Абай Құнанабаев «Сегіз аяқ». Қазақ әдебиеті, 10 сынып, дидактикалық материал.

Абай Құнанбаев

Сегіз аяқ

Алыстан сермеп, 

Жүректен тербеп,

                Шымырлап бойға жайылған;

Қиуадан шауып,

Қисынын тауып,

                Тағыны жетіп қайырған,

                        Толғауы тоқсан қызыл тіл, 

                        Сөйлеймін десең, өзің біл.

Өткірдің жүзі, 

Кестенің бізі

Өрнегін сендей сала алмас. 

Білгенге маржан, 

Білмеске арзан,

                Надандар бәһра ала алмас.

                        Қиналма бекер, тіл мен жақ, 

                        Көңілсіз құлақ — ойға олақ.

Басында ми жоқ, 

Өзінде ой жоқ

Күлкішіл кердең наданның. 

Көп айтса көнді, 

Жұрт айтса болды –

Әдеті надан адамның. 

Бойда қайрат, ойда көз 

Болмаған соң, айтпа сөз.

Қайнайды қаның, 

Ашиды жаның,

Мінездерін көргенде; 

Жігерлен, сілкін, 

Қайраттан, беркін

                    Деп насиқат бергенде,

                            Ұятсыз, арсыз салтынан 

                            Қалғып кетер артынан.

Аулаққа шықпай, 

Сыбырлап бұқпай,

Мейірленбес еш сөзге. 

Пайдасыз ақыл – 

Байлаусыз тақыл,

                    Атадан бала ойы өзге.

                            Санасыз, ойсыз жарым ес, 

                            Өз ойында ар емес.

Тасыса өсек, 

Ысқыртса кесек,

Құмардан әбден шыққаны. 

Күпілдек мақтан,

Табытын қаққан

                                Аңдығаны, баққаны. 

                                Ынсап, ұят, терең ой 

                                Ойлаған жан жоқ, жауып қой.

Болмасын кекшіл, 

Болсайшы көпшіл,

Жан аямай кәсіп қыл. 

Орынсыз ыржаң, 

Болымсыз қылжаң

                                Бола ма дәулет, нәсіп, бұл? 

                                Еңбек қылсаң ерінбей – 

                                Тояды қарның тіленбей.

Егіннің ебін,

Сауданың тегін

Үйреніп, ойлап, мал ізде. 

Адал бол – бай тап,

Адам бол – мал тап,

                                Қуансаң қуан сол кезде. 

                                Біріңді, қазақ, бірің дос 

                                Көрмесең, істің бәрі бос.

Малыңды жауға, 

Басыңды дауға

                        Қор қылма, қорға, татулас.

Өтірік, ұрлық,

Үкімет зорлық

                                Құрысын, көзің ашылмас. 

                                Ұятың, арың оянсын, 

                                Бұл сөзімді ойлансын.

Тамағы тоқтық, 

Жұмысы жоқтық

                        Аздырар адам баласын.

Таласып босқа,

Жау болып досқа,

                                Қор болып, құрып барасың. 

                                Өтірік шағым толды ғой, 

                                Өкінер уақтың болды ғой.

Жұмыссыз сандал, 

Еріксіз малды ал

Деген кім бар сендерге, 

Қулықты көргіш, 

Сұмдықты білгіш

                                Табылар кісі жөндерге. 

                                Үш-төрт жылғы әдетің 

                                Өзіңе болар жендетің.

Ауырмай тәнім, 

Ауырды жаным,

Қаңғыртты, қысты басымды, 

Тарылды көкірек, 

Қысылды жүрек,

                        Ағызды сығып жасымды.

                                Сүйеніп күлкі, тоқтыққа, 

                                Тартыпты өнер жоқтыққа.

Қайратым мәлім, –

Келмейді әлім,

Мақсат – алыс, өмір – шақ. 

Өткен соң, базар, 

Қайтқан соң ажар,

                        Не болады құр қожақ?!

                                Кеш деп қайтар жол емес, 

                                Жол азығым мал емес.

Бір кісі мыңға, 

Жүз кісі сұмға

Әлі жетер заман жоқ.

Қадірлі басым, 

Қайратты жасым

                                Айғаймен өтті, амал жоқ. 

                                Болмасқа болып қара тер, 

                                Қорлықпен өткен қу өмір.

Сөзуар білгің

Законшік, көргіш

Атанбақ мақсат,мақтанбақ. 

Жасқанып, қорқып, 

Жорғалап, жортып

                        Именсе елің, баптанбақ.

                                Қарғағанын жер қылмақ. 

                                Алқағанын зор қылмақ.

Хош, қорықты елің, 

Қорқытқан сенің

Өнерің қайсы, айтып бер. 

Ел аңдып сені, 

Сен аңдып оны,

                                Қылт еткізбей бағып көр. 

                                Ойнасшы қатын болса қар, 

                                Аңдыған ерде қала ма ар?

Көмексіз көзің, 

Бір жалғыз өзің

Баға алмай басың сандалар.

Баурыңа тартқан, 

Сырыңды айтқан

                                Сырласың сырт айналар. 

                                Ол қаны бұзық, ұры-қар 

                                Қапысын тауып сені алар.

Басы-көзі қан боп.

Арқа-басы шаң боп,

Және тұрып жылпылдап; 

Жығылып тұрып, 

Буыны құрып,

                        Тағы қуып салпылдап.

                                Абұйыр қайда, ар қайда?

                                Әз басыңа не пайда?

Ит үрсе, бала 

Таяғын ала,

Қуады итпен кектесіп. 

Ұрысқансып «ой» деп, 

«Ұят» деп, «қой» деп,

                                Үлкендер тияр «тек» десіп. 

                                Оны білсең, мұның не? 

                                Мен де ұят іс қылдым де.

Білгенге жол бос, 

Болсайшы қол бос

Талаптың дәмін татуға. 

Білмеген соқыр 

Қайғысыз отыр,

                                Тамағы тойса жатуға. 

                                Не ол емес, бұл емес, 

                                Менің де күнім – күн емес.

Ғылымды іздеп, 

Дүниені көздеп,

Екі жаққа үңілдім. 

Құлағын салмас,

Тіліңді алмас

                                Көп наданнан түңілдім. 

                                Екі кеме құйрығын 

                                Ұста, жетсін бұйрығың.

Жартасқа бардым, 

Күнде айғай салдым,

Онан да шықты жаңғырық. 

Есітіп үнін, 

Білсем деп жөнін,

                        Көп іздедім қаңғырып..

                                Баяғы жартас – бір жартас, 

                                Қаңқ етер, түкті байқамас.

                                Жаяуы қапты, 

                                Аттысы шапты,

Қайрылып сөзді кім ұқсын. 

Іште дерт қалың, 

Ауыздан жалын

                                Бұрқ етіп, көзден жас шықсын. 

                                Күйдірген соң шыдатпай,

                                Қоя ма екен жылатпай?

Мамықтан төсек, 

Тастай боп кесек,

Жанбасқа батар, ұйқы жоқ. 

Сыбыр боп сөзі, 

Мәз болып өзі,

                                Ойланар елдің, сиқы жоқ. 

                                Баяғы қулық, бір алдау, 

                                Қысылған жерде жанжал-дау.

Атадан алтау, 

Анадан төртеу,

Жалғыздық көрер жерім жоқ. 

Ағайын бек көп, 

Айтамын ептеп,

                                Сөзімді ұғар елім жоқ. 

                                Моласындай бақсының 

                                Жалғыз қалдым – тап шыным.