Әңгімелер ✍️

 Түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде ала сөзінің «ат, жылқы» мағынасы көп көрсетілмейді, өзге де сындық мағыналарымен қатар, жылқының түсін білдіретіндігі айтылады. Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігінде де, қазақша-орысша сөздіктерінде де ала дегеннің «ат» мағынасы көрсетілмейді. Тек 10 томдық түсіндірме сөздіктің I томында ала сөзінің 2-мағынасы көне, ол «жылқы ішінде көрнекті, жүйрік ат» деген мағынасын танытады. Шынында да, қазақтың эпостық жырлары мен өткен ғасырлардағы ақын-жырауларының мұраларында ала сөзі «ат», оның ішінде «аз-бан» ұғымында жиі кездеседі. Мысалы, «Алпамыс», «Қобыланды» жырларында:

Ерлер мінер алаға, Көңілім толды санаға,.. Мінген аты ала еді, Қылшық жүнді қара еді...

Махамбетте:

Міне алмаған алаға-ай...

Ала сөзі, біздіңше, бұл мысалдарда жалпы «ат» (мейлі «көрнекті, жүйрік» болсын) дегенді емес, «азбан» дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдері сөздіктері алаша (ала) деген сөзді орысша мерин деп көрсетеді. Ал орыс тіліндегі мерин сөзі, Ушаков сөздігінің беруіне қарағанда, қалмақтың мөрін сөзінен алынған: мерин – ақтатылған айғыр (Ушаков, II, 186).

Ала сөзі түркі тілдерінің қыпшақ тобында алаша вариантында жиірек қолданылған. Татар тілінде алаша -деген жолдарды оқимыз. Тіпті бұл жердегі алғаным сөзінде тәуелдік мағына жойылып кет-кенге ұқсайды, сөз осы тұлғада «қосақ, жар, әйелі, күйеуі» дегенге меңзейді.

Алаша аттың басы деп, Қалмақты ердің қасы деп, –

деген жолдарда Тарғын батыр жекпе-жекке шығатын қалмақтың «алты құлаш ала аты» алаша ат деп те аталады. Алаша вариан-ты Түрікменстан қазақтары тілінде түйенің будан тұқымын атауға жұмсалады (Диал. сөздік, 24).

Сірә, «азбан» мағынасындағы ала сөзі – халық поэзиясында күшті, мықты жылқының символы, өйткені азбан – үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп, күш жиған еркек малдың ақтатылған кездегісі. Оның мықтылығы сондай – ол «ертеңнен шапса, кешке озған, ылди-дан шапса, төске озған томаға көзді қасқа азбан» болып суреттеледі. Сондықтан да батырлардың мінген мықты аты ала (азбан) болады. Батыр өзінің күш-қайратын танытқысы келгенде, «жылқы ішінде аламын» дейтіні де осыны дәлелдейді. Азбан мен ала сөздері – синонимдер, бірақ поэзия тілінде жылқыға қатысты тұстарда жиірек қолданылатыны ала варианты болғанға ұқсайды. Өйткені азбан сөзі тек жылқыға емес, ақтатылған қошқарға, бұқаға да қатысты айтыла-ды.