ерекше атап көрсеткен.
Көптеген шетелдік компаниялардың кәсіпкерлері, фирмалар, жеке бизнесмендер Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалауда. Бай табиғи ресурстарға, аграрлы және өндірістік потенциалға сай геосаяси жағдайға пайдалы кәсіби мамандандырылған маман кадрлар және білікті арзан жұмыс күші халықаралық қатынастардың саяси жағдайында тұрақтылығымен ерекшеленеді.
Шетелдік капиталдың назарын приоритетті стратегиялық мәселе ретінде жариялай отырып, Қазақстан сонымен қатар дүниежүзілік шаруашылықтағы интеграция үшін керекті цивилизациялы заңды үкімет базасын құруға қажетті қызметтерді және ашық экономикаға өтуді жүзеге асырады.
“Шетелдік инвестициялар туралы”, “Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы” заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылы “Қазақстан Республикасы экономикасының тікелей және шетелдік инвестициялық назар аудару үшін приоритетті секторлар қатарын бекіту туралы” және “Жеңілдік пен преференция жүйесінің жалпы жағдайын және олдардың инвесторлармен арасындағы келісім жүргізуде ұсынылу тәртібін бекіту туралы” бұйрықтарын шығарды.
1997 жылы республиканың құқықтық нормативтік пакеті инвестициялық қатынастарды ұлттық және халықаралық деңгейде реттеу бойынша Қазақстан Республикасының “Тікелей инвестицияны мемелекеттік түрде қолдау туралы”, “Құнды қағаздар нарығы туралы”, “Құнды қағаздармен арадағы келіссөздерді тіркеу туралы” Заңдарымен толықтырылды.
Сонымен қатар инвестицияны қорғау туралы үкімет аралық келіссөздердің толық қатары бекітілді.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар кез-келген объектіге және барлық рұқсат етілген ұйымдасқан-құқықтық формадағы қызмет түрлерінде жүзеге асырылады, соның ішінде шетелдік фирмаларды құру жолымен, яғни олардың филиалдары мен қызметкерлері толығымен шетелдік инвесторларға жататын немесе оларға мүліктің бір бөлігі қарайтын біріккен кәсіпорындар жатады.
Ұлттық және халықаралық деңгейде Шетелдік инвесторларға республикада реинвестиция үшін және тауарларды айналымға шығару немесе басқа да мақсаттарда өз атқарған жұмыстарынан түскен пайданы өз қалаулары бойынша пайдалануларына кепілдік беріледі.
Қазақстан экономиканың приоритетті секторларында тікелей инвестицияны назарға ұсыну бойынша ақпараттық-презентациялы жұмыстар белсенді түрде өткізеді.
Кесте 5.
Экономикалық қызмет түрлері бойынша Қазақстан Республикасына тікелей шетелдік инвестицияның жалпы құйылымы.
млн.доллар АҚШ
Қызмет түрінің атауы 1993-1999 2000 2001 2002 2003 6 ай 2004 барлығы
Ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, балық аулау 3,6 3,8 5,0 2,4 1,6 -0,5 16,0
Тау қыртысын өндіру 5805,7 2035,5 3088,9 2123,4 2188,5 1197,2 16439,2
өңдеу өнеркәсібі 1519,5 246,9 642,7 832,4 1000,0 240,8 4482,3
Электр энергиясын, газ, суды өндіру және тарату 391,7 41,3 33,8 19,0 67,7 6,8 560,2
Құрылыс
20,9 12,3 31,0 47,0 50,6 36,7 198,5
Сауда, автомобиль жөндеу жұмыстары, және тұрмысқа қажетті заттар 103,6 46,8 63,6 105,1 164,1 112,9 596,2
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 42,3 10,1 25,3 10,9 7,4 3,4 99,4
Транспорт және байланыс 71,7 88,4 161,1 95,1 75,7 130,1 622,1
Қаржылық қызмет 176,5 29,9 44,8 11,8 52,7 6,4 322,1
Қозғалмайтын мүлік операциясы, аренда, өнеркәсіп қызметтері 1175,4 257,5 454,5 845,9 995,1 777,5 4505,8
Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек 112,5 5,6 6,0 13,4 4,2 12,0 153,6
Аталған категорияларға жатпайтын қызмет түрлері 357,5 3,3 360,8
БАРЛЫҒЫ 9781,0 2781,2 4556,6 4106,4 4607,6 2523,3 28356,1

Республика инвестиция секторын мұнай өндірумен, және машина жасау, қайта өңдеу салаларымен, транспортты, әлеуметтік инфрақұрылымды салалармен байланыстырады.
Берілген контекстте Қазақстан өңдеу салаларының дамуы бойынша дүниежүзіне танымал трансұлттық компаниялар қатарымен белсенді түрде сұхбат жүргізетінін көреміз. Олардың ішінде БАЕ Системс, Хьюлет паккард, Гардиан, Сингапур Технолоджие, Митцубиси, Сиеменс, Фольксваген-Шкода, Даймлер-Крайслер, Тоддини, Пирелли, Тиссен Круни, Ман Ферросталь, Сэнт-Гобэн, Пилкингтон, Самсунг компаниялары бар.
Бұл компаниялармен өңделген негізгі жобалар реализациясы текстильді өнімдер, құрылыс материалдары, мұнай химиялық өнімдері өндірісі бойынша кластерлердің дамуына арналған негізді құруға мүмкіндік береді.
2001 жылы барлық шаруашылық субъектілері үшін қолайлы жағдай жасай отырып, либералды нарықтық экономика принциптерін нығайтуға бағытталған жаңа салық кодексі қабылданды. Шешім 2001 жылдың 1 маусымынан бастап 20 бастап қосылған бағаға 16 пайыз салықты және әлеуметтік салықты 26-дан 21 пайызға төмендетті. Шетелдік компаниялар жетекшілерінің келуі-кетуіне байланысты олардың Қазақстандағы өкілдеріне арналған әлеуметтік инвесторлық виза енгізілді. Мұндай виза иегерлері ішкі істер органдарына тіркелмей-ақ, төлқұжаттық және кедендік бақылаудан өту тәртібін жеңілдетуге құқылы.
Елдің экономикасын тікелей және отандық және шетелдік инвестицияның өсуі көлемі есесбінен балансты дамуын қамтамасыз ету үшін қызметтің приоритетті түрі үшін ҚР-да 2003-2005 жылдарда тікелей инвестицияны назарға алу бағдарламасы жасалды. Оның негізгі бағдарының бірі өнеркәсіптік өңдеуді дамыту болып табылады.

2.2. Нарықтық экономика жағдайындағы инвестициялық жобаларды бағалаудың ерекшеліктері

Қазақстан экономикасын реформалау 1991-2000 жылдар аралығында толығымен салыстырмалы төмен деңгейде инвестициялық белсенділікпен қатар жүреді. 1996 жылға дейін инвестициялық қызметтің құлауының тұрақты тенденциясы қадағалана бастады. 1996 жылы инвестицияда негізінен капитал 1991 жылмен салыстырғанда он есе төмендеген, ал 1997 жылдан бастап экономиканың нақты секторында инвестицияның өстенденциясы байқала бастады.
2003 жылы кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық емес активтері 1472341 млн. теңгеге бағытталған (ал 2002 жылы – 1307249 млн. теңге, 2001 жылы- 1158148 млн.теңгені құрады) (7 кесте)......