Киелі сандар
І Кіріспе
Біздің сандармен танысуымыз ерте жастан басталды. Біз сандармен тек математика сабақтарында ғана емес, әдеби оқу сабақтарында да кездесеміз. Қазақ ауыз әдебиетінің мақал-мәтелдерін оқыптаныса бастағанда, мен мақал-мәтелдерде сандар жиі қолданылатынын байқадым. Неліктен сандар қазақтың мақал-мәтелдерінде көрініс тапқан? Олардың халық ауыз шығармашылығындағы орны қандай? Халқымыздың киелі деп таныған сандары қандай? деген сұрақтар мені жиі мазалай бастады.
Осы сұрақтар бойынша зерттеу жүргізе бастадым.
Біз өмірде сандарды жиі қолданамыз. Оларды дүкен терезелерінен табуға болады, олар туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан естуге болады. Сандар бізге белгілі бір өнім немесе зат қанша тұратынын, баланың жасы қандай екенін және оның туған күні, сондай-ақ күнделікті айдың қай жұлдызы, қай мезгіл екенін түсіндіреді. Мұның бәрін сандардың көмегімен білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: күнделікті өмірде біз мақал-мәтелдерді жиі қолданамыз және оларды білу мен орынды қолдану бізді даналыққа үйретеді, шешендікке, көркем сөйлеуге шеберлендіреді. Мақал-мәтелдерде әрқашан есте сақтауға тұрарлық пайдалы ойлар, шешімдер бар. Мақал-мәтелдерде кездесетін сандардың атқарар қызметі зор, егер олар белгілі бір ойды түюге көмектеспесе, жай ғана сан болып қалар еді.
Біздің ата-бабаларымыз көптеген мақал-мәтелдерді ойлап тапты. Олардың арасында құрамында сандар кездесетін мақал-мәтелдер де жеткілікті әрі алар орны бар. Дегенмен, біз барлық сандардың мақал-мәтелдерде бар-жоғын және мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі кездесетінін білгіміз келді. Біздің сынып оқушылары киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесетінінбіле ме екен. Мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі қолданылды? Сандары бар мақал-мәтелдерді көп білесіз бе?
Біз құрамында жай сандар ғана емес, нақты қазақтың киелі сандар деп атау таққан сандары қаншалықты кездесетінін ізденуді шештік. Қай санның мақал-мәтелдерде жиі кездесетінін де бізге қызық болды.
Адамдардың көптеген әрекеттерін мақал-мәтелдерге сәйкес түсіндіруге болады. Адамдардың өмірін мақал-мәтелдерсіз елестете алмайсың, олар адамдарға жол көрсетер даналыққа толы Нұсқаулық іспетті. Мақал-мәтелдерде халықтың бай тәжірибесі мен даналығы жатыр. Сол сияқты барлық ұлттардың да мақал-мәтелдерінде киелі сандар жақсы көрініс тапқандығын байқадым.
Мақсаты: құрамында киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттеу, жіктеу, талдау.
Міндеттері:
- Сандармен келген мақал-мәтелдерді анықтау және жіктеу үшін әдебиеттерге талдау жасау.
- Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтау.
- 1,2,3,7,9,12, 13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жүйелеу
Болжау: егер сіз мақал-мәтелдердегі сандардың мағынасын білсеңіз, олардың қолданылуын анықтай аламыз.
Зерттеу әдістері:
* зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді талдау және зерттеу;
* бақылау, салыстыру;
* деректерді жүйелеу
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мақал-мәтелдерде кездесетін сандар мазмұны мен мәні терең ашылды.
ІІ Негізгі бөлім
- 1 Мақал-мәтелдер тарихынан
Ежелгі уақыттың өзінде адамдар кейбір сандарды бақыт әкеледі, кейбірі сиқырлы деп санаған. Солойша, Ежелгі Вавилонда олар үш негізгі Құдайға табынған: Күн, Ай және Венера. Әсіресе, ежелгі кезеңнің өзінде-ақ жеті санына киелілік мағына берген. Бұл санды құрметтеудің жаңғырығы осы күнге дейін жеткен. «Жеті өлшеп – бір кес, «Жеті қат аспан» сияқты мақал-мәтелдердің қашаннан бері қолданылып келе жатқанын біле бермейміз.
Қазақ ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер өте көп. Мақал-мәтелдер қай кезден бастап халық арасында жүре бастағанын айту қиын. Олар жазу болмаған кезде пайда болды. Ғасырлар бойы халық оларды жетілдірді, дамытты. Олардың, әдетте, аты-жөні жоқ, авторы жоқ. Бұл даналық сөздерді адамдар ғасырлар бойы құрастырып, жинақтаған. Олар оның өмірін, еңбек жағдайларын, мәдениетін көрсетеді. Мақал әрқашан дұрыс өмір сүрудің нұсқаулығы болып табылады. Оларды әрдайым есте сақтаудың пайдасы бар.
Сандардың символикасы адамзат дамуының алғашқы кезеңіне тән, рулық қоғамнан басталады. Адамдар символдарға сенгіш. Сандар, символдар сияқты, әрқашан өзінің адам үшін маңызды жасырын құпиясымен өздеріне еліктіріп отырды. Пифагор барлық нәрсені сандар түрінде ұсынуға болатындығын айтты. Әр түрлі халықтар мен тіпті әртүрлі адамдар үшін сандардың мәні сәйкес келмеуі мүмкін, тіпті керісінше болуы мүмкін (мысалы, Үндістанда 6 саны қасиетті деп саналады, ал Африкада өлім саны)[1].
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттей отырып, біз мыңдаған жылдар бұрын ата-бабаларымыз кішкентай тайпаларда өмір сүргенін білдік. Олар егістіктер мен ормандарды, өзендер мен бұлақтардың аңғарларын аралап, тамақ іздеді. Кейде олар балық аулап, аң аулады. Олар өлтірген аңдарының терілерін киді. Алғашқы адамдардың өмірі жануарлардың өмірінен сонша алшақ болмады. Олардың өмірі толығымен тәуелді болған қоршаған табиғатты байқай отырып, біздің ежелгі ата-бабамыз көптеген түрлі тақырыптардан алдымен жеке заттарды бөлуді үйренді. Қасқырлар отарынан – отардың көшбасшысы, бұғылардан – бір бұғы, дәндері бар қапшықтан – бір дән. Алдымен олар бұл қатынасты «бір» және «көп» деп анықтады.
Жұп заттан тұратын жиынтықтарды (көздер, құлақтар, мүйіздер, қанаттар, қолдар) жиі байқау адамды 2 саны туралы ойға алып келді. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыз көрген екі үйрегінекі жұп көзбен салыстырған. Егер олар көбірек көрсе, онда: «көп» сөзін қолданған. Одан әрі екеудің артында белгісіз, жұмбақ нәрсе басталды. «Бір», «екі», «көп» деп санаған кезде, екеуден кейін «бәрі» болды. Сондықтан, 2 санынан кейін өту керек болатын 3 саны «бәрі» деген мағынаны білдірді. Тек біртіндеп адам үш затты, содан кейін төрт, бес және т. б. бөлуді үйренді. Кейінірек адамдар бүкіл әлем сандар заңдарына бағынатындығын ескеріп, оларды түсінудің кілттерін іздей бастады[1].
Мұндай мақал-мәтелдер ауыз екі сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге,сол үлгімен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды дейтін сөз мақалға айналып кеткені рас. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Күйі бірдің күні бір дейтін сөзін де жаңа мақалға жатқызуға болады.
Мақал-мәтелдер – ертек, аңыз әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр. Олай дейтініміз XII-XII ғасырлардан сақталған сирек жазба директерде де мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Орхон жазуларында: Жырақ болса жаман сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер; Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген (Күлтегіннен); Жұқаны таптау оңай, жіңішкені үзу оңай; Өлімнен ұят күшті (Тоныкөктен) деген мақал-мәтелдерді оқимыз. Ал Махмұт Қашқаридың «Дивани луғат ат -түрік» сөздігінен: Ұлық болсаң кішік бол.; Тай ат болса – ат тынар,ұл ер болса – ата тынар; Күз болары көктемнен мәлім; Тау тауға қосылмас, адам адаммен әрқашан қосылар; Бейнет түбі – рақат дейтін мақалдарды; Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» дастанынан «Біліп сөйлесең білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр; Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер; Аққан су ол – жақсы сөз, ол қайда ақса сонда гүл өсер дейтін мақалдарды оқимыз.
Қазақ халқында кез-келген басқа халықтар сияқты, сансыз мақал-мәтелдер бар. Мақал-мәтелдер қысқа, артық сөздер жоқ, әр сөз салмақты, мазмұнды және дәл құрылған. Халықтың өзі мақал-мәтелдерге нақты сипаттама береді: «Мақал – сөздің мәйегі».
Мақал-мәтелдер қашанда сұранысқа ие болып қалады және біздің күнделікті сөйлеуімізде жиі кездеседі.
Мақал-мәтелдер – тәрбиелік мазмұны бар қысқа халықтық сөз тіркестері, халықтық афоризмдер. Мақалдың екінші мағынасы бар, бұл аллегория. Мысалы, мақал: «Іздей-іздей Меккені де табарсың» тура мағынада түсінуге болады.
Мақалдың туысы – мәтел. Олар бір-біріне ұқсас. Мәтелдің мақал-мәтелдерден айырмашылығы, қысқа тұрақты тіркестер.
Киелі сандар кездесетін мақал-мәтелдер біздің тілімізді байытады және безендіреді, соның арқасында адамдар өз ойларын түсінікті және қысқа жеткізеді. Мақал-мәтелдер бізге көп нәрсені үйретеді: жұмыста, достықта, оқуда қандай болу керек, ата-анаға, үлкендерге, Отанға қалай қарау керек, соны үйретеді.
- 2 Киелі сандардың мақал-мәтелдердегі көрінісі
Мақал-мәтелдердің сөйлеу тілімен ерекше байланысы бар. Олар әрқашан әңгіме барысында, оқиға үстінде есте түседі. Мен өз жұмысымда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедім. Ежелгі заманнан бері адамдар сандарға белгілі бір мағына берді. Мұның бәрі ауызша халық шығармашылығында, соның ішінде мақал-мәтелдерде көрініс тапты. Мен өз жұмысымда ауыз әдебиетінде жиі кездесетін сандар туралы толық түсінік беруге тырыстым. Мақал-мәтелдерде жиі кездесетін сандар -1, 3, 7. Мен 1,2,3,7,9,12,13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жинауға тырыстым.
Мақал-мәтелдерде қамтылмайтын сала жоқ. Онда халқымыздың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы болашаққа үлгі-өнеге болатын, тәлім-тәрбие беретін, жол нұсқайтын сөздер айтылады. Ерлікке, отаншылдыққа, елін, жерін сүюге үндейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай түсіндірме берілген: «Мақал – үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз» [2,102]. «Мәтел – тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл сөз» [2,168].
Қазақ халқының басқа халықтар сияқты алғашқы кәсібі – аңшылық болған. Аңшы болу үшін қырағылық, ептілік керек. Аңшылық – жастарды еңбекке, ерлікке, әртүрлі ойын-сауықты, спорттық түрлерін үйренуге болады. Осыған байланысты бір тақырыбы – еңбек пен кәсіпке арналған.
Ерлік те еңбектен басталады. Елін, жерін қорғау, ерлік жасау әркімнің қолынан келе бермейтін ауыр да, абыройлы іс. Жастарды өжеттікке, отаншылдыққа, батылдыққа, ұйымшыл болып, ауызбіршілікті сақтауға дағдыландыруға мақал-мәтелдердің маңызы зор.
Мақал-мәтелдердегі кейбір сан есімдерді төмендегіше топтастыруға болады:
- Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.
- Мақал-мәтелдердегі септік, тәуелдік, жіктік жалғауларында тұрған сан есімдер.
- Сан есімдердің есептік, реттік, жинақтық түрлеріне негізделген мақал-мәтелдер.
Сол сияқты масса өлшеуіштері. 1 қап, 1 пұт, 1үлкен табақ, 1мысқал, 1шөкім; уақыт өлшеуіштері: бие сауым, сүт пісірім, қас қабағым, ет пісірім; көлем өлшеуіштері: көнек, жанторсық туралы мәлімет беруге болады. Кейбір өлшеу бірліктерінің мағынасын, өзара байланысын түсіндіру мақсатында, баспа беттерінде жарияланып жатқан мақалаларды кеңінен пайдалануға болады. Мыс: М. Әлімбаевтың «Ана тілі» газетінде жарияланып «Ескі өлшемдер» жинағын оқып ұсынуға болады. Оның бірнешеуін қаз - қалпында беріп отырамыз.
Шақырым: Дауыс жетер аралық
Шақырым деп аталған.
Даладағы даналық -
Қалған арғы атаңнан
Сүйем: Жүрген елдің ойында
Ескі өлшемдер мол екен.
Бір сызықтың бойында
Созсақ сұқ қол, бармақты -
Сүйем деген сол екен.
Шөкім: Ескі өлшемді білші,
Ұмытпастан бекем бол.
Үш саусақпен шымшы,
Қанша іліксе - шөкім сол.
Қарыс: Бір сызықтың бойында
Бармақпен ортан қолыңды
Созсаң өлшей қоюға -
Қарыс деген сол екен.
Екіншіден, сандарды оқып - үйрену барысында, оларды есте сақтау үшін арасында сандар қолданыс тапқан мақал - мәтелдерді кеңінен пайдалануға болады. Бұл, санның адамзат өміріндегі маңызын анықтай отырып, сонымен қатар мақал - мәтелдердің тәрбиелік мәнін түсініп - үйренуге септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдердің құрамында сан есімдер жиі қолданылады, әсіресе,1 сан есімі көп кездеседі. Мысалы:
Мал - бір жұттық, батыр - бір оқтық, жер мәңгілік.
Бір жылы сөз бір күнге азық.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды,
Бір сауысқан келгенмен қыс болмайды.
Бір мылтықтың аузына,
Мың кісі сияды, - деген мақалдарда бір сөзі есептік сан есім, заттың сандық мөлшерін білдіріп тұр, бірақ мылтық біреу болғанымен мың, яғни көп кісіге жарайтындығын, көптік қызмет атқаратындығын көрсетеді.
2 - санына байланысты:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Ерке бала - екі жылар.
Жерді екі рет жыртқан, өнімді екі есе көп алады.
3 - санына байланысты:
Досыңды үш күн сынама, үш жыл сына.
Жұмысқа үш жылда үйренеді, жалқаулыққа үш күнде үйренеді.
Ат баспаймын деген жерін үш басады.
4 - санына байланысты:
Төрт кісіге шай құйғанша, төртпен бірге қос айда.
Төрт аяқты жылқы да сүрінеді.
Төрт аяғы тең жорға сүдігерде саспайды.
5 - санына байланысты:
Біреуге бес күн алда келсе, біреуге бес күн кейін келеді.
Бес саусақ бірдей емес.
Бес бармақ жиналса, жұдырық болады.
6 - санына байланысты:
Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа.
Ағайынды алты болсаң, адам тимес.
Алты аға бірігіп әке болмас.
7 - санына байланысты:
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл.
Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі.
Жақсыны жеті жыл жетелесең, адам болады,
Жаманды жеті жыл жетелесең, надан болады.
8 - санына байланысты:
Дос сегіз болса, дұшпан сегіз.
Жаманның аяғы сегіз, бірі шалмаса бірі шалады.
Санақ санамай сегіз деме, сынап - сынамай дос деме.
9 - санына байланысты:
Тойған жерге тоғыз кел.
Тоғыз әйелдің толғағи бір келеді.
Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек.
10 - санына байланысты:
Он санының саны бірдей болғанымен тұрқы бірдей емес.
Он рет айтқанынан бір рет көрсеткені артық.
Он бала бір әкеге жүк болмайды,
Бір әке он балаға жүк болады.
12 - санына байланысты:
Су кезегінен қалған, он екі ай аш қалады.
Он екіде бір гүлі ашылмаған.
Шындық он екі қабат шынжырды үзеді.
15 - санына байланысты:
Болар бала бесігінде боспын дейді,
Болмас бала жиырма бесте жаспын дейді.
Ұл он беске келгенше, қолыңдағы қобызың,
Он бес жастан асқан соң, тіл алмаса доңызың,
Он бесте отау иесі
30 - санына байланысты
Отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге тарайды.
Отыз күн оразаның бір күн айты бар,
Әр қылған жақсылықтың бір қайтуы бар.
Отыз ұлың болғанша, бір жаман шалың болсың.
40 - санына байланысты:
Жақсы кісі қырық жасында толады,
Жаман кісі қырық жасында солады.
Жақсы әке жаман балаға қырық жыл азық.
Киелі сандарға 7, 9, 12, 40 сандары және соларға байланысты ырымдар жатады. Бұл сандар қазақ халқында қасиетті киелі сандар деп есептелінген. Бір жетіде жеті күн бар. Орта ғасыр химиктері мен археологтары 7 күнге дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі деп ат берген. Бұл күндер ішінде ән күнге арнайы ырымдар бар. Мысалы, қазақ халқы барлық үлкен істерін сәрсенбінің сәтті күнінде бастайды. Алыс жолға (тағы да басқа шаруаларды істеуге) сәрсенбі күні кіріседі. Қайтыс болған адамның жетісін беріп, баланың ержетуін жаспен мөлшерлеп «жетіге келгенше жерден таян жейсің», «жеті қабат жердің асты» деген.
Арабтар арқылы ислам дінінің қазақ даласына енуіне байланысты 9 санын ерекше құрмет тұтқан. Аяғы ауыр әйел 9 ай, 9 күн көтереді. Тұрмысқа шыққан қызға 9 түрден тұратын бір тоғыз, екі тоғыз, үш тоғыз етіп құдаларға «тоғыз қабат торқа кигізген», «тоғыз жолдың торабына» аса назар аударған.
Бір жылда 12 ай бар. Байырғы күнтізбе бойынша 12 жылға арнайы жәндіктер мен хайуанаттардың аты берілген. 12 жыл сайын жылдың атаулары қайталанып отырады. 13 жасқа келген бала бір мүшелге келеді де, әрі қарайғы мүшелі 12 жылдың қосылуы арқылы болып отырған. Мүшелді – қатерлі жыл деп санаған. Өлең жолдары, мақал-мәтелдер, жырлардан 12 санын ерекше қасиет тұтып отырғандықтарын байқаймыз.
Жаңа туған баланы қырқынан шығарады. Туған-туысқандарын, жора-жолдастарын жинап, кішігірім той ретінде өткізеді. Қайтыс болған адамның қырқын береді. Бұлар – ертеден халық арасында кең сақталып келе жатқан дәстүрлер.
Мақал-мәтелдерде киелі сандар әртүрлі тұрғыда, көбінесе сан есімнің алты түрінің бірі – есептік сан есім ретінде жиі кездеседі. Есептік сан есімдер неше, қанша деген сұрақтарға деген сұрақтарға жауап беріп, заттың сандық мөлшерін білдіреді. Олар бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар болып бірнеше жікке бөлінеді.
Есептік сан есімдерде –ау, -еу жұрнақтарының жалғануы арқылы жинақтық сан есімдер жасалады. Мысалы: Айла – алтау, ақыл – жетеу. Адам баласы қанша жерден айлалы болса да, ақылды болудың басымдылық жасайтынына көңіл бөлдіртіп, ақылды болуға шақырады. Бұның тәрбиелік мәнінің зор екендігі аңғарылады.
Бас екеу болмай,
Мал екеу болмайды.
Ажал ақымақ үшін алтау,
Ақылды үшін біреу.
Алтаумын деме, жетеуге жолығасың,
Жетеумін деме, сегізге жолығасың, - деп ақылдандырады.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, - деп ауызбіршілікке шақырады.
Төмендегі мақал-мәтелдердегі бір саны сандық мәнін жоғалтып, белгісіз есімдік (біреу) ретінде қолданылып жүр.
Біреудің бойы аласа,
Біреудің ойы аласа.
Біреуге мал қайғы,
Біреуге жан қайғы.
Біреу тойып секіреді,
Біреу тоңып секіреді.
Біреуге пышақ оқтама,
Қара пышақ қарыс ұзарады, - деп болатын әртүрлі жамандықтардан, қауіп-қатерден сақ болу керек екендігін ескертеді. Бұндай ақыл-кеңестер есте сақталып қалады, балаларды тәрбиелеуге септігі тиеді.
Есептік сан есім тұрғысындағы киелі сандарға байланысты мақал-мәтелдер:
Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Асықпа, ойланып істе, бірнеше рет өлшеп, әбден дұрыстығына көзің жеткенде ғана әрекет жаса деген мағынада.
Жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі. Өзіңнің жаратылысыңды біл, егер сен жеті атаңның кімнен басталып, кіммен аяқталатынын білмесең, онда сен нағыз жетімсің деп түсіндіреді. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білуге үйретеді.
Білгенің бір тоғыз,
Білмегенің тоқсан тоғыз. Сенің білгеніңнен де білмегенің көп, сондықтан ізден, талаптан, білмегендеріңді білуге тырыс деп жол нұсқайды.
Он екі мүшең сау болса,
Жаралымын деме,
Он саусағың сау болса,
Дәулет емес немене, - деп барлық жақсылыққа, үлкен жетістіктерге, байлыққа, биік шыңдарға тек қана денсаулықтың, адал еңбек етудің арқасында ғана жетесің. Мұнда денсаулықты күту, еңбек ету, шаршамау, талмау, іздену керектігі айтылады.
Лиро-эпостарда 12 киелі санына байланысты кездесетін жолдар:
Үлкендігі басының
Он екі қарыс қазандай (Қамбар батыр)
Орай да орай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан. (Қобыланды батыр)
Он екі айдың жартысы жаз болады,
Жаз белгісі үйрек пен қаз болады. (Қозы Көрпеш – Баян сұлу)
Сондай-ақ, 12 санына байланысты тағы да: «Он екі мүшең сау болсын», «Он екіде бір нұсқасы жоқ», «Он екіде бір гүлі ашылмаған» деген де сөз тіркестері бар.
Уақыт озған сайын мақал-мәтелдерге өзгерістер де енгізіледі. Өмірге керексіздері бірте-бірте қолданылудан шығып, жаңадан толықтырулар туындап жатады. Ақын-жазушылардың мағынасы терең көркем сөздері, нақылдары, шешендік сөздер, жұмбақтар, өсиет сөздер және тағы басқалары мақал-мәтелдердің қорын көбейтіп отырады [1, 8-б.].
- 3 Сандармен келген мақал-мәтелдердегі халық даналығы
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнайы айтылған мақал мен мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше.Бұл барлық айтылған ойдың,насихаттың жиынтығы,қорытындысы ретінде беріледі.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз,даналық ойларын балаларға,жеткіншектерге арнады.Өз өмірін ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел етіп,үлгі өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына,немересіне қалдырып отырған.
Реттік сан есімдер заттардың саналу ретін білдіріп, нешінші, қаншасыншы деген сұрақтарға жауап береді де, -ыншы, -інші жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады:
Бірінші байлық – денсаулық,
Екінші байлық – ақ жаулық,
Үшінші байлық – он саулық.
Қашан да адам баласы үшін денсаулық – байлықтың ең негізгісі екенін, денсаулықсыз ешқандай ісіміздің алға баспайтынын айтса, үйдің ішіндегі құт-береке әйелге байланысты болатындығына мән бере келе, қойды төрт түліктің алды деп санағандығын көрсетеді.
Еңбек – адамның екінші анасы. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», - деп Абай атамыз айтқандай, еңбек етуге баулиды, еңбекті екінші анаға теңейді.
Қырықтан артық жас жоқ,
Қымыздан артық ас жоқ.
Елу – ердің жасы,
Алпыста ел ағасы, - дейді халық. Елу-алпыста ақыл тоқтатып, еліңнің, халқыңның қамын, жағдайын, болашағын ойлайтын уақытың, шынығып, қайрат-күшіңнің шыңдалатын уақыты. Ата-бабамыз көшіп-қонып жүрген, сол көшпенділіктің өзі қазақ халқын шыңдаған, күш-қуатын жетілдіре түскен.
Отызында орда бұзбасаң,
Қырқыңда қыр аспассың.
Қырықта – қылаң, елуде – елес.
Мыңның түсін білгенше,
Бірдің атын біл.
Бір ақымақтан – мыңға зиян,
Мың ақымақтан – он мыңға.
Бірдің кесірі мыңға,
Мыңның кесірі түменге.
Бір жаман адамның кесірі мың адамға тиеді, мың адамды бүлдіреді деген ойдың мәнісі осында.
Тоқсанымыз жиылып,
Тоқты жыққан батырмыз.
Сексеніміз жабылып,
Серке жыққан батырмыз.
Сегізбін деме, – тоғызға жолығарсың,
Тоғызбын деме – доңызға жолығарсың, - дейді.
Күйеу жүз жылдық,
Құда мың жылдық.
Қазақ халқы ағайын, туған-туысқанын сыйлап, дәріптеп келген. Құда-жекжаттың, күйеу, жиен, нағашылардың алатын орындары ерекше. Бұл мақал арқылы үрім-бұтақтың, құда-жекжаттың бір-бірімен тығыз байланысты болып, біріні-бірі сыйлап өткендігін көрсетеді.
Халық даналығы, байлығы – мақал-мәтелдердің еліміздің болашағы – жастарды тәрбиелеуде, ақыл-кеңес беріп отыру жолында атқаратын маңызы зор. Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан жаңалықтарға, жаңа ағымдарға байланысты мақал-мәтелдер толықтырылып, өзінің қорын көбейте береді.
ІІІ Қорытынды
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген білгенінен, бастан кешкен уақиғаларынан қорытқан ақыл ойының жиынтығы, анықтамасы: табиғатта, өмірде үнемі қайталап тұратын уақиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан ауыз сөзінің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі – сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі.Ол кез-келген уақиғаның,мәселенің тұсында еске түседі тілге оралады.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жанры жоқ. Еретегі, аңыз әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтармен тақпақтарда да сөз әрлеу, ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде қолданылады. Біз өз зерттеуімізде жалпы мақал-мәтелдер ғана емес, киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесуін қарастырдық.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктіктерден көрінген. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақталып келген. Сондай-ақ, бұл киелі сандарды мақал-мәтелдерде тиімді қолдана білген. Осы дәстүрді жалғастыра отырып, біз де күнделікті сөйлеу мәдениетімізде киелі сандарды қолданып жүрсек, ісіміз әрдайым алға басар еді.
Зерттеу нәтижесінде біз 1 саны бар мақал-мәтелдердің көп екенін көрдік. Екінші орында 7 саны бар мақал-мәтелдер. Бұл қазақ халқының «сүйікті» саны. 2 саны бар мақал-мәтелдер үшінші орында. Жұп сандар - екі, төрт, алты, сегіз – әлдеқайда аз кездеседі. Сонымен, бір «бір», «екі», «үш», «бес», «жеті», «жүз» деген нақыл сөздер мен мәтелдерді жиі кездестіруге болады.
Біз өз жұмысымызда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедік. Сандары бар мақал-мәтелдерді анықтау мақсатында әдебиеттерге талдау жасап, оларды жүйелендірдік. Олар мақал-мәтелдердің бірінші, екінші және үшінші орында тұрғанын анықтады. Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтады.
Біздің зерттеу материалдарымыз пәнге деген қызығушылықты дамыту үшін математика, әдебиеттік оқу пәндері бойынша оқушылармен сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу кезінде пайдалы болуы мүмкін деп санаймыз.
Ұсыныс:
- Киелі сандарды математика сабағында жиі әрі тиімді пайдаланса;
- Киелі сандардың мақал-мәтелдерде қолданылуы туралы кітап шықса;
- Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан мақал-мәтелдердегі киелі сандар туралы арнайы сайт ашылса.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Ұ.Шүленбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.-Алматы, Ана тілі газеті. №32.2004. 8-б.
- Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983. - 256 б.
- Р.Наурызбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандардың мәнін ашу жолдары.//Бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдары. –Алматы, Білім.2006 ж. 36-б.
І Кіріспе
Біздің сандармен танысуымыз ерте жастан басталды. Біз сандармен тек математика сабақтарында ғана емес, әдеби оқу сабақтарында да кездесеміз. Қазақ ауыз әдебиетінің мақал-мәтелдерін оқыптаныса бастағанда, мен мақал-мәтелдерде сандар жиі қолданылатынын байқадым. Неліктен сандар қазақтың мақал-мәтелдерінде көрініс тапқан? Олардың халық ауыз шығармашылығындағы орны қандай? Халқымыздың киелі деп таныған сандары қандай? деген сұрақтар мені жиі мазалай бастады.
Осы сұрақтар бойынша зерттеу жүргізе бастадым.
Біз өмірде сандарды жиі қолданамыз. Оларды дүкен терезелерінен табуға болады, олар туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан естуге болады. Сандар бізге белгілі бір өнім немесе зат қанша тұратынын, баланың жасы қандай екенін және оның туған күні, сондай-ақ күнделікті айдың қай жұлдызы, қай мезгіл екенін түсіндіреді. Мұның бәрін сандардың көмегімен білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: күнделікті өмірде біз мақал-мәтелдерді жиі қолданамыз және оларды білу мен орынды қолдану бізді даналыққа үйретеді, шешендікке, көркем сөйлеуге шеберлендіреді. Мақал-мәтелдерде әрқашан есте сақтауға тұрарлық пайдалы ойлар, шешімдер бар. Мақал-мәтелдерде кездесетін сандардың атқарар қызметі зор, егер олар белгілі бір ойды түюге көмектеспесе, жай ғана сан болып қалар еді.
Біздің ата-бабаларымыз көптеген мақал-мәтелдерді ойлап тапты. Олардың арасында құрамында сандар кездесетін мақал-мәтелдер де жеткілікті әрі алар орны бар. Дегенмен, біз барлық сандардың мақал-мәтелдерде бар-жоғын және мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі кездесетінін білгіміз келді. Біздің сынып оқушылары киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесетінінбіле ме екен. Мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі қолданылды? Сандары бар мақал-мәтелдерді көп білесіз бе?
Біз құрамында жай сандар ғана емес, нақты қазақтың киелі сандар деп атау таққан сандары қаншалықты кездесетінін ізденуді шештік. Қай санның мақал-мәтелдерде жиі кездесетінін де бізге қызық болды.
Адамдардың көптеген әрекеттерін мақал-мәтелдерге сәйкес түсіндіруге болады. Адамдардың өмірін мақал-мәтелдерсіз елестете алмайсың, олар адамдарға жол көрсетер даналыққа толы Нұсқаулық іспетті. Мақал-мәтелдерде халықтың бай тәжірибесі мен даналығы жатыр. Сол сияқты барлық ұлттардың да мақал-мәтелдерінде киелі сандар жақсы көрініс тапқандығын байқадым.
Мақсаты: құрамында киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттеу, жіктеу, талдау.
Міндеттері:
- Сандармен келген мақал-мәтелдерді анықтау және жіктеу үшін әдебиеттерге талдау жасау.
- Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтау.
- 1,2,3,7,9,12, 13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жүйелеу
Болжау: егер сіз мақал-мәтелдердегі сандардың мағынасын білсеңіз, олардың қолданылуын анықтай аламыз.
Зерттеу әдістері:
* зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді талдау және зерттеу;
* бақылау, салыстыру;
* деректерді жүйелеу
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мақал-мәтелдерде кездесетін сандар мазмұны мен мәні терең ашылды.
ІІ Негізгі бөлім
- 1 Мақал-мәтелдер тарихынан
Ежелгі уақыттың өзінде адамдар кейбір сандарды бақыт әкеледі, кейбірі сиқырлы деп санаған. Солойша, Ежелгі Вавилонда олар үш негізгі Құдайға табынған: Күн, Ай және Венера. Әсіресе, ежелгі кезеңнің өзінде-ақ жеті санына киелілік мағына берген. Бұл санды құрметтеудің жаңғырығы осы күнге дейін жеткен. «Жеті өлшеп – бір кес, «Жеті қат аспан» сияқты мақал-мәтелдердің қашаннан бері қолданылып келе жатқанын біле бермейміз.
Қазақ ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер өте көп. Мақал-мәтелдер қай кезден бастап халық арасында жүре бастағанын айту қиын. Олар жазу болмаған кезде пайда болды. Ғасырлар бойы халық оларды жетілдірді, дамытты. Олардың, әдетте, аты-жөні жоқ, авторы жоқ. Бұл даналық сөздерді адамдар ғасырлар бойы құрастырып, жинақтаған. Олар оның өмірін, еңбек жағдайларын, мәдениетін көрсетеді. Мақал әрқашан дұрыс өмір сүрудің нұсқаулығы болып табылады. Оларды әрдайым есте сақтаудың пайдасы бар.
Сандардың символикасы адамзат дамуының алғашқы кезеңіне тән, рулық қоғамнан басталады. Адамдар символдарға сенгіш. Сандар, символдар сияқты, әрқашан өзінің адам үшін маңызды жасырын құпиясымен өздеріне еліктіріп отырды. Пифагор барлық нәрсені сандар түрінде ұсынуға болатындығын айтты. Әр түрлі халықтар мен тіпті әртүрлі адамдар үшін сандардың мәні сәйкес келмеуі мүмкін, тіпті керісінше болуы мүмкін (мысалы, Үндістанда 6 саны қасиетті деп саналады, ал Африкада өлім саны)[1].
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттей отырып, біз мыңдаған жылдар бұрын ата-бабаларымыз кішкентай тайпаларда өмір сүргенін білдік. Олар егістіктер мен ормандарды, өзендер мен бұлақтардың аңғарларын аралап, тамақ іздеді. Кейде олар балық аулап, аң аулады. Олар өлтірген аңдарының терілерін киді. Алғашқы адамдардың өмірі жануарлардың өмірінен сонша алшақ болмады. Олардың өмірі толығымен тәуелді болған қоршаған табиғатты байқай отырып, біздің ежелгі ата-бабамыз көптеген түрлі тақырыптардан алдымен жеке заттарды бөлуді үйренді. Қасқырлар отарынан – отардың көшбасшысы, бұғылардан – бір бұғы, дәндері бар қапшықтан – бір дән. Алдымен олар бұл қатынасты «бір» және «көп» деп анықтады.
Жұп заттан тұратын жиынтықтарды (көздер, құлақтар, мүйіздер, қанаттар, қолдар) жиі байқау адамды 2 саны туралы ойға алып келді. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыз көрген екі үйрегінекі жұп көзбен салыстырған. Егер олар көбірек көрсе, онда: «көп» сөзін қолданған. Одан әрі екеудің артында белгісіз, жұмбақ нәрсе басталды. «Бір», «екі», «көп» деп санаған кезде, екеуден кейін «бәрі» болды. Сондықтан, 2 санынан кейін өту керек болатын 3 саны «бәрі» деген мағынаны білдірді. Тек біртіндеп адам үш затты, содан кейін төрт, бес және т. б. бөлуді үйренді. Кейінірек адамдар бүкіл әлем сандар заңдарына бағынатындығын ескеріп, оларды түсінудің кілттерін іздей бастады[1].
Мұндай мақал-мәтелдер ауыз екі сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге,сол үлгімен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды дейтін сөз мақалға айналып кеткені рас. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Күйі бірдің күні бір дейтін сөзін де жаңа мақалға жатқызуға болады.
Мақал-мәтелдер – ертек, аңыз әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр. Олай дейтініміз XII-XII ғасырлардан сақталған сирек жазба директерде де мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Орхон жазуларында: Жырақ болса жаман сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер; Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген (Күлтегіннен); Жұқаны таптау оңай, жіңішкені үзу оңай; Өлімнен ұят күшті (Тоныкөктен) деген мақал-мәтелдерді оқимыз. Ал Махмұт Қашқаридың «Дивани луғат ат -түрік» сөздігінен: Ұлық болсаң кішік бол.; Тай ат болса – ат тынар,ұл ер болса – ата тынар; Күз болары көктемнен мәлім; Тау тауға қосылмас, адам адаммен әрқашан қосылар; Бейнет түбі – рақат дейтін мақалдарды; Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» дастанынан «Біліп сөйлесең білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр; Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер; Аққан су ол – жақсы сөз, ол қайда ақса сонда гүл өсер дейтін мақалдарды оқимыз.
Қазақ халқында кез-келген басқа халықтар сияқты, сансыз мақал-мәтелдер бар. Мақал-мәтелдер қысқа, артық сөздер жоқ, әр сөз салмақты, мазмұнды және дәл құрылған. Халықтың өзі мақал-мәтелдерге нақты сипаттама береді: «Мақал – сөздің мәйегі».
Мақал-мәтелдер қашанда сұранысқа ие болып қалады және біздің күнделікті сөйлеуімізде жиі кездеседі.
Мақал-мәтелдер – тәрбиелік мазмұны бар қысқа халықтық сөз тіркестері, халықтық афоризмдер. Мақалдың екінші мағынасы бар, бұл аллегория. Мысалы, мақал: «Іздей-іздей Меккені де табарсың» тура мағынада түсінуге болады.
Мақалдың туысы – мәтел. Олар бір-біріне ұқсас. Мәтелдің мақал-мәтелдерден айырмашылығы, қысқа тұрақты тіркестер.
Киелі сандар кездесетін мақал-мәтелдер біздің тілімізді байытады және безендіреді, соның арқасында адамдар өз ойларын түсінікті және қысқа жеткізеді. Мақал-мәтелдер бізге көп нәрсені үйретеді: жұмыста, достықта, оқуда қандай болу керек, ата-анаға, үлкендерге, Отанға қалай қарау керек, соны үйретеді.
- 2 Киелі сандардың мақал-мәтелдердегі көрінісі
Мақал-мәтелдердің сөйлеу тілімен ерекше байланысы бар. Олар әрқашан әңгіме барысында, оқиға үстінде есте түседі. Мен өз жұмысымда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедім. Ежелгі заманнан бері адамдар сандарға белгілі бір мағына берді. Мұның бәрі ауызша халық шығармашылығында, соның ішінде мақал-мәтелдерде көрініс тапты. Мен өз жұмысымда ауыз әдебиетінде жиі кездесетін сандар туралы толық түсінік беруге тырыстым. Мақал-мәтелдерде жиі кездесетін сандар -1, 3, 7. Мен 1,2,3,7,9,12,13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жинауға тырыстым.
Мақал-мәтелдерде қамтылмайтын сала жоқ. Онда халқымыздың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы болашаққа үлгі-өнеге болатын, тәлім-тәрбие беретін, жол нұсқайтын сөздер айтылады. Ерлікке, отаншылдыққа, елін, жерін сүюге үндейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай түсіндірме берілген: «Мақал – үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз» [2,102]. «Мәтел – тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл сөз» [2,168].
Қазақ халқының басқа халықтар сияқты алғашқы кәсібі – аңшылық болған. Аңшы болу үшін қырағылық, ептілік керек. Аңшылық – жастарды еңбекке, ерлікке, әртүрлі ойын-сауықты, спорттық түрлерін үйренуге болады. Осыған байланысты бір тақырыбы – еңбек пен кәсіпке арналған.
Ерлік те еңбектен басталады. Елін, жерін қорғау, ерлік жасау әркімнің қолынан келе бермейтін ауыр да, абыройлы іс. Жастарды өжеттікке, отаншылдыққа, батылдыққа, ұйымшыл болып, ауызбіршілікті сақтауға дағдыландыруға мақал-мәтелдердің маңызы зор.
Мақал-мәтелдердегі кейбір сан есімдерді төмендегіше топтастыруға болады:
- Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.
- Мақал-мәтелдердегі септік, тәуелдік, жіктік жалғауларында тұрған сан есімдер.
- Сан есімдердің есептік, реттік, жинақтық түрлеріне негізделген мақал-мәтелдер.
Сол сияқты масса өлшеуіштері. 1 қап, 1 пұт, 1үлкен табақ, 1мысқал, 1шөкім; уақыт өлшеуіштері: бие сауым, сүт пісірім, қас қабағым, ет пісірім; көлем өлшеуіштері: көнек, жанторсық туралы мәлімет беруге болады. Кейбір өлшеу бірліктерінің мағынасын, өзара байланысын түсіндіру мақсатында, баспа беттерінде жарияланып жатқан мақалаларды кеңінен пайдалануға болады. Мыс: М. Әлімбаевтың «Ана тілі» газетінде жарияланып «Ескі өлшемдер» жинағын оқып ұсынуға болады. Оның бірнешеуін қаз - қалпында беріп отырамыз.
Шақырым: Дауыс жетер аралық
Шақырым деп аталған.
Даладағы даналық -
Қалған арғы атаңнан
Сүйем: Жүрген елдің ойында
Ескі өлшемдер мол екен.
Бір сызықтың бойында
Созсақ сұқ қол, бармақты -
Сүйем деген сол екен.
Шөкім: Ескі өлшемді білші,
Ұмытпастан бекем бол.
Үш саусақпен шымшы,
Қанша іліксе - шөкім сол.
Қарыс: Бір сызықтың бойында
Бармақпен ортан қолыңды
Созсаң өлшей қоюға -
Қарыс деген сол екен.
Екіншіден, сандарды оқып - үйрену барысында, оларды есте сақтау үшін арасында сандар қолданыс тапқан мақал - мәтелдерді кеңінен пайдалануға болады. Бұл, санның адамзат өміріндегі маңызын анықтай отырып, сонымен қатар мақал - мәтелдердің тәрбиелік мәнін түсініп - үйренуге септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдердің құрамында сан есімдер жиі қолданылады, әсіресе,1 сан есімі көп кездеседі. Мысалы:
Мал - бір жұттық, батыр - бір оқтық, жер мәңгілік.
Бір жылы сөз бір күнге азық.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды,
Бір сауысқан келгенмен қыс болмайды.
Бір мылтықтың аузына,
Мың кісі сияды, - деген мақалдарда бір сөзі есептік сан есім, заттың сандық мөлшерін білдіріп тұр, бірақ мылтық біреу болғанымен мың, яғни көп кісіге жарайтындығын, көптік қызмет атқаратындығын көрсетеді.
2 - санына байланысты:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Ерке бала - екі жылар.
Жерді екі рет жыртқан, өнімді екі есе көп алады.
3 - санына байланысты:
Досыңды үш күн сынама, үш жыл сына.
Жұмысқа үш жылда үйренеді, жалқаулыққа үш күнде үйренеді.
Ат баспаймын деген жерін үш басады.
4 - санына байланысты:
Төрт кісіге шай құйғанша, төртпен бірге қос айда.
Төрт аяқты жылқы да сүрінеді.
Төрт аяғы тең жорға сүдігерде саспайды.
5 - санына байланысты:
Біреуге бес күн алда келсе, біреуге бес күн кейін келеді.
Бес саусақ бірдей емес.
Бес бармақ жиналса, жұдырық болады.
6 - санына байланысты:
Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа.
Ағайынды алты болсаң, адам тимес.
Алты аға бірігіп әке болмас.
7 - санына байланысты:
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл.
Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі.
Жақсыны жеті жыл жетелесең, адам болады,
Жаманды жеті жыл жетелесең, надан болады.
8 - санына байланысты:
Дос сегіз болса, дұшпан сегіз.
Жаманның аяғы сегіз, бірі шалмаса бірі шалады.
Санақ санамай сегіз деме, сынап - сынамай дос деме.
9 - санына байланысты:
Тойған жерге тоғыз кел.
Тоғыз әйелдің толғағи бір келеді.
Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек.
10 - санына байланысты:
Он санының саны бірдей болғанымен тұрқы бірдей емес.
Он рет айтқанынан бір рет көрсеткені артық.
Он бала бір әкеге жүк болмайды,
Бір әке он балаға жүк болады.
12 - санына байланысты:
Су кезегінен қалған, он екі ай аш қалады.
Он екіде бір гүлі ашылмаған.
Шындық он екі қабат шынжырды үзеді.
15 - санына байланысты:
Болар бала бесігінде боспын дейді,
Болмас бала жиырма бесте жаспын дейді.
Ұл он беске келгенше, қолыңдағы қобызың,
Он бес жастан асқан соң, тіл алмаса доңызың,
Он бесте отау иесі
30 - санына байланысты
Отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге тарайды.
Отыз күн оразаның бір күн айты бар,
Әр қылған жақсылықтың бір қайтуы бар.
Отыз ұлың болғанша, бір жаман шалың болсың.
40 - санына байланысты:
Жақсы кісі қырық жасында толады,
Жаман кісі қырық жасында солады.
Жақсы әке жаман балаға қырық жыл азық.
Киелі сандарға 7, 9, 12, 40 сандары және соларға байланысты ырымдар жатады. Бұл сандар қазақ халқында қасиетті киелі сандар деп есептелінген. Бір жетіде жеті күн бар. Орта ғасыр химиктері мен археологтары 7 күнге дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі деп ат берген. Бұл күндер ішінде ән күнге арнайы ырымдар бар. Мысалы, қазақ халқы барлық үлкен істерін сәрсенбінің сәтті күнінде бастайды. Алыс жолға (тағы да басқа шаруаларды істеуге) сәрсенбі күні кіріседі. Қайтыс болған адамның жетісін беріп, баланың ержетуін жаспен мөлшерлеп «жетіге келгенше жерден таян жейсің», «жеті қабат жердің асты» деген.
Арабтар арқылы ислам дінінің қазақ даласына енуіне байланысты 9 санын ерекше құрмет тұтқан. Аяғы ауыр әйел 9 ай, 9 күн көтереді. Тұрмысқа шыққан қызға 9 түрден тұратын бір тоғыз, екі тоғыз, үш тоғыз етіп құдаларға «тоғыз қабат торқа кигізген», «тоғыз жолдың торабына» аса назар аударған.
Бір жылда 12 ай бар. Байырғы күнтізбе бойынша 12 жылға арнайы жәндіктер мен хайуанаттардың аты берілген. 12 жыл сайын жылдың атаулары қайталанып отырады. 13 жасқа келген бала бір мүшелге келеді де, әрі қарайғы мүшелі 12 жылдың қосылуы арқылы болып отырған. Мүшелді – қатерлі жыл деп санаған. Өлең жолдары, мақал-мәтелдер, жырлардан 12 санын ерекше қасиет тұтып отырғандықтарын байқаймыз.
Жаңа туған баланы қырқынан шығарады. Туған-туысқандарын, жора-жолдастарын жинап, кішігірім той ретінде өткізеді. Қайтыс болған адамның қырқын береді. Бұлар – ертеден халық арасында кең сақталып келе жатқан дәстүрлер.
Мақал-мәтелдерде киелі сандар әртүрлі тұрғыда, көбінесе сан есімнің алты түрінің бірі – есептік сан есім ретінде жиі кездеседі. Есептік сан есімдер неше, қанша деген сұрақтарға деген сұрақтарға жауап беріп, заттың сандық мөлшерін білдіреді. Олар бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар болып бірнеше жікке бөлінеді.
Есептік сан есімдерде –ау, -еу жұрнақтарының жалғануы арқылы жинақтық сан есімдер жасалады. Мысалы: Айла – алтау, ақыл – жетеу. Адам баласы қанша жерден айлалы болса да, ақылды болудың басымдылық жасайтынына көңіл бөлдіртіп, ақылды болуға шақырады. Бұның тәрбиелік мәнінің зор екендігі аңғарылады.
Бас екеу болмай,
Мал екеу болмайды.
Ажал ақымақ үшін алтау,
Ақылды үшін біреу.
Алтаумын деме, жетеуге жолығасың,
Жетеумін деме, сегізге жолығасың, - деп ақылдандырады.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, - деп ауызбіршілікке шақырады.
Төмендегі мақал-мәтелдердегі бір саны сандық мәнін жоғалтып, белгісіз есімдік (біреу) ретінде қолданылып жүр.
Біреудің бойы аласа,
Біреудің ойы аласа.
Біреуге мал қайғы,
Біреуге жан қайғы.
Біреу тойып секіреді,
Біреу тоңып секіреді.
Біреуге пышақ оқтама,
Қара пышақ қарыс ұзарады, - деп болатын әртүрлі жамандықтардан, қауіп-қатерден сақ болу керек екендігін ескертеді. Бұндай ақыл-кеңестер есте сақталып қалады, балаларды тәрбиелеуге септігі тиеді.
Есептік сан есім тұрғысындағы киелі сандарға байланысты мақал-мәтелдер:
Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Асықпа, ойланып істе, бірнеше рет өлшеп, әбден дұрыстығына көзің жеткенде ғана әрекет жаса деген мағынада.
Жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі. Өзіңнің жаратылысыңды біл, егер сен жеті атаңның кімнен басталып, кіммен аяқталатынын білмесең, онда сен нағыз жетімсің деп түсіндіреді. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білуге үйретеді.
Білгенің бір тоғыз,
Білмегенің тоқсан тоғыз. Сенің білгеніңнен де білмегенің көп, сондықтан ізден, талаптан, білмегендеріңді білуге тырыс деп жол нұсқайды.
Он екі мүшең сау болса,
Жаралымын деме,
Он саусағың сау болса,
Дәулет емес немене, - деп барлық жақсылыққа, үлкен жетістіктерге, байлыққа, биік шыңдарға тек қана денсаулықтың, адал еңбек етудің арқасында ғана жетесің. Мұнда денсаулықты күту, еңбек ету, шаршамау, талмау, іздену керектігі айтылады.
Лиро-эпостарда 12 киелі санына байланысты кездесетін жолдар:
Үлкендігі басының
Он екі қарыс қазандай (Қамбар батыр)
Орай да орай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан. (Қобыланды батыр)
Он екі айдың жартысы жаз болады,
Жаз белгісі үйрек пен қаз болады. (Қозы Көрпеш – Баян сұлу)
Сондай-ақ, 12 санына байланысты тағы да: «Он екі мүшең сау болсын», «Он екіде бір нұсқасы жоқ», «Он екіде бір гүлі ашылмаған» деген де сөз тіркестері бар.
Уақыт озған сайын мақал-мәтелдерге өзгерістер де енгізіледі. Өмірге керексіздері бірте-бірте қолданылудан шығып, жаңадан толықтырулар туындап жатады. Ақын-жазушылардың мағынасы терең көркем сөздері, нақылдары, шешендік сөздер, жұмбақтар, өсиет сөздер және тағы басқалары мақал-мәтелдердің қорын көбейтіп отырады [1, 8-б.].
- 3 Сандармен келген мақал-мәтелдердегі халық даналығы
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнайы айтылған мақал мен мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше.Бұл барлық айтылған ойдың,насихаттың жиынтығы,қорытындысы ретінде беріледі.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз,даналық ойларын балаларға,жеткіншектерге арнады.Өз өмірін ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел етіп,үлгі өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына,немересіне қалдырып отырған.
Реттік сан есімдер заттардың саналу ретін білдіріп, нешінші, қаншасыншы деген сұрақтарға жауап береді де, -ыншы, -інші жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады:
Бірінші байлық – денсаулық,
Екінші байлық – ақ жаулық,
Үшінші байлық – он саулық.
Қашан да адам баласы үшін денсаулық – байлықтың ең негізгісі екенін, денсаулықсыз ешқандай ісіміздің алға баспайтынын айтса, үйдің ішіндегі құт-береке әйелге байланысты болатындығына мән бере келе, қойды төрт түліктің алды деп санағандығын көрсетеді.
Еңбек – адамның екінші анасы. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», - деп Абай атамыз айтқандай, еңбек етуге баулиды, еңбекті екінші анаға теңейді.
Қырықтан артық жас жоқ,
Қымыздан артық ас жоқ.
Елу – ердің жасы,
Алпыста ел ағасы, - дейді халық. Елу-алпыста ақыл тоқтатып, еліңнің, халқыңның қамын, жағдайын, болашағын ойлайтын уақытың, шынығып, қайрат-күшіңнің шыңдалатын уақыты. Ата-бабамыз көшіп-қонып жүрген, сол көшпенділіктің өзі қазақ халқын шыңдаған, күш-қуатын жетілдіре түскен.
Отызында орда бұзбасаң,
Қырқыңда қыр аспассың.
Қырықта – қылаң, елуде – елес.
Мыңның түсін білгенше,
Бірдің атын біл.
Бір ақымақтан – мыңға зиян,
Мың ақымақтан – он мыңға.
Бірдің кесірі мыңға,
Мыңның кесірі түменге.
Бір жаман адамның кесірі мың адамға тиеді, мың адамды бүлдіреді деген ойдың мәнісі осында.
Тоқсанымыз жиылып,
Тоқты жыққан батырмыз.
Сексеніміз жабылып,
Серке жыққан батырмыз.
Сегізбін деме, – тоғызға жолығарсың,
Тоғызбын деме – доңызға жолығарсың, - дейді.
Күйеу жүз жылдық,
Құда мың жылдық.
Қазақ халқы ағайын, туған-туысқанын сыйлап, дәріптеп келген. Құда-жекжаттың, күйеу, жиен, нағашылардың алатын орындары ерекше. Бұл мақал арқылы үрім-бұтақтың, құда-жекжаттың бір-бірімен тығыз байланысты болып, біріні-бірі сыйлап өткендігін көрсетеді.
Халық даналығы, байлығы – мақал-мәтелдердің еліміздің болашағы – жастарды тәрбиелеуде, ақыл-кеңес беріп отыру жолында атқаратын маңызы зор. Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан жаңалықтарға, жаңа ағымдарға байланысты мақал-мәтелдер толықтырылып, өзінің қорын көбейте береді.
ІІІ Қорытынды
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген білгенінен, бастан кешкен уақиғаларынан қорытқан ақыл ойының жиынтығы, анықтамасы: табиғатта, өмірде үнемі қайталап тұратын уақиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан ауыз сөзінің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі – сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі.Ол кез-келген уақиғаның,мәселенің тұсында еске түседі тілге оралады.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жанры жоқ. Еретегі, аңыз әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтармен тақпақтарда да сөз әрлеу, ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде қолданылады. Біз өз зерттеуімізде жалпы мақал-мәтелдер ғана емес, киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесуін қарастырдық.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктіктерден көрінген. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақталып келген. Сондай-ақ, бұл киелі сандарды мақал-мәтелдерде тиімді қолдана білген. Осы дәстүрді жалғастыра отырып, біз де күнделікті сөйлеу мәдениетімізде киелі сандарды қолданып жүрсек, ісіміз әрдайым алға басар еді.
Зерттеу нәтижесінде біз 1 саны бар мақал-мәтелдердің көп екенін көрдік. Екінші орында 7 саны бар мақал-мәтелдер. Бұл қазақ халқының «сүйікті» саны. 2 саны бар мақал-мәтелдер үшінші орында. Жұп сандар - екі, төрт, алты, сегіз – әлдеқайда аз кездеседі. Сонымен, бір «бір», «екі», «үш», «бес», «жеті», «жүз» деген нақыл сөздер мен мәтелдерді жиі кездестіруге болады.
Біз өз жұмысымызда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедік. Сандары бар мақал-мәтелдерді анықтау мақсатында әдебиеттерге талдау жасап, оларды жүйелендірдік. Олар мақал-мәтелдердің бірінші, екінші және үшінші орында тұрғанын анықтады. Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтады.
Біздің зерттеу материалдарымыз пәнге деген қызығушылықты дамыту үшін математика, әдебиеттік оқу пәндері бойынша оқушылармен сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу кезінде пайдалы болуы мүмкін деп санаймыз.
Ұсыныс:
- Киелі сандарды математика сабағында жиі әрі тиімді пайдаланса;
- Киелі сандардың мақал-мәтелдерде қолданылуы туралы кітап шықса;
- Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан мақал-мәтелдердегі киелі сандар туралы арнайы сайт ашылса.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Ұ.Шүленбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.-Алматы, Ана тілі газеті. №32.2004. 8-б.
- Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983. - 256 б.
- Р.Наурызбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандардың мәнін ашу жолдары.//Бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдары. –Алматы, Білім.2006 ж. 36-б.
І Кіріспе
Біздің сандармен танысуымыз ерте жастан басталды. Біз сандармен тек математика сабақтарында ғана емес, әдеби оқу сабақтарында да кездесеміз. Қазақ ауыз әдебиетінің мақал-мәтелдерін оқыптаныса бастағанда, мен мақал-мәтелдерде сандар жиі қолданылатынын байқадым. Неліктен сандар қазақтың мақал-мәтелдерінде көрініс тапқан? Олардың халық ауыз шығармашылығындағы орны қандай? Халқымыздың киелі деп таныған сандары қандай? деген сұрақтар мені жиі мазалай бастады.
Осы сұрақтар бойынша зерттеу жүргізе бастадым.
Біз өмірде сандарды жиі қолданамыз. Оларды дүкен терезелерінен табуға болады, олар туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан естуге болады. Сандар бізге белгілі бір өнім немесе зат қанша тұратынын, баланың жасы қандай екенін және оның туған күні, сондай-ақ күнделікті айдың қай жұлдызы, қай мезгіл екенін түсіндіреді. Мұның бәрін сандардың көмегімен білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: күнделікті өмірде біз мақал-мәтелдерді жиі қолданамыз және оларды білу мен орынды қолдану бізді даналыққа үйретеді, шешендікке, көркем сөйлеуге шеберлендіреді. Мақал-мәтелдерде әрқашан есте сақтауға тұрарлық пайдалы ойлар, шешімдер бар. Мақал-мәтелдерде кездесетін сандардың атқарар қызметі зор, егер олар белгілі бір ойды түюге көмектеспесе, жай ғана сан болып қалар еді.
Біздің ата-бабаларымыз көптеген мақал-мәтелдерді ойлап тапты. Олардың арасында құрамында сандар кездесетін мақал-мәтелдер де жеткілікті әрі алар орны бар. Дегенмен, біз барлық сандардың мақал-мәтелдерде бар-жоғын және мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі кездесетінін білгіміз келді. Біздің сынып оқушылары киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесетінінбіле ме екен. Мақал-мәтелдерде қандай сандар жиі қолданылды? Сандары бар мақал-мәтелдерді көп білесіз бе?
Біз құрамында жай сандар ғана емес, нақты қазақтың киелі сандар деп атау таққан сандары қаншалықты кездесетінін ізденуді шештік. Қай санның мақал-мәтелдерде жиі кездесетінін де бізге қызық болды.
Адамдардың көптеген әрекеттерін мақал-мәтелдерге сәйкес түсіндіруге болады. Адамдардың өмірін мақал-мәтелдерсіз елестете алмайсың, олар адамдарға жол көрсетер даналыққа толы Нұсқаулық іспетті. Мақал-мәтелдерде халықтың бай тәжірибесі мен даналығы жатыр. Сол сияқты барлық ұлттардың да мақал-мәтелдерінде киелі сандар жақсы көрініс тапқандығын байқадым.
Мақсаты: құрамында киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттеу, жіктеу, талдау.
Міндеттері:
- Сандармен келген мақал-мәтелдерді анықтау және жіктеу үшін әдебиеттерге талдау жасау.
- Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтау.
- 1,2,3,7,9,12, 13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жүйелеу
Болжау: егер сіз мақал-мәтелдердегі сандардың мағынасын білсеңіз, олардың қолданылуын анықтай аламыз.
Зерттеу әдістері:
* зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді талдау және зерттеу;
* бақылау, салыстыру;
* деректерді жүйелеу
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: мақал-мәтелдерде кездесетін сандар мазмұны мен мәні терең ашылды.
ІІ Негізгі бөлім
- 1 Мақал-мәтелдер тарихынан
Ежелгі уақыттың өзінде адамдар кейбір сандарды бақыт әкеледі, кейбірі сиқырлы деп санаған. Солойша, Ежелгі Вавилонда олар үш негізгі Құдайға табынған: Күн, Ай және Венера. Әсіресе, ежелгі кезеңнің өзінде-ақ жеті санына киелілік мағына берген. Бұл санды құрметтеудің жаңғырығы осы күнге дейін жеткен. «Жеті өлшеп – бір кес, «Жеті қат аспан» сияқты мақал-мәтелдердің қашаннан бері қолданылып келе жатқанын біле бермейміз.
Қазақ ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер өте көп. Мақал-мәтелдер қай кезден бастап халық арасында жүре бастағанын айту қиын. Олар жазу болмаған кезде пайда болды. Ғасырлар бойы халық оларды жетілдірді, дамытты. Олардың, әдетте, аты-жөні жоқ, авторы жоқ. Бұл даналық сөздерді адамдар ғасырлар бойы құрастырып, жинақтаған. Олар оның өмірін, еңбек жағдайларын, мәдениетін көрсетеді. Мақал әрқашан дұрыс өмір сүрудің нұсқаулығы болып табылады. Оларды әрдайым есте сақтаудың пайдасы бар.
Сандардың символикасы адамзат дамуының алғашқы кезеңіне тән, рулық қоғамнан басталады. Адамдар символдарға сенгіш. Сандар, символдар сияқты, әрқашан өзінің адам үшін маңызды жасырын құпиясымен өздеріне еліктіріп отырды. Пифагор барлық нәрсені сандар түрінде ұсынуға болатындығын айтты. Әр түрлі халықтар мен тіпті әртүрлі адамдар үшін сандардың мәні сәйкес келмеуі мүмкін, тіпті керісінше болуы мүмкін (мысалы, Үндістанда 6 саны қасиетті деп саналады, ал Африкада өлім саны)[1].
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттей отырып, біз мыңдаған жылдар бұрын ата-бабаларымыз кішкентай тайпаларда өмір сүргенін білдік. Олар егістіктер мен ормандарды, өзендер мен бұлақтардың аңғарларын аралап, тамақ іздеді. Кейде олар балық аулап, аң аулады. Олар өлтірген аңдарының терілерін киді. Алғашқы адамдардың өмірі жануарлардың өмірінен сонша алшақ болмады. Олардың өмірі толығымен тәуелді болған қоршаған табиғатты байқай отырып, біздің ежелгі ата-бабамыз көптеген түрлі тақырыптардан алдымен жеке заттарды бөлуді үйренді. Қасқырлар отарынан – отардың көшбасшысы, бұғылардан – бір бұғы, дәндері бар қапшықтан – бір дән. Алдымен олар бұл қатынасты «бір» және «көп» деп анықтады.
Жұп заттан тұратын жиынтықтарды (көздер, құлақтар, мүйіздер, қанаттар, қолдар) жиі байқау адамды 2 саны туралы ойға алып келді. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыз көрген екі үйрегінекі жұп көзбен салыстырған. Егер олар көбірек көрсе, онда: «көп» сөзін қолданған. Одан әрі екеудің артында белгісіз, жұмбақ нәрсе басталды. «Бір», «екі», «көп» деп санаған кезде, екеуден кейін «бәрі» болды. Сондықтан, 2 санынан кейін өту керек болатын 3 саны «бәрі» деген мағынаны білдірді. Тек біртіндеп адам үш затты, содан кейін төрт, бес және т. б. бөлуді үйренді. Кейінірек адамдар бүкіл әлем сандар заңдарына бағынатындығын ескеріп, оларды түсінудің кілттерін іздей бастады[1].
Мұндай мақал-мәтелдер ауыз екі сөзді көркейту үшін ғана емес, көркем шығармаларда да көп қолданылады. Ақын жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге,сол үлгімен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды дейтін сөз мақалға айналып кеткені рас. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Күйі бірдің күні бір дейтін сөзін де жаңа мақалға жатқызуға болады.
Мақал-мәтелдер – ертек, аңыз әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр. Олай дейтініміз XII-XII ғасырлардан сақталған сирек жазба директерде де мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Орхон жазуларында: Жырақ болса жаман сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер; Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген (Күлтегіннен); Жұқаны таптау оңай, жіңішкені үзу оңай; Өлімнен ұят күшті (Тоныкөктен) деген мақал-мәтелдерді оқимыз. Ал Махмұт Қашқаридың «Дивани луғат ат -түрік» сөздігінен: Ұлық болсаң кішік бол.; Тай ат болса – ат тынар,ұл ер болса – ата тынар; Күз болары көктемнен мәлім; Тау тауға қосылмас, адам адаммен әрқашан қосылар; Бейнет түбі – рақат дейтін мақалдарды; Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» дастанынан «Біліп сөйлесең білікке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр; Ауыздан бірде от, бірде су шығар, бірі жанса, бірі сөндірер; Аққан су ол – жақсы сөз, ол қайда ақса сонда гүл өсер дейтін мақалдарды оқимыз.
Қазақ халқында кез-келген басқа халықтар сияқты, сансыз мақал-мәтелдер бар. Мақал-мәтелдер қысқа, артық сөздер жоқ, әр сөз салмақты, мазмұнды және дәл құрылған. Халықтың өзі мақал-мәтелдерге нақты сипаттама береді: «Мақал – сөздің мәйегі».
Мақал-мәтелдер қашанда сұранысқа ие болып қалады және біздің күнделікті сөйлеуімізде жиі кездеседі.
Мақал-мәтелдер – тәрбиелік мазмұны бар қысқа халықтық сөз тіркестері, халықтық афоризмдер. Мақалдың екінші мағынасы бар, бұл аллегория. Мысалы, мақал: «Іздей-іздей Меккені де табарсың» тура мағынада түсінуге болады.
Мақалдың туысы – мәтел. Олар бір-біріне ұқсас. Мәтелдің мақал-мәтелдерден айырмашылығы, қысқа тұрақты тіркестер.
Киелі сандар кездесетін мақал-мәтелдер біздің тілімізді байытады және безендіреді, соның арқасында адамдар өз ойларын түсінікті және қысқа жеткізеді. Мақал-мәтелдер бізге көп нәрсені үйретеді: жұмыста, достықта, оқуда қандай болу керек, ата-анаға, үлкендерге, Отанға қалай қарау керек, соны үйретеді.
- 2 Киелі сандардың мақал-мәтелдердегі көрінісі
Мақал-мәтелдердің сөйлеу тілімен ерекше байланысы бар. Олар әрқашан әңгіме барысында, оқиға үстінде есте түседі. Мен өз жұмысымда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедім. Ежелгі заманнан бері адамдар сандарға белгілі бір мағына берді. Мұның бәрі ауызша халық шығармашылығында, соның ішінде мақал-мәтелдерде көрініс тапты. Мен өз жұмысымда ауыз әдебиетінде жиі кездесетін сандар туралы толық түсінік беруге тырыстым. Мақал-мәтелдерде жиі кездесетін сандар -1, 3, 7. Мен 1,2,3,7,9,12,13,100 сандары бар мақал-мәтелдерді жинауға тырыстым.
Мақал-мәтелдерде қамтылмайтын сала жоқ. Онда халқымыздың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі туралы болашаққа үлгі-өнеге болатын, тәлім-тәрбие беретін, жол нұсқайтын сөздер айтылады. Ерлікке, отаншылдыққа, елін, жерін сүюге үндейді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай түсіндірме берілген: «Мақал – үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз» [2,102]. «Мәтел – тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл сөз» [2,168].
Қазақ халқының басқа халықтар сияқты алғашқы кәсібі – аңшылық болған. Аңшы болу үшін қырағылық, ептілік керек. Аңшылық – жастарды еңбекке, ерлікке, әртүрлі ойын-сауықты, спорттық түрлерін үйренуге болады. Осыған байланысты бір тақырыбы – еңбек пен кәсіпке арналған.
Ерлік те еңбектен басталады. Елін, жерін қорғау, ерлік жасау әркімнің қолынан келе бермейтін ауыр да, абыройлы іс. Жастарды өжеттікке, отаншылдыққа, батылдыққа, ұйымшыл болып, ауызбіршілікті сақтауға дағдыландыруға мақал-мәтелдердің маңызы зор.
Мақал-мәтелдердегі кейбір сан есімдерді төмендегіше топтастыруға болады:
- Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.
- Мақал-мәтелдердегі септік, тәуелдік, жіктік жалғауларында тұрған сан есімдер.
- Сан есімдердің есептік, реттік, жинақтық түрлеріне негізделген мақал-мәтелдер.
Сол сияқты масса өлшеуіштері. 1 қап, 1 пұт, 1үлкен табақ, 1мысқал, 1шөкім; уақыт өлшеуіштері: бие сауым, сүт пісірім, қас қабағым, ет пісірім; көлем өлшеуіштері: көнек, жанторсық туралы мәлімет беруге болады. Кейбір өлшеу бірліктерінің мағынасын, өзара байланысын түсіндіру мақсатында, баспа беттерінде жарияланып жатқан мақалаларды кеңінен пайдалануға болады. Мыс: М. Әлімбаевтың «Ана тілі» газетінде жарияланып «Ескі өлшемдер» жинағын оқып ұсынуға болады. Оның бірнешеуін қаз - қалпында беріп отырамыз.
Шақырым: Дауыс жетер аралық
Шақырым деп аталған.
Даладағы даналық -
Қалған арғы атаңнан
Сүйем: Жүрген елдің ойында
Ескі өлшемдер мол екен.
Бір сызықтың бойында
Созсақ сұқ қол, бармақты -
Сүйем деген сол екен.
Шөкім: Ескі өлшемді білші,
Ұмытпастан бекем бол.
Үш саусақпен шымшы,
Қанша іліксе - шөкім сол.
Қарыс: Бір сызықтың бойында
Бармақпен ортан қолыңды
Созсаң өлшей қоюға -
Қарыс деген сол екен.
Екіншіден, сандарды оқып - үйрену барысында, оларды есте сақтау үшін арасында сандар қолданыс тапқан мақал - мәтелдерді кеңінен пайдалануға болады. Бұл, санның адамзат өміріндегі маңызын анықтай отырып, сонымен қатар мақал - мәтелдердің тәрбиелік мәнін түсініп - үйренуге септігін тигізеді.
Мақал-мәтелдердің құрамында сан есімдер жиі қолданылады, әсіресе,1 сан есімі көп кездеседі. Мысалы:
Мал - бір жұттық, батыр - бір оқтық, жер мәңгілік.
Бір жылы сөз бір күнге азық.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды,
Бір сауысқан келгенмен қыс болмайды.
Бір мылтықтың аузына,
Мың кісі сияды, - деген мақалдарда бір сөзі есептік сан есім, заттың сандық мөлшерін білдіріп тұр, бірақ мылтық біреу болғанымен мың, яғни көп кісіге жарайтындығын, көптік қызмет атқаратындығын көрсетеді.
2 - санына байланысты:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Ерке бала - екі жылар.
Жерді екі рет жыртқан, өнімді екі есе көп алады.
3 - санына байланысты:
Досыңды үш күн сынама, үш жыл сына.
Жұмысқа үш жылда үйренеді, жалқаулыққа үш күнде үйренеді.
Ат баспаймын деген жерін үш басады.
4 - санына байланысты:
Төрт кісіге шай құйғанша, төртпен бірге қос айда.
Төрт аяқты жылқы да сүрінеді.
Төрт аяғы тең жорға сүдігерде саспайды.
5 - санына байланысты:
Біреуге бес күн алда келсе, біреуге бес күн кейін келеді.
Бес саусақ бірдей емес.
Бес бармақ жиналса, жұдырық болады.
6 - санына байланысты:
Алты жыл аш болсаң да, атаңның салтын ұмытпа.
Ағайынды алты болсаң, адам тимес.
Алты аға бірігіп әке болмас.
7 - санына байланысты:
Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл.
Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі.
Жақсыны жеті жыл жетелесең, адам болады,
Жаманды жеті жыл жетелесең, надан болады.
8 - санына байланысты:
Дос сегіз болса, дұшпан сегіз.
Жаманның аяғы сегіз, бірі шалмаса бірі шалады.
Санақ санамай сегіз деме, сынап - сынамай дос деме.
9 - санына байланысты:
Тойған жерге тоғыз кел.
Тоғыз әйелдің толғағи бір келеді.
Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек.
10 - санына байланысты:
Он санының саны бірдей болғанымен тұрқы бірдей емес.
Он рет айтқанынан бір рет көрсеткені артық.
Он бала бір әкеге жүк болмайды,
Бір әке он балаға жүк болады.
12 - санына байланысты:
Су кезегінен қалған, он екі ай аш қалады.
Он екіде бір гүлі ашылмаған.
Шындық он екі қабат шынжырды үзеді.
15 - санына байланысты:
Болар бала бесігінде боспын дейді,
Болмас бала жиырма бесте жаспын дейді.
Ұл он беске келгенше, қолыңдағы қобызың,
Он бес жастан асқан соң, тіл алмаса доңызың,
Он бесте отау иесі
30 - санына байланысты
Отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы елге тарайды.
Отыз күн оразаның бір күн айты бар,
Әр қылған жақсылықтың бір қайтуы бар.
Отыз ұлың болғанша, бір жаман шалың болсың.
40 - санына байланысты:
Жақсы кісі қырық жасында толады,
Жаман кісі қырық жасында солады.
Жақсы әке жаман балаға қырық жыл азық.
Киелі сандарға 7, 9, 12, 40 сандары және соларға байланысты ырымдар жатады. Бұл сандар қазақ халқында қасиетті киелі сандар деп есептелінген. Бір жетіде жеті күн бар. Орта ғасыр химиктері мен археологтары 7 күнге дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі деп ат берген. Бұл күндер ішінде ән күнге арнайы ырымдар бар. Мысалы, қазақ халқы барлық үлкен істерін сәрсенбінің сәтті күнінде бастайды. Алыс жолға (тағы да басқа шаруаларды істеуге) сәрсенбі күні кіріседі. Қайтыс болған адамның жетісін беріп, баланың ержетуін жаспен мөлшерлеп «жетіге келгенше жерден таян жейсің», «жеті қабат жердің асты» деген.
Арабтар арқылы ислам дінінің қазақ даласына енуіне байланысты 9 санын ерекше құрмет тұтқан. Аяғы ауыр әйел 9 ай, 9 күн көтереді. Тұрмысқа шыққан қызға 9 түрден тұратын бір тоғыз, екі тоғыз, үш тоғыз етіп құдаларға «тоғыз қабат торқа кигізген», «тоғыз жолдың торабына» аса назар аударған.
Бір жылда 12 ай бар. Байырғы күнтізбе бойынша 12 жылға арнайы жәндіктер мен хайуанаттардың аты берілген. 12 жыл сайын жылдың атаулары қайталанып отырады. 13 жасқа келген бала бір мүшелге келеді де, әрі қарайғы мүшелі 12 жылдың қосылуы арқылы болып отырған. Мүшелді – қатерлі жыл деп санаған. Өлең жолдары, мақал-мәтелдер, жырлардан 12 санын ерекше қасиет тұтып отырғандықтарын байқаймыз.
Жаңа туған баланы қырқынан шығарады. Туған-туысқандарын, жора-жолдастарын жинап, кішігірім той ретінде өткізеді. Қайтыс болған адамның қырқын береді. Бұлар – ертеден халық арасында кең сақталып келе жатқан дәстүрлер.
Мақал-мәтелдерде киелі сандар әртүрлі тұрғыда, көбінесе сан есімнің алты түрінің бірі – есептік сан есім ретінде жиі кездеседі. Есептік сан есімдер неше, қанша деген сұрақтарға деген сұрақтарға жауап беріп, заттың сандық мөлшерін білдіреді. Олар бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар болып бірнеше жікке бөлінеді.
Есептік сан есімдерде –ау, -еу жұрнақтарының жалғануы арқылы жинақтық сан есімдер жасалады. Мысалы: Айла – алтау, ақыл – жетеу. Адам баласы қанша жерден айлалы болса да, ақылды болудың басымдылық жасайтынына көңіл бөлдіртіп, ақылды болуға шақырады. Бұның тәрбиелік мәнінің зор екендігі аңғарылады.
Бас екеу болмай,
Мал екеу болмайды.
Ажал ақымақ үшін алтау,
Ақылды үшін біреу.
Алтаумын деме, жетеуге жолығасың,
Жетеумін деме, сегізге жолығасың, - деп ақылдандырады.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, - деп ауызбіршілікке шақырады.
Төмендегі мақал-мәтелдердегі бір саны сандық мәнін жоғалтып, белгісіз есімдік (біреу) ретінде қолданылып жүр.
Біреудің бойы аласа,
Біреудің ойы аласа.
Біреуге мал қайғы,
Біреуге жан қайғы.
Біреу тойып секіреді,
Біреу тоңып секіреді.
Біреуге пышақ оқтама,
Қара пышақ қарыс ұзарады, - деп болатын әртүрлі жамандықтардан, қауіп-қатерден сақ болу керек екендігін ескертеді. Бұндай ақыл-кеңестер есте сақталып қалады, балаларды тәрбиелеуге септігі тиеді.
Есептік сан есім тұрғысындағы киелі сандарға байланысты мақал-мәтелдер:
Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Асықпа, ойланып істе, бірнеше рет өлшеп, әбден дұрыстығына көзің жеткенде ғана әрекет жаса деген мағынада.
Жеті атасын білмеген – жетімдіктің белгісі. Өзіңнің жаратылысыңды біл, егер сен жеті атаңның кімнен басталып, кіммен аяқталатынын білмесең, онда сен нағыз жетімсің деп түсіндіреді. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білуге үйретеді.
Білгенің бір тоғыз,
Білмегенің тоқсан тоғыз. Сенің білгеніңнен де білмегенің көп, сондықтан ізден, талаптан, білмегендеріңді білуге тырыс деп жол нұсқайды.
Он екі мүшең сау болса,
Жаралымын деме,
Он саусағың сау болса,
Дәулет емес немене, - деп барлық жақсылыққа, үлкен жетістіктерге, байлыққа, биік шыңдарға тек қана денсаулықтың, адал еңбек етудің арқасында ғана жетесің. Мұнда денсаулықты күту, еңбек ету, шаршамау, талмау, іздену керектігі айтылады.
Лиро-эпостарда 12 киелі санына байланысты кездесетін жолдар:
Үлкендігі басының
Он екі қарыс қазандай (Қамбар батыр)
Орай да орай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан. (Қобыланды батыр)
Он екі айдың жартысы жаз болады,
Жаз белгісі үйрек пен қаз болады. (Қозы Көрпеш – Баян сұлу)
Сондай-ақ, 12 санына байланысты тағы да: «Он екі мүшең сау болсын», «Он екіде бір нұсқасы жоқ», «Он екіде бір гүлі ашылмаған» деген де сөз тіркестері бар.
Уақыт озған сайын мақал-мәтелдерге өзгерістер де енгізіледі. Өмірге керексіздері бірте-бірте қолданылудан шығып, жаңадан толықтырулар туындап жатады. Ақын-жазушылардың мағынасы терең көркем сөздері, нақылдары, шешендік сөздер, жұмбақтар, өсиет сөздер және тағы басқалары мақал-мәтелдердің қорын көбейтіп отырады [1, 8-б.].
- 3 Сандармен келген мақал-мәтелдердегі халық даналығы
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнайы айтылған мақал мен мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше.Бұл барлық айтылған ойдың,насихаттың жиынтығы,қорытындысы ретінде беріледі.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз,даналық ойларын балаларға,жеткіншектерге арнады.Өз өмірін ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел етіп,үлгі өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына,немересіне қалдырып отырған.
Реттік сан есімдер заттардың саналу ретін білдіріп, нешінші, қаншасыншы деген сұрақтарға жауап береді де, -ыншы, -інші жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады:
Бірінші байлық – денсаулық,
Екінші байлық – ақ жаулық,
Үшінші байлық – он саулық.
Қашан да адам баласы үшін денсаулық – байлықтың ең негізгісі екенін, денсаулықсыз ешқандай ісіміздің алға баспайтынын айтса, үйдің ішіндегі құт-береке әйелге байланысты болатындығына мән бере келе, қойды төрт түліктің алды деп санағандығын көрсетеді.
Еңбек – адамның екінші анасы. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», - деп Абай атамыз айтқандай, еңбек етуге баулиды, еңбекті екінші анаға теңейді.
Қырықтан артық жас жоқ,
Қымыздан артық ас жоқ.
Елу – ердің жасы,
Алпыста ел ағасы, - дейді халық. Елу-алпыста ақыл тоқтатып, еліңнің, халқыңның қамын, жағдайын, болашағын ойлайтын уақытың, шынығып, қайрат-күшіңнің шыңдалатын уақыты. Ата-бабамыз көшіп-қонып жүрген, сол көшпенділіктің өзі қазақ халқын шыңдаған, күш-қуатын жетілдіре түскен.
Отызында орда бұзбасаң,
Қырқыңда қыр аспассың.
Қырықта – қылаң, елуде – елес.
Мыңның түсін білгенше,
Бірдің атын біл.
Бір ақымақтан – мыңға зиян,
Мың ақымақтан – он мыңға.
Бірдің кесірі мыңға,
Мыңның кесірі түменге.
Бір жаман адамның кесірі мың адамға тиеді, мың адамды бүлдіреді деген ойдың мәнісі осында.
Тоқсанымыз жиылып,
Тоқты жыққан батырмыз.
Сексеніміз жабылып,
Серке жыққан батырмыз.
Сегізбін деме, – тоғызға жолығарсың,
Тоғызбын деме – доңызға жолығарсың, - дейді.
Күйеу жүз жылдық,
Құда мың жылдық.
Қазақ халқы ағайын, туған-туысқанын сыйлап, дәріптеп келген. Құда-жекжаттың, күйеу, жиен, нағашылардың алатын орындары ерекше. Бұл мақал арқылы үрім-бұтақтың, құда-жекжаттың бір-бірімен тығыз байланысты болып, біріні-бірі сыйлап өткендігін көрсетеді.
Халық даналығы, байлығы – мақал-мәтелдердің еліміздің болашағы – жастарды тәрбиелеуде, ақыл-кеңес беріп отыру жолында атқаратын маңызы зор. Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан жаңалықтарға, жаңа ағымдарға байланысты мақал-мәтелдер толықтырылып, өзінің қорын көбейте береді.
ІІІ Қорытынды
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген білгенінен, бастан кешкен уақиғаларынан қорытқан ақыл ойының жиынтығы, анықтамасы: табиғатта, өмірде үнемі қайталап тұратын уақиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан ауыз сөзінің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі – сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы, ережесі.Ол кез-келген уақиғаның,мәселенің тұсында еске түседі тілге оралады.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жанры жоқ. Еретегі, аңыз әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтармен тақпақтарда да сөз әрлеу, ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде қолданылады. Біз өз зерттеуімізде жалпы мақал-мәтелдер ғана емес, киелі сандардың мақал-мәтелдерде кездесуін қарастырдық.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін таланты мен дарындылығын өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктіктерден көрінген. Қасиетті сандар арқылы тәрбие берген салт-дәстүрін сол қалпында сақталып келген. Сондай-ақ, бұл киелі сандарды мақал-мәтелдерде тиімді қолдана білген. Осы дәстүрді жалғастыра отырып, біз де күнделікті сөйлеу мәдениетімізде киелі сандарды қолданып жүрсек, ісіміз әрдайым алға басар еді.
Зерттеу нәтижесінде біз 1 саны бар мақал-мәтелдердің көп екенін көрдік. Екінші орында 7 саны бар мақал-мәтелдер. Бұл қазақ халқының «сүйікті» саны. 2 саны бар мақал-мәтелдер үшінші орында. Жұп сандар - екі, төрт, алты, сегіз – әлдеқайда аз кездеседі. Сонымен, бір «бір», «екі», «үш», «бес», «жеті», «жүз» деген нақыл сөздер мен мәтелдерді жиі кездестіруге болады.
Біз өз жұмысымызда киелі сандары бар мақал-мәтелдерді зерттедік. Сандары бар мақал-мәтелдерді анықтау мақсатында әдебиеттерге талдау жасап, оларды жүйелендірдік. Олар мақал-мәтелдердің бірінші, екінші және үшінші орында тұрғанын анықтады. Халық даналығы қандай сандарға көбірек мақал-мәтелдер арнағанын анықтады.
Біздің зерттеу материалдарымыз пәнге деген қызығушылықты дамыту үшін математика, әдебиеттік оқу пәндері бойынша оқушылармен сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу кезінде пайдалы болуы мүмкін деп санаймыз.
Ұсыныс:
- Киелі сандарды математика сабағында жиі әрі тиімді пайдаланса;
- Киелі сандардың мақал-мәтелдерде қолданылуы туралы кітап шықса;
- Ғылымымызға, тілімізге байланысты келіп қосылып жатқан мақал-мәтелдердегі киелі сандар туралы арнайы сайт ашылса.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Ұ.Шүленбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандар.-Алматы, Ана тілі газеті. №32.2004. 8-б.
- Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы: Ғылым, 1983. - 256 б.
- Р.Наурызбаева. Мақал-мәтелдердегі киелі сандардың мәнін ашу жолдары.//Бастауыш мектепте халықтық тәлім-тәрбие берудің шығармашылық жолдары. –Алматы, Білім.2006 ж. 36-б.
X
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter
Қарап көріңіз 👇