Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы). 2-жылдық. Орынбор, 1915 - Ахмет Байтұрсынұлы

А. БАЙТҰPCЫНҰЛЫ

ТІЛ – ҚҰРАЛ (Қазақ тілінің сарфы)

2-нші жылдық

Орынбор – 1915

СӨЙЛЕУ БӨЛІМДЕРІ

І. ЗАТ ЕСІМ

 Зат есім – нәрселердің атын көрсететін сөздер. Нәрсе деп не түрлі де болса бар заттарды айтамыз. Зат тегіңде екі түрлі. Біреулері – көзге көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иіс келетін, тілге татылатын, денеге сезілетін деректі заттар. Екіншілері – көзге көрінбейтін, құлаққа естілмейтін, мұрынға иіс келмейтін, тілге татылмайтын денеге сезілмейтін, адам ақылмен ғана білетін дерексіз заттар.

 Сол деректі һәм дерексіз заттардың атын көрсететін сөздерді зат есім дейміз.

 Деректі заттардың есімін көрсететін сөздер, мысалы: жер, су, ай, күн, дыбыс, ән, күй, иіс-қоңыс, дәм, ащылық, тұщылық, жылулық, суықтық, уа ғайрилары14.

 Дерексіз заттардың есімін көрсететін сөздер. Мәселен: бақ, бәле, жан, өлім, ой, мінез, ұят, реніш, қуаныш, уа ғайрилары.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөйлемдердің ішіндегі деректі, дерексіз заттардың есімін айырту.

 Тау мен тасты су бұзар, адамзатты сөз бұзар. Өлген ары-станнан тірі тышқан артық. Ат аунаған жерге түк қалады. Иті құтырса, иесін қабар. Қойшы көп болса, қой арам өлер. Көлде жүрген қоңыр қаз көл қадірін білер ме? Шөлде жүрген дуадақ шөл қадірін білер ме? Тәңірі асыраған тоқтыны бөрі жемес. Шортанның өзі өлсе де, тісі өлмес. Көрмес түйені кермес. Бит-ке пышақ суырма! Екі сұңқар таласса, бір қарғаға жем түсер. Бүркіт қартайса, тышқан аулар. Құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ. Ойлай берсең ой да көп, сана да көп, ойнай берсең, ой да жоқ, сана да жоқ. Есің барда етегіңді жап. Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос. Сабыр түбі сары алтын. Сарғайған же-тер мұратқа, асыққан қалар ұятқа.

 Зат есім екі түрлі болады: біреулері – нәрсенің дербес өз ба-сына ғана қойылған: Жалқы есім. Екіншілері – нәрсенің біріне емес, барлық табына қойылған: Жалпы есім.

14 Уа ғайри – арабша тағы басқалары деген мағынаны білдіреді.

3

 Жалқы есімдер: Ахмет, Атымтай, Атығай, Қызылжар, Семей, Қырым, Қытай.

 Жалпы есімдер: Кісі, еркек, қала, дала, ел, жұрт, ұлт, өлке, патшалық.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөйлемдердің ішіндегі жалқы һәм жалпы есімдерді айырту.

 Сайымның ұлы Қараман! Қазанға кетіп барамын. Қобы-ланды батыр дем алып, алдыңғы жаққа қарады: көз ұшында бір адам шауып өтіп барады. Боқанға келді «Ар ма?» – деп, «Алдыңда кісің бар ма?» – деп. А, Жанақ, тимей отыр қытығыма! Найманның кім жетеді ұшығына? Жиылып тамам арғын тең келе ме? Бір үйлі Тоқабайдай пұшығыма? Байлыққа кім тұрғанда Досан тұрған, қасында Байжан, Сыман қоса тұрған. Қорадан он төрт мың қой бірден өрген, Аламан шеннен шыққан. Асан тұрған, шапса қылыш өтпейтін Мұсам тұрған. Маған неге сөйлейді осы антұрған? Еділ қатса, кім өтпес; Едіге өлсе кім кетпес. Атаң жаман кісі еді: ат бергеннің құлы еді; шешен жаман кісі еді: Мәскеуден келген күң еді. Ыстамбұл патша болсаң да Құдыс, Шамға, Бұхармен, Хүкім етсең де Хиндүстанға. Ағылшын, Қытай, Йапон, Румды алып, дін түзеп, әмір етсең де бұл жаһанға. Тұтсаң да жеті ықылымның бәрін тегіс, кірерсің ақыр бір күн көрістанға. Есепсіз бай болсаң да Қарымбайдай; сахи15 боп мал шашсаң да Атымтайдай, патша-дай Әмір Темірден түзетіп болсаң да әйдік батыр Арыстандай, болсаң да Жиреншедей тілге шешен, Ақырда жатар орның тар лақат жай.

Зат есімде екі айырыс бар: 1) Жекелік; 2) Көптік.

 Жекелік айырыс – нәрсенің жеке күйіндегі есімнің түрі, мәселен: ата, дене, омырау, белбеу, ой, сырнай, керней, ашу, шыны, қаз, құнан, аяқ, шелек.

 Көптік айырыс – нәрсенің көп күйіндегі есімнің түрі, мәселен: аталар, денелер, омыраулар, белбеулер, ойлар, сыр-найлар, кернейлер, ашулар, шынылар, қаздар, құнандар, аяқтар, шелектер.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөздерді жекелік айырыстан көптік айырысқа көшірту.

15 сахи – арабша мүлік иесі, қожа.

4

 Кісі, адам, жан, бас, шаш, маңдай, мый, желке, бет, жүз, көз, кірпік, қас, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, мұрт, таңдай, тамақ, өңеш, жақ, құлақ, самай иек, сақал, кеуде, қабырға, арқа, тері, өкпе, бел, иін, аяқ, тізе, шөп, арпа, бидай, тары, сұлы, жүгері, жуа, шие, қайың, жөке, ожау, аяқ, табақ, қар, жаңбыр, саз, балшық, бие, құлын, айғыр, қошқар, бұзау, қаз, үйрек, торғай, үкі, ителгі.

Зат есімде екі қалып бар: 1) Жай қалып; 2) Тәуелді қалып. Жай қалып нәрсенің битарап күйіндегі есімнің түрі,

мәселен, жекеше: ата, дене, омырау, белбеу, ой, үй, сырнай, керней, ашу, шыны, қаз, құнан, аяқ, шелек.

 Көпше: аталар, денелер, омыраулар, белбеулер, ойлар, үйлер, сырнайлар, кернейлер, ашулар, шынылар, қаздар, құнандар, аяқтар, шелектер.

 Тәуелді қалып – бір нәрсені екінші нәрсе меншіктеуін көрсеткендегі сөздің түрі.

Тәуелдік екі түрлі: 1) Оңаша тәуелдік; 2) Ортақ тәуелдік. Оңаша тәуелдікбір нәрсені екінші нәрсе оңаша меншіктеуін

көрсетеді. Ортақ тәуелдік бір нәрсені басқа нәрселер ортақ меншіктеуін көрсетеді.

 Тәуелді қалыпта үш жақ бар: І-нші жақ (мендік), ІІ-інші жақ (сендік), ІІІ-нші жақ (бөгделік).

 Тәуелді қалыпта екі рет (түрі) бар: 1. Анайылық рет; 2. Сыпайылық рет.

5

ТӘУЕЛДІ ҚАЛЫП

ОҢАША ТӘУЕЛДІК

 Жекеше: І-нші жақ (мендік): атам, денем, омырауым, белбеуім, ойым, үйім, сырнайым, кернейім, ашуым, шыным, қазым, құнаным, аяғым, шелегім.

 ІІ-нші жақ(сендік): атаң, денең, омырауың, белбеуің, ойың, үйің, сырнайың, кернейің, ашуың, шының, қазың, құнаның, аяғың, шелегің.

 ІІІ-інші жақ (бөгделік): атасы, денесі, омырауы, белбеуі, ойы, үйі, сырнайы, кернейі, ашуы, шынысы, қазы, құнаны, аяғы, шелегі.

 Көпше: І-нші жақ (мендік): аталарым, денелерім, омы-рауларым, белбеулерім, ойларым, үйлерім, сырнайларым, кернейлерім, ашуларым, шыныларым, қаздарым, құнандарым, аяқтарым, шелектерім.

 ІІ-нші жақ(сендік): аталарың, денелерің, омырауларың, бел-беулерің, ойларың, үйлерің, сырнайларың, кернейлерің, ашу-ларың, шыныларың, қаздарың, құнандарың, аяқтарың, шелек-терің.

 ІІІ-інші жақ (бөгделік): аталары, денелері, омыраулары, белбеулері, ойлары, үйлері, сырнайлары, кернейлері, ашулары, шынылары, қаздары, құнандары, аяқтары, шелектері.

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша басқа зат есім сөздерді алып, оңаша тәуелдік түріне түсірту.

ІІ. ОРТАҚ ТӘУЕЛДІК

 Жекеше: І-інші жақ (біздік): атамыз, денеміз, омырауы-мыз, белбеуіміз, ойымыз, үйіміз, сырнайымыз, кернейіміз, ашу-ымыз, шынымыз, қазымыз, құнанымыз, аяғымыз, шелегіміз.

 ІІ-нші жақ (сіздік): атаңыз, денеңіз, омырауыңыз, белбеуіңіз, ойыңыз, үйіңіз, сырнайыңыз, кернейіңіз, ашуыңыз, шыныңыз, қазыңыз, құнаныңыз, аяғыңыз, шелегіңіз.

6

 ІІІ-інші жақ (бөгделік): атасы, денесі, омырауы, белбеуі, ойы, үйі, сырнайы, кернейі, ашуы, шынысы, қазы, құнаны, аяғы, шелегі.

 Көпше: І-інші жақ(біздік): аталарымыз, денелеріміз, омы-рауларымыз, белбеулеріміз, ойларымыз, үйлеріміз, сырнайлары-мыз, кернейлеріміз, ашуларымыз, шыныларымыз, қаздарымыз, құнандарымыз, аяқтарымыз, шелектеріміз.

 ІІ-інші жақ (сіздік): аталарыңыз, денелеріңіз, омырау-ларыңыз, белбеулеріңіз, ойларыңыз, үйлеріңіз, сырнайларыңыз, кернейлеріңіз,ашуларыңыз,шыныларыңыз,қаздарыңыз, құнандарыңыз, аяқтарыңыз, шелектеріңіз.

 ІІІ-інші жақ (бөгделік): аталары, денелері, омыраулары, белбеулері, ойлары, сырнайлары, кернейлері, ашулары, шыны-лары, қаздары, құнандары, аяқтары, шелектері.

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша басқа зат есім сөздерді алып, ортақ тәуелдік түріне түсірту.

 Ескерту. Анайылық ретпен сөйлегенде, оңаша тәуелдіктүр-мен айтылады, сыпайылық ретпен сөйлегенде, ортақ тәуелдік түрмен айтылады, мәселен:

Анайылық рет.

 Жекеше: І-інші жақ – атам, апам, балам, атым, асым, ба-сым.

ІІ-нші жақ – атаң, апаң, балаң, атың, асың, басың. ІІІ-інші жақ – атасы, анасы, баласы, аты, асы, басы.

 Көпше: І-інші жақ – аталарым, аналарым, балаларым, аттарым, астарым, бастарым.

 ІІ-інші жақ – аталарың, аналарың, балаларың, аттарың, астарың, бастарың.

 ІІІ-інші жақ – аталары, аналары, балалары, аттары, ба-стары

Сыпайылық рет.

 Жекеше: І-інші жақ – атамыз, анамыз, баламыз, асымыз, басымыз.

 ІІ-нші жақ – атаңыз, анаңыз, балаңыз, атыңыз, асыңыз, басыңыз.

ІІІ-інші жақ – анайылық ретше.

7

 Көпше: І-ші жақ – аталарымыз, аналарымыз, балалары-мыз, аттарымыз, астарымыз, бастарымыз.

 ІІ-нші жақ – аталарыңыз, аналарыңыз, балаларыңыз, аттарыңыз, астарыңыз, бастарыңыз.

ІІІ-інші жақ – анайылық ретше.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөздерді осы үлгі бойынша әуелі анайы ретке, сонан соң сыпайы ретке аударту (жекеше, көпше, үш жақтық түрлерімен).

 Арба, көрпе, тау, егеу, тай, көмей, сый, ши, от, бет, саз, әз, таң, көң, нар, айыр.

Сұраулар.

 Зат туралы қазақ тілінде екі сұрау бар: кісі туралы «кім?» деп сұраймыз, басқа заттар туралы «не?» деп сұраймыз.

Жалғay һәм жалғаулықтар.

Жалғау екі түрлі: 1) Септік жалғау; 2) Көптік жалғау. Септік жалғауларсөздердің үйлесуіне сеп болады. Көптік

жалғаулар нәрсенің жеке емес, көп күйдегі есімін көрсетеді. Септік жалғау бесеу: 1. Ілік жалғау «-дың»; 2. Барыс жалғау

«-ға»; 3. Табыс жалғау «-ды»; 4. Жатыс жалғау «-да»; 5. Шығыс жалғау «-дан».

 Көптік жалғау біреу-ақ: «-лар», «-лар» жалғау жіңішке сөзде «-лер» болады.

 Сөздің аяқ дыбысы дауыссыз яки жарты дауысты бол-са, «-лар» жалғау «-дар» болып, «-лер» жалғау «-дер» болып өзгереді.

 Жалғаулықтар: менен, үшін, арқылы, туралы, тақырыпты уа ғайри сондай жалғау мағынасында жүретін сөздер.

 Алдындағы сөздің аяқ дыбысының әуеніне қарап, жалғаулық «бенен» болып та айтылады. Қысқа түрлері «мен», «бен».

 Септік жалғаулықтар да сөздің аяқ дыбысына қарай түрліше жалғанады. Мысал үшін түрлі-түрлі сөздер алып, жалғап қарайық.

8

Жай қалып.

§1. Жуан сөздің аяғы дауысты дыбыс болса:

«Аға» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау

Жатыс жалғау

Жекеше кім? Аға

кімнің? Ағаның кімге? Ағаға кімді? Ағаны

кімде? Ағада

 Көпше кімдер? ағалар

кімдердің? ағалардың кімдерге? ағаларға кімдерді? ағаларды

кімдерде? ағаларда

Шығыс жалғаукімнен? Ағаданкімдерден? ағалардан Дағдыландыру. Аға, бала, ана, апа, қала, дала һәм басқа

аяғы «а» сөздерді жалғаулату.

«Тары» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау

Жатыс жалғау

Жекеше не? Тары

ненің? Тарының неге? Тарыға нені? Тарыны

неде? Тарыда

Көпше

нелер? тарылар нелердің? тарылардың нелерге? тарыларға нелерді? тарыларды

нелерде? тарыларда

Шығыс жалғаунеден? Тарыданнелерден? тарылардан Дағдыландыру. Қазы, тазы, сұлы, қылы, шыны, талқы һәм

басқа аяғы «ы» сөздерді жалғаулату.

§2. Жіңішке сөздің аяғы дауысты болса:

«Кеме» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

9

Көпше не? Кеме

нелер? Кемелер неге? Кемеге нені? Кемені неде? Кемеде

неден? Кемеден

Жекеше ненің? Кеменің

нелердің? кемелердің нелерге? кемелерге нелерді? кемелерді нелерде? кемелерде

нелерден? кемелерден

 3) Дағдыландыру. Әке, шеше, шеге, көше, теке, тізе, түйе һәм басқа аяғы «е» сөздерді жалғаулату.

§3. Жуан сөздің аяқ дыбысы жарты дауысты болса:

«Кісі» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше кім? Кісі

кімдер? Кісілер кімге? Кісіге кімді? Кісіні кімде? Кісіде

кімнен? Кісіден

Көпше кімнің? кісінің

кімдердің? кісілердің кімдерге? кісілерге кімдерді? кісілерді кімдерде? кісілерде

кімдерден? кісілерден

 4) Дағдыландыру. Түлкі, күпі, ешкі, түрпі, келі, күлкі басқа аяғы «і» сөздерді жалғаулату.

Жалғаулату қазіргі септеу деген мағынада (құраст.).

«Жау» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше кім? Жау

кімнің? Жаудың кімге? Жауға кімді? Жауды кімде? Жауда

кімнен? Жаудан

Көпше кімдер? жаулар

кімдердің? жаулардың кімдерге? жауларға кімдерді? жауларды кімдерде? жауларда

кімдерден? Жаулардан

 5) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Тау, бау, отау, танау, ау, су, бу, у.

«Тай» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау

Табыс жалғау

Жекеше не? Тай

ненің? Тайдың неге? Тайға

нені? Тайды

Көпше нелер? тайлар

нелердің? тайлардың нелерге? тайларға

нелерді? тайларды

10

Жатыс жалғаунеде? Тайданелерде? тайларда

Шығыс жалғаунеден? Тайданнелерден? тайлардан 6) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Қой, бой,

май, сай, сый, мый, қый.

§4. Жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты болса:

«Күйеу» деген сөз

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шыгыс жалғау

Жекеше

кім? Күйеу кімнің? Күйеудің кімге? Күйеуге кімді? Куйеуді

кімдерге? Күйеулерге

кімнен? Күйеуден

Көпше

кімдер? күйеулер кімдердің? күйеулердің кімдерге? күйеулерге кімдерді? күйеулерді кімдерде? күйеулерде

кімдерден? күйеулерден

 7) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: егеу, селеу, елеу, белбеу, көсеу.

«Үй» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шыгыс жалғау

Жекеше не? Үй

ненің? Үйдің неге? Үйге нені? Үйді неде? Үйде

неден? Үйден

Көпше нелер? үйлер

нелердің? үйлердің нелерге? үйлерге нелерді? үйлерді нелерде? үйлерде

нелерден? үйлерден

 Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Күй, көмей, ши, ай, кеней, сәуегей.

 Мұнан көрінеді: жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты ды-быс болса, жалғауларда өзгеріс болатыны, мәселен -ға жалғау -ге болып, -да жалғау -де болып, -дан жалғау -ден болып өзгерілгені; жана да көптік жалғаулар жіңішке сөздерде -лер болып өзгерілгені.

11

 Ескерту. Жалғаулықтар жуан, жіңішке сөздердің іне бірдей. Мәселен, жау менен, жау үшін, жау арқылы, жау туралы, жау тақырыпты.

Тай... тай... тай... тай... тай...,

күйеу... күйеу... күйеу... күйеу... күйеу..., үй... үй... үй... үй... үй...

§5. Жуан сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:

«Аяқ» деген сөз

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше

не? Аяқ ненің? Аяқтың неге? Аяққа нені? Аяқты неде? Аяқта

неден? Аяқтан

Көпше

нелер? аяқтар нелердің? аяқтардың нелерге? аяқтарға нелерді? аяқтарды нелерде? аяқтарда

нелерден? аяқтардан

 Ескерту. Сөз аяғы қатаң дыбыс болса, жалғау басындағы «д» дыбысы «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» жазбай, «д» қаріпін жазу тиіс.

 9) Дағдыландыру. Тайлақ, aт, құс, қап, шаш, топ һәм басқа аяғы қатаң дыбысты сөздерді жалғаулату.

§6. Жіңішке сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:

«Бет» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше не? Бет

ненің? Беттің неге? Бетке нені? Бетті неде? Бетте

неден? Беттен

Көпше нелер? беттер

нелердің? беттердің нелерге? беттерге нелерді? беттерді нелерде? беттерде

нелерден? беттерден

12

 10) Дағдыландыру. Ет, тіс, іш, журек, жіп, шөп һәм басқа аяғы қатаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

§7. Жуан сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:

«Мал» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше не? мал

ненің? малдың неге? малға нені? малды неде? малда

неден? малдан

Көпше нелер? малдар

нелердің? малдардың нелерге? малдарға нелерді? малдарды нелерде? малдарда

нелерден? малдардан

 11) Дағдыландыру. Құл, жар, жаз, баж, жал, қыз, тұз һәм басқа аяғы ымыралы дыбысты жуан сөздерді жалғаулату.

§8. Жіңішке сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:

«Көз» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше не? көз

ненің? көздің неге? көзге нені? көзді неде? көзде

неден? көзден

Көпше нелер? көздер

нелердің? көздердің нелерге? көздерге нелерді? көздерді нелерде? көздерде

нелерден? көздерден

 Ескерту. Сөз аяғы «р» болса, көптік жалғау «-дар», «-дер» болмай, «-лар», «-лер» күйінде қалады.

 12) Дағдыландыру. Сөз, көл, ел, жер, із, көз һәм басқа аяғы ымыралы дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

13

§9. Жуан сөздің аяғы ымырасыз дыбыс болса:

«Нан» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше не? нан

ненің? нанның неге? нанға нені? нанды неде? нанда

неден? наннан

Көпше нелер? нандар

нелердің? нандардың нелерге? нандарға нелерді? нандарды нелерде? нандарда

нелерден? нандардан

 13) Дағдыландыру. Жан, аң, шам, сам, шаң, таң, һәм басқа аяғы ымырасыз дыбысты жуан создерді жалғаулату.

§10. Жіңішке создің аяғы ымырасыз дыбыс болса:

«Жем» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

Жекеше не? жем

ненің? жемнің неге? жемге нені? жемді неде? жемде

неден? жемнен

Көпше

нелер? жемдер нелердің? жемдердің нелерге? жемдерге нелерді? жемдерді нелерде? жемдерде

нелерден? жемдерден

 14) Дағдыландыру. Сең, күн, ем, күң, кілем, жүген басқа аяғы ымырасыз дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

14

 ТӘУЕЛДІ ҚАЛЫП ОҢАША ТӘУЕЛДЕУ

 §11. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:

«Ата» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

І-ші жақ атам атамның атама атамды атамда

атамды

ІІ-ші жақ атаң атаңның атаңа атаңды атаңда

атаңнан

ІІІ-ші жақ атасы атасының атасына атасын атасыңда

атасынан

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

аталарым аталарымның аталарыма аталарымды аталарымда

аталарымнан

аталарың аталарыңның аталарыңа аталарыңды аталарыңда

аталарыңнан

аталары аталарының аталарына аталарын аталарыңда

аталарынан

 15) Дағдыландыру. Бала, жага, тары, шырпы, қора уа ғайри сондай сөздерді осы жоғарғы үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату.

 §12. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс бол-са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:

«Тері» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау

Табыс жалғау

І-ші жақ терім терімнің теріме

терімді

ІІ-ші жақ терің теріңнің теріңе

теріңді

ІІІ-ші жақ терісі терісінің терісіне

терісін

15

Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

терімде терімнен

терілерім терілерімнің терілеріме терілерімді терілерімде

терілерімнен

теріңде теріңнен

терілерің терілеріңнің терілеріңе терілеріңді терілеріңде

терілеріңнен

терісінде терісінен

терілері терілерінің терілеріне терілерің терілерінде

терілерінен

 16) Дағдыландыру. Кеуде, шеге, түлкі, кірпі, күні уа ғайри сондай сөздерді осы көрсетілген үлгі бойынща тәуелді қалыпта жалғаулату.

 §13. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта жарты дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:

 Танау» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

 І-ші жақ танауым танауымның танауыма танауымды танауымда

танауымнан

 ІІ-ші жақ танауың танауың танауыңа танауыңды танауыңда

танауыңнан

 ІІІ-ші жақ танауы танауының танауына танауын танауында

танауынан

Көпше: Атау

Ілік жалғау

Барыс жалғау

Табыс жалғау

танауларым танауларымның

танауларыма

танауларымды

танауларың танауларыңның

танауларыңа

танауларыңды

танаулары танауларының

танауларына

танауларын

16

Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

танауларымда

танауларымнан

танауларыңда

танауларыңнан

танауларында

танауларынан

 17) Дағдыландыру. Ay, бау, тay, жау, қару, жылу уа ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату.

«Қой» деген сөз

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

І-ші жақ

қойым қойымның қойыма қойымды қойымда қойымнан

қойларым қойларымның қойларыма қойларымды қойларымда

қойларымнан

ІІ-ші жақ

қойың қойыңның қойыңа қойыңды қойыңда қойыңнан

қойларың қойларыңның қойларыңа қойларыңды қойларыңда

қойларыңнан

ІІІ-ші жақ

қойы қойының қойына қойын қойында қойынан

қойлары қойларының қойларына қойларын қойларында

қойларынан

 18) Дағдыландыру. Бай, малай, сай, тай, той, жай ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша

«Ми» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау

І-ші жақ миым миымның миыма миымды

ІІ-ші жақ миың миыңның миыңа миыңды

ІІІ-ші жақ миы миының миына миын

17

Жатыс жалғау Шығыс жалғау

миымда миымнан

миыңда миыңнан

миында миыңнан

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

миларым миларымның миларыма миларымды миларымда миларымнан

миларың миларыңның миларыңа миларыңды миларыңда миларыңнан

милары миларынын миларына миларын миларында миларынан

 19) Дағдыландыру. Сый, қи уа ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату.

 §14. Жіңішке создің аяғы жай қалыпта жарты дауысты ды-быс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.

«Егеу» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

«Күй» деген сөз

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау

егеуім егеуімнің егеуіме егеуімді егеуімде егеуімнен

егеулерім егеулерімнің егеулеріме егеулерімді егеулерімде егеулерімнен

І-ші жақ

күйім күйімнің күйіме күйімді

егеуің егеуіңнің егеуіңе егеуіңді егеуіңде егеуіңнен

егеулерің егеулеріңнің егеулеріңе егеулеріңді егеулеріңде егеулеріңнен

ІІ-ші жақ

күйің күйіңнің күйіңе күйіңді

егеуі егеуінің егеуіне егеуін егеуінде егеуінен

егеулері егеулерінің егеулеріне егеулерін егеулерінде егеулерінен

ІІІ-ші жақ

күйі күйінің күйіне күйін

18

Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

«Би» деген сөз

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

күйімде күйімнен

күйлерім күйлерімнің күйлеріме күйлерімді күйлерімде күйлерімнен

І-ші жақ

биім биімнің биіме биімді биімде биімнен

билерім билерімнің билеріме билерімді билерімде билерімнен

күйіңде күйіңнен

күйлерің күйлеріңнің күйлеріңе күйлеріңді күйлеріңде күйлеріңнен

ІІ-ші жақ

биің биіңнің биіңе биіңді биіңде биіңнен

билерің билеріңнің билеріңе билеріңді билеріңде билеріңнен

күйінде күйінен

күйлері күйлерінің күйлеріне күйлерін күйлерінде күйлерінен

ІІІ-ші жақ

биі биінің биіне биін биінде биінен

билері билерінің билеріне билерін билерінде билерінен

 20) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша уй, көмей, ій, ши, кеней уа ғайри жай қалыпта аяғында жарты дауысты «й» бар сөздерді жалғаулату.

 §15. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.

«Мал» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау

малым малымның малыма

малың малыңның малына

малы малының малына

19

Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

малымды малымда малымнан

малыңды малыңда малыңнан

малын малында малынан

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

малдарыммалдарыңмалдары малдарымның малдарыңның малдарының малдарымамалдарынамалдарына малдарымдымалдарыңдымалдарын малдарымдамалдарыңдамалдарында малдарымнан малдарыңнан малдарынан

 21) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша шал, қар, қаз, қап, қан, шақ, ас уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбысты сөздерді тәуелді қалыпта жалғаулату.

 §16. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс бол-са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.

«Ет» деген сөз

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

І-ші жақ

етім етімнің етіме етімді етімде етімнен

еттерім еттерімнің еттеріме еттерімді еттерімде еттерімнен

ІІ-ші жақ

етің етіңнің етіңе етіңді етіңде етіңнен

еттерің еттеріңнің еттеріңе еттеріңді еттеріңде еттеріңнен

ІІІ-ші жақ

еті етінің етіне етін етінде етінен

еттері еттерінің еттеріне еттерін еттерінде еттерінен

 22) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша ел, жыр, күз, бет, иек, күш, тіс, жең, жем уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбы-сты жіңішке сөздерді тәуелді қалыпта жалғаулату.

20

II. ОРТАҚ ТӘУЕЛДІК

 §17. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, ортақ тәуелдік түріне жалғаулар былай жалғанады:

«Апа» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

апамыз апамыздың апамызға апамызды апамызда апамыздан

апаларымыз апаларымыздың апаларымызға апаларымызды апаларымызда апаларымыздан

апаңыз апаңыздың апаңызға апаңызды апаңызда апаңыздан

апаларыңыз апаларыңыздың апаларыңызға апаларыңызды апаларыңызда апаларыңыздан

апасы16* апасының апасына апасын апасында апасынан

апалары апаларының апаларына апаларын апаларында апаларынан

 23) Дағдыландыру. Аяғында дауысты дыбыс бар жуан сөздерді осы үлгі бойынша жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік қалыпта жалғаулар былай жалғанады:

«Іні» деген сөз

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

І-ші жақ

ініміз ініміздің інімізге інімізді інімізде інімізден

ІІ-ші жақ

ініңіз ініңіздің ініңізге ініңізді ініңізде ініңізден

ІІІ-ші жақ

інісі інісінің інісіне інісін інісінде інісінен

16 ІІІ-жақ оңаша тәуелдік сияқты ортақтығын «олардың» деген сөз көрсетеді. Мәселен, «олардың апасы», «олардың апалары», «олардың үйі», «олардың үйлері».

21

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

інілеріміз інілеріміздің інілерімізге інілерімізді інілерімізде інілерімізден

інілеріңіз інілеріңіздің інілеріңізге інілеріңізді інілеріңізде інілеріңізден

інілері інілерінің інілеріне інілерін інілерінде інілерінен

 24) Дағдыландыру. Осы үлгі аяғы дауысты жіңішке көздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.

 §18. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, ортақ жалғаулар былай жалғанады:

«Бас» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

басымыз басымыздың басымызға басымызды басымызда басымыздан

басыңыз басыңыздың басыңызға басыңызды басыңызда басыңыздан

басы басының басына басын басында басынан

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

бастарымызбастарыңызбастары бастарымыздың бастарыңыздың бастарының бастарымызғабастарыңызғабастарына бастарымызды бастарыңыздыбастарын бастарымыздабастарыңыздабастарында бастарымыздан бастарыңыздан бастарынан

 25) Дағдыландыру. Осы үлгі аяғы дауыссыз һәм жарты дауысты жуан сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.

 §19. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз я жарты дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік түрінде былай жал-ғанады:

«Күш» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атаукүшімізкүшіңізкүші

22

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

күшіміздің күшімізге күшімізді күшімізде күшімізден

күшіңіздің күшіңізге күшіңізді күшіңізде күшіңізден

күшінің күшіне күшін күшінде күшінен

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

күштерімізкүштеріңіз күштеріміздің күштеріңіздің күштерімізгекүштеріңізге күштеріміздікүштеріңізді күштілерімізде күштеріңізде күштерімізден күштеріңізден

күштері күштерінің күштеріне күштерін күштерінде күштерінен

 26) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша аяғы дауыссыз я жарты дауысты жіңішке сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.

Жай қалып пен тәуелді қалып арасындағы айырықтар

Жай қалыпта: Битарап І-ші жақ

Тәуелді қалыпта:

ІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

-ға, -ге-а, -е -ды, -ні–

-да, -де–

-дан, -ден – -нан, -нен –

-на, -не -н

-нда, -нде -нан, -нен –

ҚОРЫТУ

Жалғаулар

 Септік – -ның, -дың, -ға, -ге, -қа, -ке, -ны, -ды, -да, -дан, -нан, -ден, -нен.

Көптік – -лар, -лер, -дар, -дер.

23

Тәуелдіктер

1) Оңаша – -м, -ң, -ы, (-сы)17

2) Ортақ – -мыз (-ымыз), -ңыз (-ыңыз), -ы (-сы)18

ЗАТ ЕСІМНЕН ТУҒАН СӨЗДЕР

 Түпкі зат есімдер түпкі заттың есімін көрсетеді. Түпкі затқа қатысқан екінші зат болса, ол екінші затты атау үшін түпкі заттың есіміне һәр түрлі жұрнақтар жалғанады. Мысалдар:

 §1. «-шы» жұрнақ заттың есіміне жалғанады: сол затқа қатысы бар адамдарды атау үшін. Мәселен: «Үй» деген сөзге «-ші» жұрнағын жалғап «үйші» дейміз, үй істейтін адамды атау үшін; «Жылқы» деген сөзге «-шы» жұрнағын жалғап «жылқышы» дейміз, жылқы бағатын адамды атау үшін; «Балық» деген сөзге «-шы» жұрнағын жалғап «балықшы» дейміз, балық аулайтын адамды атау үшін; «Егін» деген сөзге «-ші» жұрнағын жалғап «егінші» дейміз, егін егуші адамды атау үшін. «Су» деген сөзге «-шы» жұрнағын жалғап «сушы» дейміз, су таситын адамды атау үшін уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-шы» жұрнағы жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 2. «-лық» (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақ зат есімге жалғанады:

 Әуелі, сол зат үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін. Мәселен: «Арқа» деген сөзге «-лық» жұрнағын қосып «арқалық» дейміз, арқа үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Тер» деген сөзге «-лік» жұрнағын қосып «терлік» дейміз, тер үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Мұрын» деген сөзге «-дық» жұрнағын

17 Сөз аяғы дауысты дыбыс болса, «ы» алдында «с» қосылады.

18 Ортақ тәуелдіктің ІІІ-ші жағы оңаша тәуелдікпен бірдей; Ортақтығын «олар» деген сөз қосылғанынан білеміз.

24

қосып «мұрындық» дейміз, мұрын үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін; «Түн» деген сөзге «-дік» жұрнағын қосып «түндік» дейміз түн үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін; «От» деген сөзге «-тық» жұрнағын қосып «оттық» дейміз, от үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін. «Өркеш» деген сөзге «-тік» жұрнағын қосып «өркештік» дейміз, өркеш үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін уа ғайри сондай.

 Екінші, басқа нәрселерге сол затты өлшеу болатындығын көрсету үшін. Мәселен: «Ай» деген сөзге «-лық» жұрнағын жалғап «айлық» дейміз, айдың өлшеу болғандығын көрсету үшін; «Түйе» деген сөзге «-лік» жұрнағын жалғап «түйелік» дейміз, түйенің басқаларға өлшеу екендігін көрсету үшін; «Жыл» деген сөзге «-дық» жұрнағын жалғап «жылдық» дейміз, жылдың басқаларға өлшеу болғандығын көрсету үшін; «Күн» деген сөзге «-дік» жұрнағын жалғап, «күндік» дейміз, күннің басқаларға өлшеу болғандығын көрсету үшін; «Оқ» деген сөзге «-тық» жұрнағын жалғап «оқтық» дейміз, оқтық басқаларға өлшеу болғанын көрсету үшін; «Көйлек» деген сөзге «-тік» жұрнағын жалғап «көйлектік» дейміз, көйлек басқаларға өлшеу болғанын көрсету үшін.

 Үшінші, сол заттың қалпын көрсету үшін, мәселен: «Аға» деген сөзге «-лық» жұрнағын жалғап, «ағалық» дейміз, аға қалпын көрсету үшін; «Іні» деген сөзге «-лік» жұрнағын жалғап, «інілік» дейміз, іні қалпын көрсету үшін; «Шал» деген сөзге «-дық» жұрнағын жалғап «шалдық» дейміз, шал қалпын көрсету үшін; «Ел» деген сөзге «-дік» жұрнағын жалғап «елдік» дейміз, ел қалпын көрсету үшін; «Жұрт» деген сөзге «-тық» жұрнағын жалғап «жұрттық» дейміз, жұрт қалпын көрсету үшін.

 Дағдыландыру. «-лық», (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақ жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 3. «-шылық» (-шілік) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол затқа лайық қалпын атау үшін. Мәселен: «Адам» де-ген сөзге «-шылық» жұрнағын жалғап «адамшылық» дейміз, адамға лайық қалпын атау үшін; «Жігіт» деген сөзге «-шілік» жұрнағын жалғап «жігітшілік» дейміз, жігітке лайық қалпын

25

атау үшін; «Қазақ» деген сөзге «-шылық» жұрнағын жалғап «қазақшылық» дейміз, қазаққа лайық қалпын атау үшін.

 Ескерту. Бұл «-шылық» (-шілік) жұрнағынан «балық-шылық», «егіншілік» деген сөздердегі «-шылық», «-шілік жұрнақтарын айыру тиіс, үйткені бұлардағы «-шылық» екі жұрнақтан болған: «-шы» һәм «-лық» (балықшылық, егіншілік) һәм бұлар заттың жай ғана қалпын көрсетеді.

 Дағдыландыру. «-шылық», «-шілік», жұрнақтарын жал-ғарлық сөздерді тапқызып жалғату.

 § 4. «-шыл» жұрнақ зат есіміне жалғанады. Сол затты екінші зат жарататындығын, сүйетіндігін көрсету үшін. Мәселен: «Ұйқы» деген сөзге «-шыл» жұрнағын жалғап «ұйқышыл» деп, ұйқыны сүйетіндігін көрсетеміз; «Ұлт» деген сөзге «-шыл» жұрнағын жалғап «ұлтшыл» деп, ұлтты сүйетіндігін көрсе-теміз; «Қазақ» деген сөзге «-шыл» жұрнағын жалғап «қазақ-шыл» деп, қазақты сүйетіндігін көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-шыл» жұрнағын жалғарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 5. «-шық» (-шік) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол заттың кішкенелігін көрсету үшін. Мәселен: «Қап» деген сөзге «-шық» жұрнағын жалғап «қапшық» деп, қаптың кішкенелегін көрсетеміз; «Үй» деген сөзге «-шік» жұрнағын жалғап «үйшік» деп, үйдің кішкенелігін көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-шық» (-шік) жұрнақ жалғарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 6. «-ша» (-ше) жұрнақ та зат есіміне жалғанады, сол заттың кішкенелігін көрсету үшін. Мәселен: «Құман» де-ген сөзге «-ша» жұрнағын жалғап «құманша» деп, құманның кішкенелігін көрсетеміз; «Көрпе» деген сөзге «-ше» жұрнағын жалғап «көрпеше» деп, көрпенің кішкенелігін көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Ескерту. Құнанша, дөненше, бұқаша, өгізше, інгенше, та-йынша уа ғайри сондай сөздерді осы жолмен болған заттың кішкене һәм сүйкімділігін көрсету үшін сол заттың есіміне

26

мынау жұрнақтар жалғанады: «-шақ», «-қан», «-қай». Мысалы: құлын-құлыншақ, бота-бота-қан, бала-балақай.

 Дағдыландыру. «-ша» (-ше) жұрнақ жалғанарлық сөздерді тапқызып жалғату.

 § 7. «-қой» (-көй -гөй) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол затты күйттеушіні атау үшін. Мәселен: «Сықақ» деген сөзге «-қой» жұрнағын жалғап «сықаққой» деп күйттеушіні айта-мыз; «Әзіл» деген сөзге «-гөй» жұрнағын жалғап «әзілгөй» деп, әзіл күйттеушіні атаймыз; «Бата» деген сөзге «гөй» жұрнағын жалғап «батагөй» деп, бата күйттеушіні атаймыз.

 Дағдыландыру. «-қой» (-көй, -гөй) жұрнақ жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 8 «-нікі» (-дікі)19 жұрнақ зат есіміне жалғанады, нәрсенің сол затқа тиісті екендігін көрсету үшін: Мәселен: «Кісі» де-ген сөзге «-нікі» жұрнағын жалғап «кісінікі» дейміз, нәрсенің кісіге тиісті екендігін білдіру үшін; «Мал» деген сөзге «-дікі» жұрнағын жалғап «малдікі»деп, нәрсенің малға тиісті екендігін білдіреміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-нікі» (-дікі) жұрнақ жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 9. «-лы» (-ды, -ты) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол заттың екінші затта барлығын, хаттә молдығын да көрсету үшін. Мәселен: «Бала» деген сөзге «-лы» жұрнағын жалғап «балалы» деп, баласы көптігін көрсетеміз; «Мал» деген сөзге «-ды» жұрнағын жалғап «малды» деп, малы барлығын, молдығын көрсетеміз; «Ұлақ» деген сөзге «-ты» жұрнағын жалғап «ұлақты» деп, ұлағы барлығын көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-лы» (-ды, -ты) жұрнақ жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

19 «-нікі», «-дікі» жұрнақ «-ның» (-дың) жалғауларынан шыққан; «-ныңкі», «-діңкі» орнына «-нікі», «-дікі» болып кеткен.

27

 § 10. «-сыз» жұрнақ зат есіміне жалғанады сол заттың екін-ші затта жоқтығын көрсету үшін. Мәселен: «Бала» деген сөзге «-сыз» жұрнағын жалғап «баласыз» деп, баласы жоқтығын көрсетеміз; «Мал» деген сөзге «-сыз» жұрнағын жалғап «мал-сыз» деп, малы жоқтығын көрсетеміз; «Жан» деген сөзге «-сыз» жұрнағын жалғап «жансыз» деп, жаны жоқтығын көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-сыз» жұрнағын жалғайтын сөздер тап-қызып, жалғату.

 § 11. «-лас» (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол затқа басқалар ортақ екендігін көрсету үшін. Мәселен: «Ата» деген сөзге «-лас» жұрнағын жалғап «ата-лас» деп, атаға ортақ екендігін көрсетеміз; «Жер» деген сөзге «-лес» жұрнағын жалғап «жерлес» деп, жерге ортақ екендігі» көрсетеміз; «Жол» деген сөзге «-дас» жұрнағын жалғап «жол-дас» деп, жолға ортақтығын көрсетеміз. «Көл» деген сөзге «-дес» жұрнағын жалғап «көлдес» деп, көлге ортақ екендігін көрсетеміз; «Құдық» деген сөзге «-тас» жұрнағын жалғап «құдықтас» деп құдыққа ортақ екендігін көрсетеміз; «Шек» де-ген сөзге «-тес» жұрнағын жалғап «шектес» деп, шекке ортақ екендігін көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-лас» (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағын жалғайтын сөздер тапқызып, жалғату.

 § 12. «-еке» жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол затты зор тұту үшін я көңіл аулау үшін. «Аға» деген сөзге «еке» де-ген жұрнақ жалғап «ағеке» десек, ағаны зор тұтқанымыз яки көңілін аулағанымыз көрінеді. «-еке» жұрнақ жалпы есімге жай жалғанады. Жалпы есімге жалғанғанда ол есім қысқар-тылып айтылады. Мәселен: «Ысмайыл» деген есім жұрнақ жалғанғанда қысқарылып «Ыс-еке» болады; «Ыбраһім» деген есім жұрнақ жалғанғанда қысқарылып «Ыб-екең болады уа ғайри сондай.

 Ескерту. «-еке» жұрнақ көбінесе үлкен адамдарға ай-тылады. Кей сөздерде «-еке» орнына жалғыз «-й» қосылады. Мәселен: аға-ағай, апа-апай, ата-атай.

28

 Кішіге сөйлегенде есіміне басқа жұрнақ яки жұрнақ ор-нына бүтін сөз жалғанады. Мәселен: -жан, -ан, -ман, -ш. Сүйткенде «Тұрмұхаммед» деген есім «Тұрман» болып, «Ермұхаммед» деген есім «Ержан» болып, «Қосмұхаммед» деген есім «Қосан», «Жұмағали» деген есім «Жұмаш» болып уа ғайри сондай жұрнақтар я сөздер қосылып айтылады.

 Дағдыландыру. Жоғарыда көрсетілген «-еке», «-жан», «-ман», «-ан», «-ш» жұрнақтарын жалғарлық сөздер тапқызып жалғату.

 § 13. «-шаң» (-ше) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат екінші затта көрнеу екендігін көрсету үшін, мәселен: «шапан» деген сөзге «-шаң» жұрнағын жалғап «шапаншаң» дейміз: кісі үстінде шапан көрнеу екендігін көрсету үшін; «бөрік» деген сөзге «-шең» жұрнағын жалғап, «бөрікшең» дейміз: кісі басын-да бөрік көрнеу екендігін көрсету үшін.

 Ескерту. «-шаң» (-шең) жұрнақ басқа мағынада да жүреді яғни зат есіміне жалғанады басқа мағына туғызу үшін. Мәселен: «Ашу» деген сөзге «-шаң» жұрнағын жалғап «ашушаң» дейміз, ашуы оңай пайда болғандығын көрсету үшін; «Тер» деген сөзге «-шең» жұрнағын жалғап «тершең» дейміз, тері тез шығатындығын көрсету үшін; «Кір» деген сөзге «-шең» жұрнағын жалғап «кіршең» дейміз, кір оңай қонатындығын көрсету үшін.

 Сүйтіп, «-шаң» (-шең) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол заттың оңай пайда болғандығын көрсету үшін де.

 Дағдыландыру. «-шаң» (-шең) жұрнақтар екі түрлі мағынасында жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 14. «-а» (-е) жұрнақ зат есіміне жалғанады сол затты іске айналдыру үшін. Мәселен: «Ас» деген сөзге «-а» жұрнағын жалғап «аса» дейміз, асты іске айналдыру үшін; «Дем» деген сөзге «-е» жұрнағын жалғап «деме» дейміз, демді іске аудару үшін.

 Дағдыландыру. «-а» (-е) жұрнақ жалғарлық сөз тапқызып, жалғату.

29

 § 15. «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақ зат есіміне жалғанады, істі сол затпен істеу үшін. Мәселен: «Таға» деген сөзге «-ла» жұрнағын жалғап «тағала» дейміз, істі тағамен істеу үшін; «Шеге» деген сөзге «-ле» жұрнағын қосып «шеге-ле» дейміз, істі шегемен істеу үшін; «Тұз» деген сөзге «-да» жұрнағын жалғап «тұзда» дейміз, істі тұзбен істеу үшін; «Көз» деген сөзге «-де» жұрнағын жалғап «көзде» дейміз, істі көзбен істеу үшін; «Таяқ» деген сөзге «-та» жұрнағын жалғап «таяқта» дейміз істі таяқпен істеу үшін; «Тіс» деген сөзге «-те» жұрнағын жалғап «тісте» дейміз, істі тіспен істеу үшін.

 Дағдыландыру. «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақтар жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 16. «-ғар» (-қар, -кер) жұрнақ зат есіміне жалғанады: басқаны сол затта болдыру үшін. Мәселен: «Аң» деген сөзге «-ғар» жұрнағын жалғап «аңғар» дейміз, аңында болдыру үшін; «Бас» деген сөзге «-қар» жұрнағын жалғап «басқар» дейміз, ба-сында болдыру үшін; «Ес» деген сөзге «-кер» жұрнағын жалғап «ескер» дейміз, есінде болдыру үшін.

 Дағдыландыру. «-ғар» (-қар, -кер) жұрнақ жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 17. «-сын» жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат сияқтану үшін. Мәселен: «Адам» деген сөзге «-сын» жұрнағын жалғап «адамсын» дейміз, адам сияқтану үшін; «Жігіт» деген сөзге «-сін» жұрнағын жалғап «жігітсін» дейміз, жігіт сияқтану үшін.

 Дағдыландыру. «-сын» жұрнағы жалғарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 18. «-шыла» (-шіле) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат сияқты істеуді көрсету үшін. Мәселен: «Қазақ» деген сөзге «-шыла» жұрнағын жалғап «қазақшыла» дейміз, қазақ сияқты істеу үшін; «Естек» деген сөзге «-шіле» жұрнағын қосып «естекшіле» дейміз, естек сияқты істеу үшін.

 Дағдыландыру. «-шыла» (-шіле) жұрнағын жалғарлық сөздер тапқызып, жалғату.

30

 § 19. «-ық» (-ік) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат пай-да болуын көрсету үшін. Мәселен: «От» деген сөзге «-ық» жұрнағын жалғап «отық» дейміз, от пайда болуын көрсету үшін; «Жел» деген сөзге «-ік» жұрнағын қосып «желік» дейміз, жел пайда болуын көрсету үшін. Бұл жұрнақтар орнына кей сөздерде «-ай» (-ей) жұрнақ та айтылады. Мәселен: «От» деген сөзге «-ай» жұрнағын жалғап «отай» дейміз, от пайда болуын көрсету үшін; «Іс» деген сөзге «-ей» жұрнағын жалғап «ісей» дейміз, іс пайда болуын көрсету үшін.

 Дағдыландыру.«-ық»(-ік),«-ай»(-ей)жұрнақтар жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 20. «-гер» жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол затты қолданушыны көрсету үшін. Мәселен: «Сауда» деген сөзге «-гер» жұрнағын жалғап «саудагер» дейміз, сауданы қолда-нушыны көрсету үшін.

 Дағдыландыру. «-гер» жұрнағы жалғанарлық сөздер тапқызып жалғату.

 § 21. «-дай» (-дей) жұрнақ зат есіміне жалғанады, басқа затты сол затқа балау үшін, теңеу үшін. Мәселен: «Ай» деген сөзге «-дай» жұрнағын жалғап «айдай» дейміз, біp нәрсені айға балағанда; «Күн» деген сөзге «-дей» жұрнағын жалғап «күндей» дейміз, нәрсені күнге балағанда; «Оқ» деген сөзге «-тай» жұрнағын жалғап «оқтай» дейміз, оққа балағанда; «Шөп» деген сөзге «-тей» жұрнағын жалғап «шөптей» дейміз, шөпке балағанда.

 Дағдыландыру. «-дай» (-дей) жұрнағын жалғарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 22. «-дағы» (-дегі) жұрнақ зат есіміне жалғанады, нәрсенің болуы сол затта екендігін көрсету үшін. Мәселен: «Тау» деген сөзге «-дағы» жұрнағын жалғап «таудағы» дейміз, болуы тау-да болса; «Үй» деген сөзге «-дегі» жұрнағын жалғап «үйдегі» дейміз, болуы үйде болса; «Жас» деген сөзге «-тағы» жұрнағын жалғап «жастағы» дейміз, болуы жас кезде болса; «Түс» деген сөзге «-тегі» жұрнағын жалғап «түстегі» дейміз, болуы түс кез-де болса.

31

 Дағдыландыру. «-дағы» (-дегі) жұрнағын жалғарлық сөздер тапқызып, жалғату.

СЫН ЕСІМ

 Нәрселердің сынын көрсететін сөздерді сын есім дейміз. Сын екі түрлі 1. Тек сыны, 2. Сыр сыны. Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді. Мәселен: ағаш аяқ, күміс қасық алтын жүзік, қағаз ақша, жез құман, киіз қалпақ, мақта жіп, қайыс жүген уа ғайри сондайлар.

Іздету. Тек сыны сөздер таптыру.

 Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, түсін, тегін, тұлғасын, пішінін, жайын, күйін көрсетеді. Мәселен: биік, аласа, жуан, жіңішке, толық, нәзік, арық, семіз, тоқ, аш, шебер, шорқақ, ұста, олақ, ақ, қара, қызыл, сары, көк, жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, зерек, кеще, тентек, жуас, шадыр, момын, қу, сұм, аңқау уа ғайри сондайлар.

Іздету. Сыр сыны сөздер таптыру.

 Сыр сынында үш шырай бар: 1. Жай шырай. 2. Талғаулы шырай. 3. Таңдаулы шырай.

 Жай шырайартық-кем демей, нәрсенің сиқын жай көрсетеді. Мәселен: жақсы атан, жаман қой, тентек бала, жуас aт, шорқақ кісі, қызыл шүберек, биік ағаш уа ғайри сондайлар.

 Талғаулы шырай нәрсе сиқының бірінен-бірі я кемдігін көрсетеді; оны көрсету үшін жай сындағы сөзге «-рақ», «-рек» деген талғау қосымшалары

 § 1. «-рақ» қосымша жуан сөзге, «-рек» қосымша жіңішке сөзге тіркеледі. Мәселен: жақсы-жақсырақ жаман-жа-манырақ, зерек-зерегірек, семіз-семізірек уа ғайри солайша.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөздерге талғау қосымшаларын тіркету.

 Аласа, төмен, ақ, қызыл, сұр, қара, сары, шұбар, бай, батыр, жарлы, жақын, алыс, үлкен, кіші, биік! ескі, жаңа, терең, таяз, саяз, арзан, қымбат, қою, сұйық, ерке, тік, жеңіл, тегіс.

Іздету. Талғау қосымшаларын тіркерлік сөздер таптыру.

32

 § 2. «-рақ», «-рек» қосымшаларсыз талғау шырай да бо-лады. Мәселен: Сиырдан жылқы биік; Аттан атан мықты; Қарағайдан қайың аласа; Асаннан Досан кіші; Темірден ағаш жеңіл уа ғайри сондай.

 Талғау шырайын күшейткенде, көптеген сөз қосылып айты-лады. Мәселен: Сиыр түйеден көп20 аласа; Қой аттан көп арзан; Талдан қарағай көп биік; Темірден ағаш көп жеңіл уа ғайри со-лай.

 Дағдыландыру. Төмендегі сөздерді талғау шыраймен күшейткізу.

 Қыстан күз жылы, күзден шілде жылы; Айраннан қымыз жақсы; Ағаштан темір берік; Тезектен тас ауыр; Түлкіден қасқыр үлкен; Кесірткеден жылан ұзын; Түйеден піл зор; Шек-пеннен күпі қалың; Бүлдіргеннен шие қызыл; Жазудан оқу оңай; Теңізден көл кіші; Aйдан күн жарық; Таяқтан құрық ұзын; Би-дайдан тары ұсақ; Киізден шүберек жұқа; Көлден теңіз терең, Қатықтан қымыз сұйық.

Іздету. Осылар сияқты сөздерді балаларға таптыру.

 § 3. Таңдаулы шырай нәрсенің сиқы өте артық екендігін көрсетеді. Оны көрсету үшін жай шырайдағы сөздің алдына ең, нақ, тaп, тым, бек, хас деген сөздер қосылып айтылады. Мәселен: ең жақсы, нақ шешен, тап зерек, тым қорқақ, бек нәзік, хас батыр уа ғайри сондайлар.

 Дағдыландыру. Жай шырайлы сөздер таптырып, оларға қосалқы сөздерін қостырту.

 § 4. Таңдаулы шырайекіншітүрлі де болады: жай шырайдағы сөз таңдаулы шырайға түсуге бас дыбыстары бөлек алынып, оған «-п» дыбысы жалғанып, сол бөлектенген дыбыстар сөз алдына қойылып айтыла. Мәселен: анық – ап-анық, аулақ – ап-аулақ, шолақ – шоп-шолақ, қысқа – қып-қысқа, тайпақ – тап-тайпақ, жалпақ – жап-жалпақ, семіз – сеп-семіз, ақшам – ап-ақшам уа ғайри сондайлар.

20 «Көп» деген сөз орнына «анағұрлым» деген сөз де айтылады

33

 Дағдыландыру. Жай шырайдағы сөздерді тапқызып, оларға «-п» қостырып, таңдау шырай еткізу.

 § 5. Кеңде таңдау қосалқы сөздердің орнына басқа сөздер де жүреді. Мәселен: өте жақсы, айрықша жүйрік, аса құнтақты, тіпті әдемі, артықша шебер. Өте, айрықша, артықша, тіпті, аса деген сөздер мұнда ең, нақ тым бек, хас деген сөздердің орнында айтылып тұр.

 Дағдыландыру. Жай шырайдағы сөздерді тапқызып, оларға өте, айрықша, артықша, аса, тіпті деген сөздерді қостырып, тандау шырай еткізу.

 Ескерту. Есімдер заттың сынын да, істің сынын да көрсетеді. Мәселен: жақсы: жақсы кісі деп те, жақсы екен деп те айта-мыз; Жаман aт деп те, жаман жүреді деп те айтамыз; Оңай жұмыс деп те айтамыз, оңай істедім деп те айтамыз; Шапшаң адам деп те, шапшаң сөйлейді деп те айтамыз; Шабан aт деп те, шабан жүреді деп те айтамыз уа ғайри сондай. Бұлар үстеу сөздердің орнына жүргендіктен, сын есім болмай, үстеу болады.

 Сын есімнің кейбіреулері зат есімнің орнына жүреді. Мәселен: «Арзан еттің сорпасы татымас» дегеннің орнына «арзанның сорпасы татымас» деп айтылады. «Арзан еттің» деген екі сөздің орнына «арзан» деген жалғыз сөз жарап тұр. Сондықтан мұндай зат пен сын орнына бірдей жүретін сөздерді зат сын дейміз. Жалғыз сынды көрсететін сөзді жай сын деміз. Зат сынның жалғаулары да, зат есім жалғаулары да бірдей. Жай сынның жалғауы өзіне жалғанбай, соңындағы зат есімге жалғаады. Түсінікті болу үшін мысал келтіреміз.

34

І. ЗАТ ЕСІМ

1) «Аласа» деген сөз ЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кім? аласа кімнің? аласаның кімге? аласаға кімді? аласаны кімде? аласада кімнен? аласадан

кімдер? аласалар кімдердің? аласалардың кімдерге? аласаларға кімдерді? аласаларды кімдерде? аласаларда кімдерден? аласалардан

2) «Семіз» деген сөзЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

не? семіз ненің? семіздің неге? семізге нені? семізді неде? семізде неден? семізден

нелер? семіздер нелердің? семіздердің нелерге? семіздерге нелерді? семіздерді нелерде? семіздерде нелерден? семіздерден

 Қысқасы: зат-сынның жалғаулары зат есімнің жалғаула-рындай аяқ дыбысына қарайды.

 Зат-сын – зат есім сияқты жай қалпында да, тәуелді қал-пында да айтылады.

 Дағдыландыру. Зат-сын сөздерді алып жалғаулату. Мәсе-лен, арзан, қымбат, асыл, жасық, бай, кедей уа ғайри сондай.

ІІ. ЖАЙ СЫН

1) «Аласа адам» деген сөз

Жекеше Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау

қандай адам? қандай адамның? қандай адамға? қандай адамды?

аласа адам аласа адамның аласа адамға аласа адамды

35

Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

қандай адамда? қандай адамнан?

қандай адамдар? қандай адамдардың? қандай адамдарға? қандай адамдарды? қандай адамдарда? қандай адамдардан?

аласа адамда аласа адамнан

аласа адамдар аласа адамдардың аласа адамдарға аласа адамдарды аласа адамдарда аласа адамдардан

2) «Семіз мал» деген сөз

Жекеше Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

қандай мал? қандай малдың? қандай малға? қандай малды? қандай малда? қандай малдан?

қандай малдар? қандай малдардың? қандай малдарға? қандай малдарды? қандай малдарда? қандай малдардан?

семіз мал семіз малдың семіз малға семіз малды семіз малда семіз малдан

семіз малдар семіз малдардың семіз малдарға семіз малдарды семіз малдарда семіз малдардан

 Мұнан көрінеді: жалғаулар сын есімге жалғанбай, соңын-дағы зат есімге жалғанатындығы.

 Дағдыландыру. Жай сынды сөздерді жалғаулату. Мәселен: бай қазақ, сараң кісі, қара сиыр, торы aт, қызыл шапан, ақ көйлек, зерек бала уа ғайри сондай сөздер.

 Тек сынын көрсететін сөздерге де жалғаулар осылайша жалғанады яғни нәрсенің тегі атаушы сөзге жалғанбай, нәрсенің өзі атаушы сөзге жалғанады. Мысалмен көрсетейік.

2) «Алтын ақша» деген сөз Жекеше Атауқандай ақша?

алтын ақша

36

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

қандай ақшаның? қандай ақшаға? қандай ақшаны? қандай ақшада? қандай ақшадан?

қандай ақшалар? қандай ақшалардың? қандай ақшаларға? қандай ақшаларды? қандай ақшаларда? қандай ақшалардан?

алтын ақшаның алтын ақшаға алтын ақшаны алтын ақшада алтын ақшадан

алтын ақшалар алтын ақшалардың алтын ақшаларға алтын ақшаларды алтын ақшаларда алтын ақшалардан

 Ескерту. «Қандай ақша?» деген сөздердің орнына «не ақша?» деп те сұралады. Хәтте, тек сынында «қандайдан» гөрі «не» деп сұрау көбірек жұмсалады.

 Дағдыландыру. Тек сынын көрсететін сөздерді жалғаулату. Мәселен: күміс қасық, ағаш аяқ, қайыс жүген уа ғайри сондай сөздерді.

Сын есімнен туған сөздер.

 Түбір сын есімдер заттың сындарын көрсетеді Нәрсенің сыны қалыпты күйінен тысқары болса яки сыннан өтетін басқа нәрсе я іс болса, сын есіміне һәр түрлі жұрнақтар жалғанады.

 § 1. «-лау» (-леу, -дау, -деу, -тау, -теу) жұрнақ сын есіміне жалғанады, анық сол сын еместігін көрсету үшін. Мәселен: «Сары» деген сөзге «-лау» жұрнағын жалғап «сарылау» деп, анық сары еместігін көрсетеміз; «Кір» деген сөзге «-леу» жұрнағын жалғап «кірлеу» деп, анық кір еместігін көрсетеміз; «Ұзын» деген сөзге «-дау» жұрнағын жалғап «ұзындау» деп, онша ұзын еместігін көрсетеміз; «Күрең» деген сөзге «-деу» жұрнағын жалғап «күреңдеу» деп, анық күрең еместігін көрсетеміз; «Ақ» деген сөзге «-тау» жұрнағын жалғап, «ақтау» деп, анық ақ еместігін көрсетеміз; «Көк» деген сөзге «-теу» жұрнағын жалғап «көктеу» деп, анық көк еместігін көрсетеміз уа ғайри сондай.

37

 Дағдыландыру. «-лау» (-леу, -дау, -деу, -тау, -теу) жұр-нақтары жалғанарлық сын есімдер тапқызып, жалғату.

 § 2. «-шыл» жұрнақ сын есіміне жалғанады, сол сынға бейімдігін көрсету үшін. Мәселен: «Ақ» деген сөзге «-шыл» жұрнағын жалғап, «ақшыл» деп, ақ түске бейімдігін көрсетеміз; «Көк» деген сөзге «-шіл» жұрнағын жалғап «көкшіл» деп, көк түске бейімдігін көрсетеміз.

 Кей сын есімдерге «-шыл» орнына «-ғыл», «-ғылт» жұрнақ-тар жалғанады. Мәселен: «Сары» – «сарғыл» яки «сарғылт»; «сұр» –«сұрғыл» яки «сұрғылт»; «боз» –«бозғыл» яки бозғылт; «қызыл» – «қызғыл» яки қызғылт; «торы» – «торғыл» уа ғайри сондай.

 Кей сын есімдерге «-ғылт» орнына «қылтым» жұрнақ жалғанады. Мәселен: «ащы» – «ашқылтым», «тұщы» – «тұш-қылтым».

 Дағдыландыру. «-шыл», «-ғыл», «-ғылт», «-ғылтым» жұр-нақтар жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.

 § 3. «-лық» (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақ сын есіміне жалғанады, сол сыннан шыққан дерексіз заттың есімін көрсету үшін. Мәселен: «Жақсы» деген сөзге «-лық» жұрнағын жалғап «жақсылық» деген заттың есімін көрсетеміз; «Игі» деген сөзге «-лік» жұрнағын жалғап «игілік» деген заттың есімін көрсе-теміз; «Араз» деген сөзге «-дық» жұрнағын жалғaп «араздық» деген заттың есімін көрсетеміз; «Тең» деген сөзге «-дік» жұрнағын жалғап «теңдік» деген заттың есімін көрсетеміз; «Тоқ» деген сөзге «-тық» жұрнағын жалғап «тоқтық» деген заттың есімін көрсетеміз; «Зерек» деген сөзге «-тік» жұрна-ғын жалғап «зеректік» деген заттың есімін көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-лық» (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақтар жалғанарлық сөздер тапқызып жалғату.

 § 4. «-шылық» (-шілік) жұрнақ сын есіміне жалғанады, сол күй, қалып болғандығын көрсету үшін. Мәселен: «Тар» деген сөзге «-шылық» жұрнағын жалғап «таршылық» деп

38

тар күй, қалып болғандығын көрсетеміз; «Еркін» деген сөзге «-шілік» жұрнағын жалғап «еркіншілік» деп еркін күй, қалып болғандығын көрсетеміз уа ғайри сондай.

 Дағдыландыру. «-шылық» (-шілік) жұрнақтарын жалғар-лық сөздер тапқызып, жалғату.

 Ескерту. «Кішкене», (азғана) деген сын есімдер қос сөздер: кішкене – кіші, гәнә, азғана – аз, ғана.

 §5. «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақ сын есіміне жалғанады, сол түрде болдыру үшін. Мәселен: «Жақсы» деген сөзге «-ла» жұрнағын жалғап «жақсыла» дейміз, жақсы түрде болдыру үшін; «Әдемі» деген сөзге «-ле» жұрнағын жалғап, «әдеміле» дейміз, әдемі түрде болдыру үшін; «Жаман» деген сөзге «-да» жұрнағын жалғап, «жаманда» дейміз, жаман түрде болды-ру үшін; «Тең» деген сөзге «-де» жұрнағын жалғап «теңде» дейміз, тең болдыру үшін; «Ақ» деген сөзге «-та» жұрнағын жалғап «ақта» дейміз, ақ түрде болдыру үшін; «Тегіс» деген сөзге «-те» жұрнағын жалғап «тегісте» дейміз, тегіс болдыру үшін.

 Дағдыландыру. «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақтар жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату.

 § 6. «-ар» (-ер) жұрнақ сын есіміне жалғанады. Coл түрде болу үшін. Мәселен: «Ақ» деген сөзге «-ар» жұрнағын жалғап «ағар» дейміз, ақ түрде болу үшін; «Көк» деген сөзге «-ер» жұрнағын жалғап «көгер» дейміз, көк түрде болу үшін.

 Бұл жұрнақтар орнына «-ай» (-ей) жұрнақтар да жалғанады. Мәселен: «Қоңыр» деген сөзге «-ай» жұрнағын жалғап «қоңырай» дейміз, қоңыр түрде болу үшін; «Көп» деген сөзге «-ей» жұрнағын жалғап «көбей» дейміз, көп күйінде болу үшін.

 Ескерту: «-ар» (-ер), «ай» (-ей) жұрнақтар аяғы дауысты сөздерге «-р» болып жалғанады. Мәселен: қысқа–қысқар, ескі– ескір.

 Дағдыландыру. «-ар» (-ер), -ай (-ей) жұрнақтар жалғанар-лық сөздер тапқызып, жалғату.

39

 § 7. «-сын» жұрнақ сын есіміне жалғанады, сол сынды сияқтану үшін. Мәселен: «Жақсы» деген сөзге «-сын» жұрнағын жалғап «жақсысын» дейміз, жақсы сияқтану үшін; «Үлкен» деген сөзге «-сін» жұрнағын жалғап, «үлкенсін» дейміз, үлкен сияқтану үшін.

 Дағдыландыру. «-сын» жұрнағын жалғарлық сөздер тапқызып, жалғату.

ІІІ. СAH ЕСІМ

 Сан есім нәрселердің есебін һәм ретін көрсететін сөздер. Есебін көрсететін сөздер. Мәселен: Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, ал-пыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың, миллион, түмен. Бұлар есептік деп аталады.

 Ретін көрсететін сөздер. Мәселен: Бірінші, екінші, үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы, жетінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы, жиырманшы, отызыншы, қырқыншы, елуінші, ал-пысыншы, жетпісінші, сексенінші, тоқсаныншы, жүзінші, мыңыншы, миллионыншы. Бұлар реттік деп аталады.

 Есептік сан екіге бөлінеді: Бірі – жоғарғы көрсетілген қалыпта айтылады. Ол жай есептік. Екіншісі – зат есімге тіркелмей сөйленетінігінен басқарақ айтылады: бір–біреу, екі– екеу, үш–үшеу, төрт–төртеу, бес–бесеу, алты–алтау, жеті– жетеу делініп. Бұлайша айтылу жетіге шейін-ақ бар. Бұлар жадағай есептік деп аталады.

 Есептік үлкендете саналады. Мәселен: «он бір» дегенде әуелі үлкенін айтып, сонан соң кішісін айтамыз: ол «онның» «бірден» үлкендігінен. «Елу алты» дегенде әуелі «елуді ай-тып, сонан соң «алтыны» айтамыз: ол «елудің» «алтыдан» үлкендігінен. «Жүз елу» дегенде, әуелі «жүзді» айтып, сонан «елуді» айтамыз: ол «жүздің» «елуден» үлкендігінен.

 Реттік те үлкендете саналады. Мәселен «он бірінші» де-генде, әуелі «онды» айтып, сонан соң «бірінші» дейміз. «Жүз елуінші» дегенде, «жүзді» «елуіншіден» бұрын айтамыз. Реттікпен саналғанда есептікпен саналғандай айтылып келіп,

40

ең ақырғы сөздің аяғына реттік жұрнағы «-ншы» жалғанады. Мәселен: «мың тоғыз жүз он төртінші», «мың тоғыз жүз он бесінші» дегендей.

 Бұлардан басқа нәрсенің бүтіні емес, бөлімтігінің санын көрсететін сөздер бар. Олар темілдік аталады. Темілдік сан: жарты, жарым, ширек. Қазақтың тілінде темілдік санның есімі тіпті аз.

 Сан есім жалғаулары зат есім сын есім жалғауларымен бірдей. Айтылуына қарай жалғаулар я тікелей санға жалғанады, я жанындағы басқа есімге жалғанады. Жадағай есептік басқа есімге қосарланып айтылмайтын болғандықтан, жалғаулар оларға қай кезде де өзіне жалғанады. Мысалдар алып, қарайық.

І. ЖАЙ ҚАЛЫП

Жадағай септік

§1. Жуан сөздің жалғаулары:

«Алтау» деген сөз ЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

 нешеу? алтау нешеудің? алтаудың нешеуге? алтауға нешеуді? алтауды нешеуде? алтауда нешеуден? алтаудан

нешеулер? алтаулар нешеулердің? алтаулардың нешеулерге? алтауларға нешеулерді? алтауларды нешеулерде? алтауларда нешеулерден? алтаулардан

§2. Жіңішке сөздің жалғаулары:

«Біреу» деген сөзЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау

41

нешеуден? біреуден нешеудің? біреудің нешеуге? біреуге

нешеулер? біреулер нешеулердің? біреулердің нешеулерге? біреулерге

Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

нешеуді? біреуді нешеуде? біреуде нешеуден? біреуден

нешеулерді? біреулерді нешеулерде? біреулерде нешеулерден? біреулерден

 Дағдыландыру. Жадағай сандағы сөздердің баршасын жалғаулату.

«Біреу» деген сөз Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

ЖекешеКөпше неше кісі? он кісіжоқ неше кісінің? он кісінің–

неше кісіге? он кісіге– неше кісіні? он кісіні– неше кісіде? он кісіде– неше кісіден? он кісіден

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша жай есептіктердің басқаларын жалғаулату.

ТӘУЕЛДІК ҚАЛЫП

Жадағай есептікОңаша тәуелдік

1) «Алтау» деген сөз І-ші жақ ІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

алтауым алтауымның алтауыма алтауымды алтауымда алтауымнан

алтауың алтауыңның алтауыңа алтауыңды алтауыңда алтауыңнан

алтауы алтауының алтауына алтауын алтауында алтауынан

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

алтауларымалтауларың алтауларымның алтауларыңның алтауларымаалтауларыңа алтауларымдыалтауларыңды алтауларымдаалтауларыңда алтауларымнан алтауларыңнан

алтаулары алтауларынын алтауларына алтауларын алтауларында алтауларынан

42

Жадағай есептікОңаша тәуелдік

«Жетеу» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

жетеуіміз жетеуіміздің жетеуімізге жетеуімізді жетеуімізде жетеуімізден

жетеуіңіз жетеуіңіздің жетеуіңізге жетеуіңізді жетеуіңізде жетеуіңізден

жетеуі жетеуінің жетеуіне жетеуін жетеуінде жетеуіңізнен

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

жетеулеріміз жетеулеріміздің жетеулерімізге жетеулерімізді жетеулерімізде жетеулерімізден

жетеулеріңізжетеулері жетеулеріңіздің жетеулерінің жетеулеріңізгежетеулеріне жетеулеріңіздіжетеулерін жетеулеріңізде жетеулерінде жетеулеріңізден жетеулерінен

 Дағдыландыру. Басқа жадағай сандағы сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.

РЕТТІК

Жай қалып

«Тоғызыншы»

деген сөзЖекешеКөпше

Атаунешінші? тоғызыншы

Ілік жалғаунешіншінің? тоғызыншының

Барыс жалғау нешіншіге? тоғызыншыға

Табыс жалғау нешіншіні? тоғызыншыны

43

нешіншілер? тоғызыншылар нешіншілердің? тоғызыншылардың нешеулерге? тоғызыншыларға нешіншілерді? тоғызыншыларды

Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

нешіншіде? тоғызыншыданешіншілерде? тоғызыншыларда

нешіншіден? тоғызыншыдан нешіншілерден? тоғызыншылардан

 Дағдыландыру. Басқа реттіктерді алып, осы үлгі бойынша жалғаулату21.

 «-тық» жұрнағын жалғап, «алпыстық» деген: алпысқа жүретін заттың есімін атау үшін; «Жетпіс» деген сөзге «-тік» жұрнағын жалғап, «жетпістік» деген жетпіске жүретін затты атау үшін уа ғайри солдай.

 Дағдыландыру. Сан есіміне «-лық» (-лік, -дық, -дік -тық, -тік) жұрнақтарды жалғату.

 «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақ. Бұл жұрнақ сан есіміне жалғанады: кілең сол санмен есептеу үшін. Мәселен: «Жи-ырма» деген сөзге «-ла» жұрнағын жалғап «жиырмала» дейміз, кілең жиырмамен есептеу үшін. «Екі» деген сөзге «-ле» жұрнағын қосып «екіле» дейміз кілең екімен есептеу үшін; «Тоғыз» деген сөзге «-да» жұрнағын жалғап «тоғызда» дейміз, кілең тоғызбен есептеу үшін; «Сегіз» деген сөзге «-де» жұрнағын жалғап «сегізде» дейміз, кілең сегізбен есептеу үшін; «Қырық» деген сөзге «-та» жұрнағын жалғап «қырықта» дейміз, кілең қырықпен есептеу үшін; «Үш» деген сөзге «-те» жұрнағын жалғап үште дейміз, кілең үшпен есептеу үшін уа ғайри сондай.

 І. Ескерту. «-ла» (-ле) жұрнақ жадағай сан есіміне жалған-са, сол санда болып іс етуді көрсетеді. Мәселен: «Екеу» деген сөзге «-ле» жұрнағын жалғап «екеуле» десек, екеу болып істе деген мағынада; «Алтау» деген сөзге «-ла» жұрнағын жалғап, «алтаула» десек, алтау болып істе деген мағынада.

 ІІ. Ескерту. «-ла» (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақ орнына «-дан» (-ден), «-нан» (нен) жалғаулар да айтылады. Мәселен: «Алтыла» дегеннің орнына «алтыдан» есепте дейміз; «Же-

21 Кітаптың 52-53-беттері жоқ болғандықтан, осы жердегі материалдар қалып қойды.

44

тіле» дегеннің орнына «жетіден» есептейміз. Көбінесе бұл жалғаулармен айтылғанда сөз қайта айтылғаннан кейін жалғау қосылады, мәселен: «алты-алтыдан», «жеті-жетіден», «тоқсан-тоқсаннан», «сексен-сексеннен» уа ғайри солай.

 Дағдыландыру. «-ла», (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнақтарын жай санға һәм жадағай санға жалғату.

ЕСІМДІК

 Есімдік дегеніміз есімдердің яғни зат есімнің, сын есімнің орнына жүретін сөздер. Мәселен, мұғалім дегеннің орны-на «мен» деймін, саған сөйлегенде атыңды атаудың орнына «мен», «сен», «ол» деген сөздер зат есімнің орнына жүретін себептен есімдік болады.

 Есімдік қазақ тілінде 5 тарау болады: 1. Жіктеу есімдігі; 2. Сілтеу есімдігі; 3. Сұрау есімдігі; 4. Жалпылау есімдігі; 5. Танықтық есімдігі.

ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ

 Жіктеу есімдігі дегеніміз сөйлеген кезде сөйлеушінің, тындаушының һәм бөгдедегілердің жігін ашатын сөздер. Сондықтан жіктеу есімдігі үш жақты болады: 1. Сөйлеуші үшін «мен» дейді, бұл бірінші жақ. 2) Тыңдаушыға сөйлеуші «сен» дейді, бұл екінші жақ. 3) Сөйлеуші өзі мен тыңдаушыдан басқаны «ол» дейді, бұл үшінші жақ.

 Сыпайылап сөйлегенде сөйлеуші өзін «мен» деудің ор-нына «біз»22 дейді, тыңдаушыға «сен» деудің орнына «сіз» дейді, бөгде кісіні «ол» деудің орнына «о кісі» (ол кісі) дейді. Сондықтан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» екінші жақ болады, «о кісі» үшінші жақ болады.

 Жіктеу есімдігінің жалғыз ғана жалғаулары емес, өзі де азырақ өзгеріңкірейді. Мәселен:

22 Көпше айтылғанда «біз» деп сөйленеді.

45

«Мен» деген сөзЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кім? мен кімнің? менің кімге? маған кімді? мені кімде? менде кімнен? менен

 біз (меннің орнына)біздің (менге орнына)бізге

бізді бізде

(меннен орнына) бізден

«Сен» деген сөз

Атау

Ілік жалғау

Барыс жалғау

Табыс жалғау

Жатыс жалғау Шығыс жалғау

«Ол» деген сөз

Жекеше

кім? сен кімнің? сенің (сеннің орнына) кімге? саған (сенге орнына) кімді? сені

(сенді орнына) кімде? сенде

кімнен? сеннен (сеннен орнына)

Жекеше

Көпше

кімдер? сендер кімдердің? сендердің

кімдерге? сендерге

кімдерді? сендерді

кімдерде? сендерде кімдерден? сендерден

Көпше

Атау

Ілік жалғау

Барыс жалғау

Табыс жалғау

Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

 кім? ол кімнің? оның

(олдың орнына) кімге? оған (олға орнына) кімді? оны (олды орнына) кімде? онда (олда орнына) кімнен? сеннен (олдан орнына)

 кімдер? олар кімдердің? олардың

кімдерге? оларға

кімдерді? оларды

кімдерде? оларда

кімдерден? олардан

46

 Жіктеу есімдігінің сыпайы түрі есімдіктерше жалғаула-нады. Мәселен, «біз», «сіз», «о кісі», деген сөздер:

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кім?бізсіз кімнің?біздіңсіздің кімге?бізгесізге кімді?біздісізді кімде?біздесізде кімнен?бізденсізден

о кісі

о кісінің о кісіге о кісіні о кісіде о кісіден

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кімдер?біздер кімдерің?біздердің кімдерге?біздерге кімдерді?біздерді кімдерде?біздерде кімдернен? біздерден

сіздеро кісілер сіздердіңо кісілердің сіздергео кісілерге сіздердіо кісілерді сіздердео кісілерде сіздерден о кісілерден

СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ

 Сілтеу есімдігі дегеніміз – ол нәрсені көрсеткенде айты-латын сөздер. Мәселен, жақын нәрсені көрсеткенде: осы, бұл, мынау дейміз, алыс нәрсені көрсеткенде: сол, анау дейміз. Осы, бұл, мынау, сол, анау деген сөздер сілтеу есімдігі болады.

 Сілтеу есімдігінің де жалғыз жалғаулары ғана өзгеріліп қоймайды, өздері де өзгеріңкірейді. Мысалмен көрсетейік:

1) «Осы» деген сөз

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Жекеше

қайсы? осы қайсының? осының қайсыға? осыған қайсыны? осыны қайсыда? осында қайсыдан? осынан

Көпше

осылар осылардың

(олға орнына)осыларға (осыда орнына)осыларды (осыда орнына)осыларда (осыдан орнына) осылардан

47

2) «Бұл» деген сөз Жекеше

Атауқайсы? бұлбұлар

Ілік жалғауқайсының? бұның (бұлдың орнына) Барыс жалғау қайсыған? бұған (бұлға орнына) Табыс жалғау қайсыны? бұныбұлды орнына) Жатыс жалғау қайсыда? мұнда(бұлда орнына) Шығыс жалғау қайсыдан? бұнан

Көпше

бұлардың бұларға бұларды бұларда бұлардан

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша «сол» деген сөзді жалғаулату.

3) «Мынау» деген сөзЖекеше Атауқайсы? мынау Ілік жалғауқайсының? Барыс жалғауқайсыған?23 бұған

 (мынаға орнына) Табыс жалғауқайсыны? мынаны Жатыс жалғауқайсыда? мынада Шығыс жалғауқайсыдан? мынадан

 Көпше мыналар мыналардың

мыналарға мыналарды мыналарда мыналардан

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша «анау» деген сөзді жалғаулату.

СҰРАУ ЕСІМДІГІ

 Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе туралы сұрағанда айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ «кім?» дейміз, басқа заттар туралы сұрасақ «не?» дейміз. Қай нәрсе екендігін сұрасақ «қайсы» дейміз. Нәрсенің сыны тақырыпты сұрасақ «қандай?» дейміз. Нәрсенің дәл санын сұрасақ «не-шеу?», «неше?» дейміз. Нәрсенің саны емес, шамасын сұрағанда «қанша?» дейміз. Нәрсенің қатарда қайсы екендігін сұрасақ «нешінші?» дейміз. Мезгіл туралы сұрасақ «қашан?»

23 «Қайсыған» аз айтылады. Көбінесе тәуелді қалыпта.

48

дейміз. Кім?, не?, қайсы?, қандай?, нешеу?, неше?, қанша?, нешінші?, қашан? деген сөздер сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктерініңбірсыпырасыесімдерше,бірсыпыралары есімдікше өзгереді, бірсыпыралары бұлардың бәрінде де басқаша өзгереді. Мысалмен көрсетейік.

«Кім? не?» деген сөздер ЖекешеКөпше

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кім? не? кімнің? ненің? кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден?

кімдер? нелер? кімдердің? нелердің? кімдерге? нелерге? кімдерді? нелерді? кімдерде? нелерде? кімдерден? нелерден?

«Нешеу? Нешінші?» Атау

Ілік жалғау

Барыс жалғау

Табыс жалғау

Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

ЖекешеКөпше нешеу? нешінші?нешеулер?

 нешіншілер? нешеудің? нешіншінің? нешеулердің?

 нешіншілердің? нешеуге? нешіншіге?нешеулерге?

 нешіншілерге? нешеуді? нешіншіні?нешеулерді?

 нешіншілерді? нешеуде? нешіншіде?нешеулерде?

 нешіншілерде? нешеуден? нешіншіден? нешеулерден?

нешіншілерден?

«Қайсы? қандай?» Атау

Ілік жалғау

Барыс жалғау

Жекеше қайсы? қандай?

қайсының? қандайдың?

қайсыған? қандайға?

Көпше қайсылар? қандайлар? қайсылардың? қандайлардың? қайсыларға? қандайларға?

49

Табыс жалғау

Жатыс жалғау

Шыгыс жалғау

қайсыны? қандайды?

қайсыда? қандайда?

қайсыдан? қандайдан?

қайсыларды? қандайларды? қайсыларда? қандайларда? қайсылардан? қандайлардан?

«Қанша? Қашан?» Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

ЖекешеКөпше қанша? қашан?жоқ қаншаның?– қаншаға? қашанға?– қаншаны?– қаншада?– қаншадан? қашаннан?–

 Сұрау есімдіктерінің «қашан?» дегенінен басқалары тәуелді қалыппен де айтылады.

 Дағдыландыру. Жоғарғы жазылған сұрау есімдіктердің бәрінде тәуелді қалыппен жалғаулату.

ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ 24

 Жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде айтылатын сөздер. Мәселен: бәрі, барша.

 «һәр» деген сөз өзі жіктеу һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу есімдігінің орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай сөздер.

 Жіктеу есімдігі нәрсенің жігін бөлетін себебінен тәуелдік қосымшаларымен айтылады. Мысал келтірейік.

І. Анайы қалып

1) «өз» деген сөз Жекеше: Атау

І-ші жақ өзім

ІІ-ші жақ өзің

ІІІ-ші жақ өзі

24 Жалпылау есімдігі деп түсінген жөн (Құраст.)

50

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

өзімнің өзімде өзімді өзімде өзімнен

жоқ

өзіңнің өзіңе өзіңді өзіңде өзіңнен

өздерін өздеріңнің өздеріңе өздеріңді өздеріңде өздеріңнен

өзінің өзіне өзін өзінде өзінен

өздеріңнің өздерінің өздеріне өздерін өздерінде өздерінен

ІІ. Сыпайы қалып

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

өзіміз өзіміздің өзімізге өзімізді өзімізде өзімізден

өздеріміз өздеріміздің өздерімізге өздерімізді өздерімізде өздерімізден

өзіңізжоқ өзіңіздің– өзіңізге– өзіңізді– өзіңізде– өзіңізден–

өздеріңіз– өздеріңіздің– өздеріңізге– өздеріңізді– өздеріңізде– өздеріңізден–

І. Анайы қалып

«Бәрі» деген сөз Жекеше:

Көпше: Атау Ілік жалғау

51

І-ші жақ жоқ

жоқ –

ІІ-ші жақ жоқ

бәрің бәріңнің

ІІІ-ші жақ жоқ

бәрі бәрінің

Барыс жалғау– Табыс жалғау– Жатыс жалғау– Шығыс жалғау–

бәріңе бәріңді бәріңде бәріңнен

бәріне бәрін бәрінде бәрінен

ІІ. Сыпайы қалып

Жекеше:

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

жоқ

бәріміз бәріміздің бәрімізге бәрімізді бәрімізде бәрімізден

жоқжоқ

бәріңіз– бәріңіздің– бәрімізге– бәріңізді– бәріңізде– бәріңізден–

І. Анайы қалып

«Барша» деген сөз І-ші жақІІ-ші жақІІІ-ші жақ

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

жоқбаршаң

–баршаңның –баршаңа

–баршаңды –баршаңда –баршаңнан

жоқбаршаларың

–баршаларыңның –баршаларыңа

–баршаларыңды –баршаларыңда –баршаларыңнан

баршасы баршасының баршасына баршасын баршасында баршасынан

баршалары баршаларының баршаларына баршаларын баршаларында баршаларынан

52

Сыпайы қалып

Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

баршамыз баршамыздың баршамызға баршамызды баршамызда баршамыздан

баршаңыз– баршаңыздың– баршаңызға– баршаңызды– баршаңызда– баршаңыздан–

Көпше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

баршаларымызбаршаларыңыз– баршаларымызды баршаларыңыздың – баршаларымызғабаршаларыңызға– баршаларымызды баршаларыңызды– баршаларымызда баршаларыңызда– баршаларымыздан баршаларыңыздан–

ТАНЫҚТЫҚ ЕСІМДІГІ

 Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын яки анық белгілі еместігін яки түгел еместігін көрсеткенде айтыла-тын сөздер. Мәселен: һешкім, һештеме, дәнеме, Һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді. Кей, Қайсыбір – бұлар түгел еместігін көрсетеді. Біреу, әлдекім, әлдене – анық, белгілі еместігін көрсетеді.

 Ешкім, һештеме, дәнеме, біреу, әлдекім, әлдене деген сөздердің есімдерше жалғаулары ғана өзгереді. Яғни тәуелдік ғана жалғаулары қосылады, мәселен:

І. Анайы қалып

«Кей» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

53

І-ші жақ –

– – – – –

ІІ-ші жақ кейің кейіңнің кейіңе кейіңді кейіңе кейіңнен

ІІІ-ші жақ кейі кейінің кейіңе кейіңде кейін кейінен

ІІ. Сыпайы қалып

Жекеше:Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

кейіміз кейіміздің кейімізге кейімізді кейімізде кейімізден

кейіңіз– кейіңіздің– кейіңізге– кейіңізді– кейіңізде– кейіңізден–

І. Анайы қалып

«Ешбір» деген сөз Жекеше: Атау Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау

Шығыс жалғау

І-ші жақ –

– –

– –

ІІ-ші жақ ешбірің ешбіріңнің ешбіріңе ешбіріңді ешбіріңде ешбіріңнен

ІІІ-ші жақ ешбірі ешбірінің ешбіріне

е ш б і р і н ешбірінде ешбірінен

ІІ. Сыпайы қалып

Атау

Ілік жалғау Барыс жалғау Табыс жалғау Жатыс жалғау Шығыс жалғау

ешбіріміз ешбіріміздің ешбірімізге ешбірімізді ешбірімізде ешбірімізден

ешбіріңіз– ешбіріңіздің– ешбіріңізге– ешбіріңізді– ешбіріңізде– ешбіріңізден–

ЕТІСТІК

 Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпеген істерін көрсететін сөздер.

54

 «Бұлт торлады», «күн жауды», «су тасыды». «Бұлт торлама-дый, «күн жаумады», «су тасымады» дейміз. Бұлт, күн, су – зат-тар, «торлады», «жауды», «тасыды» деген сөздер болған істерді көрсетеді. «Торламады», «жаумады», «тасымады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. «Торлады»-торламады», «жауды – жаумады», «тасыды – тасымады» деген сөздер етістік бола-ды.

 Етістік болған-болмаған екі түрлі істі көрсеткендіктен екіге бөлінеді. 1. Болымды. 2. Болымсыз. Мұнан басқа етістіктің өзгеше екі түрі бар: 1. Көсемше. 2. Есімше.

 Дағдыландыру. Оң болымды етістік, оң болымсыз етістік сөз тапқызып жаздыру.

ЕТІСТЕР

 Етістікте он түрлі етіс бар: 1) Сабақты етіс. 2) Салт етіс. 3) Ортақ етіс. 4) Өздік етіс. 5) Өзгелік етіс. 6) Беделді етіс. 7) Ырықсыз етіс. 8) Шағыс етіс. 9) Дүркінді етіс. 10) Өсіңкі етіс.

1. САБАҚТЫ ЕТІС

 Сабақты етіс дейміз – өткен іске бір нәрсе сабақтаулы болса, мәселен: хат жаздым, шөп шаптым, қармақ салдым дегенде: жаздым, шаптым, салдым – істер.

 «Хат жаздым» дегенде жазу ісіне хат сабақталып тұр. «Шөп шаптым» дегенде шабу ісіне шөп сабақталып тұр. «Қармақ салдым» дегенде салу ісіне қармақ сабақталып тұр. «Жаздым», «шаптым», «салдым» деген сияқты, нәрсе сабақталатын істі көрсететін сөздерді сабақты етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабындағы мақаланың бірін алып, соның ішіндегі сабақты етістерді көрсеткізу.

55

2. САЛТ ЕТІС

 Салт етіс дейміз – өткен іске сабақталып, байланып тұрған һешнәрсе болмаса, мәселен: мен жүрмін, сен тұрсың, ол отыр.

 Менің жүргеніме, сенің тұрғаныңа, оның отырғанына сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ.

 Ержан күлді, Нұрман жылады, Бірман жүгірді. Ержанның күлгеніне, Нұрманның жылағанына, Бірманның жүгіргеніне сабақталып тұрған һешнәрсе жоқ.

 «Жүрмін», «тұрсын», «отыр», «күлді», «жылады» «жү-гірді» деген сияқты сабақсыз істі көрсететін сөздерді салт етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып сондағы салт етістіктерді көрсету.

3. ОРТАҚ ЕТІС

 Ортақ етіс дейміз – іс жеке істелмесе, мәселен: бала жа-рысты, жау соғысты, балуан күресті.

 Бала жалғыз жарысуға болмайды, біреумен жарысады; Жау өзімен өзі соғыспайды, біреумен соғысады. Балуан өзімен-өзі күреспейді, біреумен күреседі. Осындай жеке істелмейтін, екі жақтап істейтін істерді көрсететін сөздерді ортақ етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сонда ортақ етістерді көрсеткізу.

4. ӨЗДІК ЕТІС

 Өздік етіс дейміз – істеуі басқаға істерлік ісін өзіне істесе, мәселен: мен жуындым, сен тарандың, ол мақтанды.

 «Жудым» десе, басқаны жуған болар еді; «жуындым» де-генде өзін жуған болады яғни істі басқаға емес, өзіне істеген болады.

56

 «Тарадым» десе, басқаны тараған болар еді, «тарандым» де-генде істі басқаға емес, өзіне істеген болады.

 «Мақтады» десе, басқаны мақтаған болар еді, «мақтанды» дегенде басқаны емес, өзін мақтаған болады.

 «Жуындым»,«тарандың»,«мақтанды»дегенсиякты басқаға істерлік істі өзіне істеуді көрсететін сөздерді өздік етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы өзіндік етістерді көрсеткізу.

5. ӨЗГЕЛІК ЕТІС

 Өзгелік етіс дейміз – біреудің ісіне себепкер болуды, мәселен: атты жүргізді, қойды өргізді, түйені тұрғызды де-генде аттың жүруіне, қойдың өруіне, түйенің тұруынa себепкер болғанды көрсетеді. Олар өздігінен істеce ат жүрді, қой өрді, түйе тұрды болар еді.

 «Жүргіздім», «өргіздім», «тұрғыздым» деген сияқты біреудің ісіне себепкер істі көрсететін сөздерді өзгелік етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы өзгелік етістерді көрсеткізу.

6. БЕДЕЛДІ ЕТІС

 Беделді етіс дейміз – істі біреу арқылы істеуді. Мәселен: хат жаздырды, өлең айттырды, үй салдырды, кітап алдырды дейміз.

 «Жаздырды», «айттырды», «салдырды», «алдырды» деген-де бәрі де біреу арқылы істеген іс болады. Осындай сөздерді беделді етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сон-дағы беделді етістерді көрсеткізу.

57

7. ЫРЫҚСЫЗ ЕТІС

 Ырықсыз етіс дейміз – істелу ырқы істеушіден басқада болған істі. Мәселен: aт жегілді, қоян қуылды, қозы сойылды дегенде ат ырықсыз жегіліп тұр, қоян ырықсыз қуылып тұр, қозы ырықсыз сойылып тұр.

 «Жегілді», «қуылды», «сойылды» деген сияқты сөздерді ырықсыз етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып, сондағы ырықсыз етістерді көрсеткізу.

8. ШАҒЫС ЕТІС

 Шағыс етіс дейміз – ортақ істі істеуге себепкер болуды. Мәселен: балаларды күрестірдім, елді табыстырдым, екі жағын соғыстырдым.

 «Күрестірдім» дегенде күресулеріне мен себепкер бол-ғанмын; «Табыстырдым» дегенде табысуларына мен се-бепкер болғанмын. «Соғыстырдым» дегенде соғысуларына мен себепкер болғанмын. «Күрестірдім», «табыстырдым», «соғыстырдым» деген сияқты сөздерді шағыс етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан мақала алып, сондағы шағыс етістерді көрсеткізу.

9. ДҮРКІНДІ ЕТІС

 Дүркінді етіс дейміз – қайта-қайта істелетін іcті, мәселен: хат жазғыладым, мылтық атқыладым, қолынан жұлқыла-дым. «Жазғыладым», «атқыладым», «жұлқыладым» деген сөздер істің бір рет емес, бірнеше рет істелгенін көрсетеді. «Жазғыладым», «атқыладым» «жұлқыладым» деген сияқты сөздерді дүркінді етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Қирағат кітабынан бір мақала алып сондағы дүркінді етістерді көрсеткізу.

58

10. ӨСІҢКІ ЕТІС

 Өсіңкі етіс дейміз – күшейген істі, мәселен: aт жүріңкі-реді, су тасыңқырады, бала ұыйықтаңқырады. «Жүріңкіреді» дегенде жүру күшейгені көрінеді, «тасыңқырады» деген-де тасқын күшейгені көрінеді, «ұйықтаңқырады» дегенде ұйқы күшейгені көрінеді. «Жүгіріңкіреді», «тасыңқырады», «ұйықтаңқырады» деген сияқты сөздерді өсіңкі етіс дейміз.

 Дағдыландыру. Бала басына бірнеше өсіңкі істерді көр-сететін сөздерді тапқызу:

РАЙЛАР

 Етістікте 14 рай бар; 1) Тұйық рай. 2) Билік рай. 3) Ашық рай. 4) Шартты рай. 5) Ереуіл рай. 6) Реніш рай. 7) Қалау рай. 8) Сенімді рай. 9) Сенімсіз рай. 10) Мұң рай. 11) Көніс рай. 12) Қайрау рай. 13) Азалы рай. 14) Теріс рай.

1. ТҰЙЫҚ РАЙ

 Тұйық рай дейміз – істің беті белгісіз тұйық күйінде тұрғандағы айтылатын сөз түрін. Мәселен: қарамақ, саумақ, бармақ, жазбақ, атпақ, ермек, үймек, жүрмек, тізбек, кет-пек дегенде кім? қашан? қалай? істегені мәлім емес. Осындай сөздер тұйық рай болады.

 Тұйық рай етістіктің бейтарап, жалпы түрі, сондықтан жал-пы етістік жайынан сөйлегенде осы тұйық райдағы түрі алына-ды. Тұйық райдан әрі етістік өзгереді. Өзгергенде һәр райдың жалғауы өзінше басқа болады.

 Райларда үш жақ болады: І-ші жақ (айтушы), ІІ-ші жақ (тыңдаушы), ІІІ-ші жақ (бөгделік). Екі айырыс бар: 1. Жекелік айырыс. 2. Көптік айырыс. Үш шақ бар: Осы шақ. 2) Өткен шақ. 3) Келер шақ. Осы үш жақ, екі айырыс, үш шақ бойын-ша сөз түбірінің аяқ дыбысына қарай етістік өзгереді. Етістік өзгеруі турасында дыбыстар екі-ақ тапқа бөлінеді: 1) Дауысты

59

дыбыс. 2) Басқа дыбыстар (дауыссыз һәм жарты дауысты ды-быстар). Сөз түбірінің аяғы дауысты дыбыс болса, жалғау мен түбір арасына «и» дәнекер болады; дауыссыз яки жарты дауы-сты дыбыс болса «а», «е» дәнекер болады.

 Етістіктер райлармен өзгергенде екі түрлі айтылады: 1) Дара түрде 2) Қосар түрде. Қосар түрде сөйлегенде кө-мекші етістіктер қосыла айтылады. Көмекші етістіктер дегеніміз: тұрмақ, жүрмек, отырмақ, жатпақ, бармақ, болмақ, алмақ, бермек, келмек, кетпек, көрмек, өтпек, тастамақ, қоймақ, қалмақ, имек. Мұнан басқа етістіктер жай етістік болады.

 Қосар түрде сөйлегенде, жай етістіктер мағына беруші бо-лып, алда жүреді; көмекші етістіктер өзгеруші болып, сонда жүреді. Қосар түрін қоя тұрып, қазір де дара түрін көрсетеміз. Қосар түрі етістіктің көсемше һәм есімше түрлері жайынан сөйлегенде көрсетілмекші.

 Етістіктің түпкі түрі салт етіс пен сабақты етіс; өзгелері туынды етістер. Сондықтан бастапқы екеуі екі-ақ мүшелі: 1) Түбір. 2) Жалғау. Басқа етістер үш мүшелі: 1) Түбір. 2) Жұрнақ. 3) Жалғау. Түбір мен жұрнақ екеуін жалғаудан айы-рып сөйлегенде, тұқыл дейміз. Сүйтіп жалғау түпкі етістердің түбіріне жалғанады, туынды етістердің тұқылына жалғанады. Етістік жалғаулары есім жалғауларынан өзгеше болғандықтан, һәр заттың ісінің жігін айырып айтатын болғандықтан жалғау орнына жіктеу дейміз.

2. БИЛІК РАЙ

 Билік рай дейміз – істі істеуге-істемеуге кесіп айтқандағы сөз түрін. һәр етістіктен түбірі мен тұқылын алып, билік рай түрінде жіктеп айтып көрейік. Болымды түрде: жазбақ (сабақты етіс), жыламақ (салт етіс) күреспек (ортақ етіс), жуынбақ (өздік етіс), жатқызбақ (өзгелік етіс) қаздырмақ (беделді етіс), жегілмек(ырықсыз етіс), атыстырмақ(шағысты етіс), шапқыламақ (дүркінді етіс), алыңқырамақ (өсіңкі етіс); Болымсыз түрде: жазбасқа, жыламасқа, күреспеске,

60

жуынбасқа,қаздырмасқа,жатқызбасқа,жегілмеске, атыстырмасқа, шапқыламасқа, алыңқырамасқа.

Жіктеу

Болымды түрлері: Жекеше:І-ші жақ жазжазайын жылажылайын күрескүресейін жуынжуынайын

қаздырқаздырайын жатқызжатқызайын жегілжегілейін атыстыратыстырайын шапқылашапқылайын алыңқыраалыңқырайын

ІІ-ші жақ жаз

жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстар шапқыла алыңқыра

ІІІ-ші жақ жазсын жыласын күрессін жуынсын қаздырсын жатқызсын жегілсін атыстырсын шапқыласын алыңқырасын

Көпше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

жазайық жылайық күресейік жуынайық қаздырайық жатқызайық жегілейік атыртырайық шапқылайық алыңқырайық

жазыңдар жылаңдар күресіндер жуыныңдар қаздырыңдар жатқызыңдар жегіліңдер атыстырыңдар шапқылаңдар алыңқыраңдар

жазсын жыласын күрессін жуынсын қаздырсын жатқызсын жегілсін атыстырсын шапқыласын алыңқырасын

Болымсыз турлері: Жекеше:

жазбажазбайын жыламажыламайын күреспекүреспейін жуынбажуынбайын қаздырмақаздырмайын

61

жазба жылама күреспе жуынба қаздырма

жазбасын жыламасын күреспесін жуынбасын қаздырмасын

жатқызбажатқызбайын жегілмежегілмейін атыстырмаатыстырмайын шапқылама шапқыламайын алыңқырама алыңқырамайын

жатқызбажатқызбасын жегілмежегілмесін атыстырмаатыстырмасын шапқылама шапқыламасын алыңқырама алыңқырамасын

Көпше:

жазбажазбайықжазбандаржазбасын жыламажыламайықжыламаңдаржыламасын күреспекүреспейіккүреспеңдеркүреспесін жуынбажуынбайықжуынбаңдаржуынбасын қаздырмақаздырмайыққаздырмаңдарқаздырмасын жатқызбажатқызбайықжатқызбаңдаржатқызбасын жегілмежегілмейікжегілмеңдержегілмесін атыстырмаатыстырмайықатыстырмаңдаратыстырмасын шапқылама шапқыламайық шапқыламаңдар шапқыламасын алыңқырама алыңқырамайық алыңқырамаңдар алыңқырамасын

 Дағдыландыру. Һәр етістен һәр түрлі сөздер алып, билік раймен жіктету.

3. АШЫҚ РАЙ

 Ашық рай дейміз – істі ашық баяндайтын сөздің түрін. Ашық райдағы сөздер билік райдағы екі айырыс, үш жақтан басқа үш мезгілмен сөйленіп өзгереді.

Жіктеу

Осы шақ

Болымды түрлері:

Жекеше: жаз жыла

І-ші жақ жазамын жылаймын

ІІ-ші жақ жазасың жылайсың

ІІІ-ші жақ жазады жылайды

62

күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла алыңқыра

күресемін жуынамын қаздырамын жатқызамын жегілемін атыстырамын шапқылаймын алыңқыраймын

күресесің жуынасың қаздырасың жатқызасың жегілесің атыстарасың шапқылайсың алыңқырайсың

күреседі жуынады қаздырады жатқызады жегіледі атыстырады шапқылайды алыңқырайды

Көпше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

жазамыз жылаймыз күресеміз жуынамыз қаздырамыз жатқызамыз жегілеміз атыстырамыз шапқылаймыз алыңқыраймыз

жазасыңдар жылайсыңдар күресіңдер жуынасыңдар қаздырасыңдар жатқызыңдар жегілесіңдер атыстырасыңдар шапқылайсыңдар алыңқырайсыңдар

жазады жылайды күреседі жуынады қаздырады жатқызады жегіледі атыстырады шапқылайды алыңқырайды

Болымсыз түрлері: Жекеше:

жазбажазбаймынжазбайсыңжазбайды жыламажыламаймынжыламайсыңжыламайды күреспекүреспеймінкүреспейсіңкүреспейді жуынбажуынбаймынжуынбайсыңжуынбайды қаздырмақаздырмаймынқаздырмайсыңқаздырмайды жатқызбажатқызбаймынжатқызбайсыңжатқызбайды жегілмежегілмеймінжегілмейсіңжегілмейді атыстырма атыстырмаймынатыстырмайсың атыстырмайды шапқылама шапқыламаймын шапқыламайсың апқыламайды алыңқырама алыңқырамаймын алыңқырамайсың алыңқырмайды

Көпше:

жазбажазбаймыз жыламажыламаймыз

63

жазбайсыңдар жыламайсыңдар

жазбайды жыламайды

күреспекүреспеймізкүреспейсіңдеркүреспейді жуынбажуынбаймызжуынбайсыңдаржуынбайды қаздырмақаздырмаймызқаздырбайсыңдарқаздырмайды жатқызбажатқызбаймызжатқызбайсыңдаржатқызбайды жегілмежегілмеймізжегілмейсіңдержегілмейді атыстырмаатыстырмаймызатыстырмайсыңдаратыстырмайды шапқылама шапқыламаймыз шапқыламайсыңдар шапқыламайды алыңқырама алыңқырамаймыз алыңқырамайсыңдар алыңқырамайды

 Дағдыландыру. Һәр етістен сөздер алып, осы үлгі ашық райдың осы шағымен жіктету.

Өткен шақ

Болымды түрлері:

Жекеше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

І-ші жақ жаздым жыладым күрестім жуындым қаздырдым жатқыздым жегілдім атыстырдым шапқыладым алыңқырадым

2-ші жақ жаздың жыладың күрестің жуындың қаздырдың жатқыздың жегілдің атыстырдың шапқыладың алыңқырадың

3-ші жақ жазды жылады күресті жуынды қаздырды жатқызды жегілді атыстырды шапқылады алыңқырады

Көпше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр

жаздық жыладық күрестік жуындық қаздырдық жатқыздық жегілдік атыстырдық

жаздыңдар жыладыңдар күрестіңдер жуындыңдар қаздырдыңдар жатқыздыңдар жегілдіңдер атыстырдыңдар

жазды жылады күресті жуынды қаздырды жатқызды жегілді атыстырды

64

шапқыла алыңқыра

шапқыладық алыңқырадық

шапқыладыңдар алыңқырадыңдар

шапқылады алыңқырады

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазба жазбадымжазбадың жыламажыламадымжыламадың күреспекүреспедімкүреспедің жуынбажуынбадымжуынбадың қаздырмақаздырмадымқаздырмадың жатқызбажатқызбадымжатқызбадың жегілмежегілмедімжегілмедің атыстырмаатыстырмадыматыстырмадың шапқылама шапқыламадым шапқыламадың алыңқырама алыңқырамадым алыңқырамадың

жазбады жыламады күреспеді жуынбады қаздырмады жатқызбады жегілмеді атыстырмады шапқыламады алыңқырамады

Болымсыз түрлері:

Көпше: жазба жылама күреспе жуынба қаздырма жатқызба жегілме атыстырма шапқылама алыңқырама

жазбадық жыламадық күреспедік жуынбадық қаздырмадық жатқызбадық жегілмедік атыстырмадық шапқыламадық алыңқырамадық

жазбадыңдаржазбады жыламадыңдаржыламады күреспедіңдеркүреспеді жуынбадыңдаржуынбады қаздырмадыңдарқаздырмады жатқызбадыңдаржатқызбады жегілмедіңдержегілмеді атыстырмадыңдар атыстырмады шапқыламадыңдар шапқыламады алыңқырамадыңдар алыңқырамады

 Дағдыландыру. Һәр етістен һәр түрлі сөздер алып, осы үлгі бойынша ашық райдың өткен шағымен жіктету.

65

Келер шақ

Болымды түрлері:

Жекеше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

І-ші жақ жазармын жылармын күресермін жуынармын қаздырармын жатқызармын жегілермін атыстырармын шапқылармын алыңқырармын

ІІ-ші жақ жазарсың жыларсың күресерсің жуынарсың қаздырарсың жатқызарсың жегілерсің атыстырарсың шапқыларсың алыңқырарсың

ІІІ-ші жақ жазар жылар күресер жуындар қаздырар жатқызар жегілер атыстырар шапқылар алыңқырар

Көпше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

жазармын жылармыз күресерміз жуынармыз қаздырармыз жатқызармыз жегілерміз атыстырармыз шапқылармыз алыңқырармыз

жазарсың жыларсыңдар күресерсіңдер жуынарсыңдар қаздырарсыңдар жатқызарсыңдар жегілерсіңдер атыстырарсыңдар шапқыларсыңдар алыңқырарсыңдар

жазар жылар күресер жуынар қаздырар жатқызар жегілер атыстырар шапқылар алыңқырар

Болымсыз түрлері:

Жекеше: жазба жылама күреспе жуынба қаздырма жатқызба

жазбаспын жыламаспын күреспеспін жуынбаспын каздырмаспын жатқызбаспын

жазбассың жыламассың күреспессің жуынбассың қаздырмассың жатқызбассың

жазбас жыламас күреспес жуынбас қаздырмас жатқызбас

66

жегілмежегілмеспін атыстырмаатыстырмаспын шапқылама шапқыламаспын алыңқырама алыңқырамаспын

жегілмессің атыстырмассың шапқыламассың алыңқырамассың

жегілмес атыстырмас шапқыламас алыңқырамас

Көпше:

жазбажазбаспызжазбассыздаржазбас жыламажыламаспызжыламассыздаржыламас күреспекүреспеспізкүреспессіздеркүреспес жуынбажуынбаспызжуынбассыздаржуынбас қаздырмақаздырмаспызқаздырмассыздарқаздырмас жатқызбажатқызбаспызжатқызбассыздаржатқызбас жегілмежегілмеспізжегілмессіздержегілмес атыстырма атыстырмаспыз атыстырмассыздар атыстырмас шапқылама шапқыламаспыз шапқыламассыздар шапқыламас алыңқырама алыңқырамаспыз алыңқырамассыздар алыңқырамас

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөз алып, ашық райдың келер шағымен жіктету.

4. ШАРТТЫ РАЙ

 Шартты рай дейміз – істің істелуіне шарт көрсететін сөздің түрін. Мәселен: «Берсең аларсың, ексең орарсың». Алуға – беру шарттығын, оруға – егу шарттығын «берсең», «ексең» деген сөздер көрсетіп тұр. Сөздің осындай түрі шартты рай болады.

 Жоғарыда билік рай һәм ашық раймен айтылған сөздерді шартты раймен айтып көрейік.

ЖІКТЕУ

Болымды түрлері:

Жекеше: жаз

67

І-ші жақ жазсам

ІІ-ші жақ жазсаң

ІІІ-ші жақ жазса

жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла алыңқыра

жыласам күрессем жуынсам қаздырсам жатқызсам жегілерсем атыстырсам шапқыласам алыңқырасам

жыласаң күрессең жуынсаң қаздырсаң жатқызсаң жегілсең атыстырсаң шапқыласаң алыңқырасаң

жыласа күрессе жуынса қаздырса жатқызса жегілсе атыстырса шапқыласа алыңқыраса

Көпше: жаз жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла

алыңқыра

жазсақ жыласақ күрессек жуынсақ қаздырсақ жатқызсақ жегілсек атыстырсақ шапқыласақ алыңқырасақ

жазсаңдар жыласаңдар күрессеңдер жуынсаңдар қаздырсаңдар жатқызсаңдар жегілсеңдер атыстырсаңдар шапқыласаңдар алыңқырасаңдар

жазса жыласа күрессе жуынса қаздырса жатқызса жегілсе атыстырса шапқыласа алыңқыраса

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазбажазбасам жыламажыламасам күреспекүреспесем жуынбажуынбасам қаздырмақаздырмасам жатқызбажатқызбасам жегілмежегілмесем атыстырмаатыстырмасам шапқылама шапқыламасам алыңқырама алыңқырамасам

жазбасаңжазбаса жыламасаңжыламаса күреспесеңкүреспесе жуынбасаңжуынбаса қаздырмасаңқаздырмаса жатқызбасаңжатқызбаса жегілмесеңжегілмесе атыстырмасаңатыстырмаса шапқыламасаң шапқыламаса алыңқырамасаң алыңқырамаса

68

Көпше:

жазбажазбасақ жыламажыламасақ күреспекүреспесек жуынбажуынбасақ қаздырмақаздырмасақ жатқызбажатқызмасақ жегілмежегілмесек атыстырмаатыстырмасақ шапқылама шапқыламасақ алыңқырама алыңқырамасақ

жазбасаңдаржазбаса жыламасаңдаржыламаса күреспесеңдеркүреспесе жуынбасаңдаржуынбаса қаздырмасаңдарқаздырмаса жатқызбасаңдаржатқызбаса жегілмесеңдержегілмесе атыстырмасаңдар атыстырмаса шапқыламасаңдар шапқыламаса алыңқырасаңдар алыңқырамаса

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздер алып, шартты раймен жіктейміз.

5. ЕРЕУІЛ РАЙ

 Ереуіл рай дейміз – істейтін істің мақсұтына болымы қарсы, ереуіл болғанда айтылатын сөз түрін. Мәселен: «Сұрасаң да бермеймін, сүйресең де ермеймін» деген сөздерде «сұрасаң да», «сүйресең де» деген ереуіл рай болады. Сұрағанда алу мақсұт, сүйрегенде еру мақсұт еді. Бермеген соң, ермеген соң, істің болымы істің мақсұтына қарсы келіп тұр. Сөздің осындай түрі ереуіл рай болады.

 Жоғарыда билік, ашық һәм шартты раилармен аи- тылған сөздерді ереуіл раймен айтып көрейік.

Жіктеу

Болымды түрлері:

Жекеше: жаз

І-ші жақ жазсамда25

ІІ-ші жақ жазсаңда

ІІІ-ші жақ жазсада

25 Қазіргі емле бойынша «да» шылауы да бөлек жазылады, мұнда түпнұсқадағы жазылуы сақталды.

69

жыла күрес жуын қаздыр жатқыз жегіл атыстыр шапқыла алыңқыра

жыласамда күрессемде жуынсамда қаздырсам жатқызсамда жегілерсемде атыстырсамда шапқыласамда алыңқырасамда

жыласаңда күрессеңде жуынсаңда қаздырсаңда жатқызсаңда жегілсеңде атыстырсаңда шапқыласаңда алыңқырасаңда

жыласада күресседе жуынсада қаздырсада жатқызсада жегілседе атыстырсада шапқыласада алыңқырасада

Көпше:

жазжазсақта жылажыласақта күрескүрессекте жуынжуынсақта қаздырқаздырсақта жатқызжатқызсақта жегілжегілсекте атыстыратыстырсақта шапқыла шапқыласақта

алыңқыра алыңқырасақта

жазсаңдарда жыласаңдарда күрессеңдерде жуынсаңдарда қаздырсаңдарда жатқызсаңдарда жегілсеңдерде атыстырсаңдарда шапқыласаңдарда алыңқырасаңдарда

жазсада жыласада күресседе жуынсада қаздырсада жатқызсада жегілседе атыстырсада шапқыласада алыңқырасада

Болымсыз түрлері: Жекеше:

жазбажазбасамдажазбасаңдаржазбасада жыламажыламасамдажыламасаңдаржыламасада күреспекүреспесемдекүреспесеңдекүреспеседе жуынбажуынбасамдажуынбасаңдаржуынбасада қаздырмақаздырмасамдақаздырмасаңдарқаздырмасада жатқызбажатқызбасамдажатқызбасаңдаржатқызбасада жегілмежегілмесемдежегілмесеңдердежегілмеседе атыстырмаатыстырмасамдаатыстырмасаңдаратыстырмасада шапқыламашапқыламасамдашапқыламасаңдаршапқыламасада алыңқырама алыңқырамасамда алыңқырамасаңдаралыңқырамасада

Көпше:

жазбажазбасақта жыламажыламасақта

жазбасаңдар жыламасаңдарда

 жазбаса жыламасада

70

күреспе жуынба қаздырма жатқызба жегілме атыстырма шапқылама алыңқырама

күреспесекте жуынбасақта қаздырмасақта жатқызбасақта жегілмесекте атыстырмасақта шапқыламасақта алыңқырамасақта

күреспесеңдерде жуынбасаңдарда қаздырмасаңдарда жатқызбасаңдарда жегілмесеңдерде атыстырмасаңдарда шапқыламасаңдарда алыңқырасаңдарда

күреспеседе жуынбасада қаздырмасада жатқызбасада жегілмеседе атыстырмасада шапқыламасада алыңқырамасада

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздер алып, ереуіл раймен жіктету.

6. РЕНІШ РАЙ

 Реніш рай дейміз – істеген-істемеген істерге реніш еткен-де айтылатын сөз түрін. Мәселен: «Шақырғанда барсамшы!»; «Көрдім деп айтпасамшы!». «Барсамшы» дегенде бармағанына реніш айтады. «Айтпасамшы» дегенде айтқанына реніш ай-тады. «Барсамшы», «айтпасамшы» деген реніш көрсететін сөздер реніш рай болады. Жоғарыда басқа райлармен айтылған сөздерді реніш раймен айтып қарайық.

Жекеше:І-ші жақ жаз жазсамшы жыла жыласамшы күрес күрессемші жуын жуынсамшы қаздыр қаздырсамшы жатқыз жатқызсамшы жегіл жегілерсемші

атыстыратыстырсамшы шапқыла шапқыласамшы алыңқыра алыңқырасамшы

 ІІ-ші жақІІІ-ші жақ жазсаңшыжазсайшы жыласайшыжыласайшы күрессеңшікүрессейші жуынсаңшыжуынсайшы қаздырсаңшықаздырсайшы жатқызсаңшыжатқызсайшы жегілсеңшіжегілсейші атыстырсаңшы атыстырсайшы шапқыласаңшы шапқыласайшы алыңқырасаңшы алыңқырасайшы

Көпше:

жазжазсақшыжазсаңдаршыжазсайшы

71

жылажыласақшыжыласаңдаршыжыласайшы күрескүрессекшікүрессеңдершікүрессейші жуынжуынсақшыжуынсаңдаршыжуынсайшы қаздырқаздырсақшықаздырсаңдаршықаздырсайшы жатқызжатқызсақшыжатқызсаңдаршы жатқызсайшы жегілжегілсекшіжегілсеңдерші жегілсейші шапқыла шапқыласақшы шапқыласаңдаршы шапқыласайшы алыңқыра алыңқырасақшы алыңқырасаңдаршы алыңқырасайшы

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазбажазбасамшы жыламажыламасамшы күреспекүреспесемші жуынбажуынбасамшы қаздырма қаздырмасамшы жатқызба жатқызбасамшы жегілме жегілмесемші шапқылама шапқыласамшы алыңқырама алыңқырасамшы

жазбасаңшыжазбасайшы жыламасаңшыжыламасайшы күреспесеңшікүреспесейші жуынбасаңшыжуынбасайшы аздырмасаңшықаздырмасайшы атқызбасаңшыатқызбасайшы жегілмесеңшіжегілмесейші шапқыламасаңшы шапқыламасайшы алыңқырамасаңшы алыңқырамасайшы

Көпше:

жазбажазбақшы жыламажыламасақшы күреспекүреспесекші жуынбажуынбасақшы қаздырма қаздырмасақшы жатқызба жатқызмасақшы жегілмежегілмесекші атыстырма атыстырма-

сақшы

жазбасаңдаршы жыламасаңдаршы күреспесеңдерші жуынбасаңдаршы қаздырмасаңдаршы жатқызбасаңдаршы жегілмесеңдерші атыстырмасаң-

даршы

жазбасайшы жыламасайшы күреспесейші жуынбасайшы қаздырмасайшы жатқызбасайшы жегілмесейші атыстырмасайшы

 Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздеп алып, реніш раймен жіктеу.

72

7. ҚАЛАУ РАЙ

 Қалау рай дейміз – істі көңіл қалау, қаламауын көрсететін сөз түрін. Мәселен: Барсам екен, бармасам екен; Айтсаң екен, айтпасаң екен; Білдірсе екен білдірмесе екен деген сияқты сөздер қалау рай болады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райларда көрсеткен үлгі бойын-ша болымды-болымсыз түрлерде, жекеше, көпше, үш жақпен айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, жоғарғы үлгілер бойынша қалау раймен жіктету.

8. СЕНІМДІ РАЙ

 Сенімді рай дейміз – істің істелу-істелмеуіне көңіл се-ніп сөйлегенде айтылатын сөз түрін. Мәселен: алғаймын, алмағаймын, тұрғайсың, тұрмағайсың, болғай, болмағай де-ген сияқты сөздер сенімді рай болады: жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша: болымды-болымсыз түрлерінде жекеше, көпше үш жақпен айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, сол үлгілер бойынша сенімді раймен жіктету.

9. СЕНІМСІЗ РАЙ

 Сенімсіз райдейміз – істің болу-болмасына көңіл сенбегенін көрсететін сөздің түрін. Мәселен: Барар ма екем, бармас па екем; Көрер ме екенсің, көрмес пе екенсің; Жүрер ме екен, жүрмес пе екен деген сияқты сөздер сенімсіз рай болады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша болымды-болымсыз түрлерінде, жекеше, көпше үш жақпен айтқызу.

73

10. БОЛЖАЛ РАЙ

 Болжал райдейміз – істі шартқа қарайлап болжалдағандағы сөздің түрін. Мәселен: оқыр едім (ақшам болса), ішер едің (су болса), барар еді (жалдаса) деген сияқты сөздер болжал рай бо-лады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша болымды-болымсыз түрлерінде жекеше, көпше үш жақпен айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, алдағы үлгі-лер бойынша болжал раймен жіктету.

11. МҰҢ РАЙ

 Мұң рай дейміз – істерлік іске мұң болғанда айтылатын сөздің түрін. Мәселен: айтар ма едім, айтпас па едім, жүрер ме едің, жүрмес пе едің деген сияқты сөздер мұң рай болады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, шапқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша болымды-болымсыз түрлерінде жекеше, көпше, үш жақпен айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, мұң раймен жіктету.

12. КӨНІС РАЙ

 Көніс рай дейміз – іске көнгенде, мойындағанда айтылатын сөз түрін. Мәселен: кетемін-та, кетпеймін-та, барамын-та, бармайсын-та, көреді-та, көрмейді-та.

 Ескерту. Көніс рай екінші түрлі де айтылады, мәселен: кетемін-тағы, кетпеймін-тағы, кетесін-тағы, кетпейсін-тағы, кетпейді-тағы деген сөздер де көніс рай болады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша айтқызу.

74

13. ҚАЙРАУ РАЙ

 Қайрау рай дейміз – істі істеуге я істемеуге қайрай сөйлегендегі сөз түрін. Мәселен: барайыншы, бармайыншы, баршы, бармақшы, барсыншы, бармасыншы деген сияқты сөздер қайрау рай болады.

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, жоғары үлгі-лер бойынша қайрау раймен жіктету.

14. АЗАЛЫ РАЙ

 Азалы рай дейміз – қайрау райдың азамен айтылатын түрін. Мәселен: жүрсейші, жүрмесейші, қалсайшы, қалмасайшы, барсайшы, бармасайшы.

 Ескерту. Азалы райдың түріне жақын өтініштеу рай бар: Мәселен: барсана, тұрсана, жүрсана, қойсана, кетсана уа ғайри солай. Бұл рай бұрын айтылса да, бұл күнде тіпті, ай-тылмайды десе де болар. Некен-саяқ бұрынғы ертегілерде ғана келеді («Қара батыр» деген ертегіні қара).

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша аза-лы раймен айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, алдағы үлгілер бойынша азалы раймен жіктету.

15. ТЕРІС РАЙ

 Теріс рай дейміз – істелетін іске айтылатын сөз теріс түрін. Мәселен: барса игі едім, бармаса игі едім, алса игі едің, алмаса игі едің, жүрсе игі еді, жүрмесе игі еді деген сөздер теріс рай болады.

75

 Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша айтқызу.

 Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, алдағы үлгі бойынша теріс раймен жіктету.

 Жай етістіктің өзгерісі осы көрсетілгенше. Көмекші етістіктердің кейбіреулері осы шақпен сөйлегенде жай етістіктің жіктеуінен өзгеше айтылады. Мұндай етістіктер төртеу-ақ: жүрмек, тұрмақ, отырмақ, жатпақ. Осы жақпен жіктеп, өзгеше түрде айтып қарайық.

Осы шақ

Болымды түрлері:

Жекеше: жүр

тұр отыр жат

Көпше: жүр

тұр отыр жат

І-ші жақ жүрмін тұрмын отырмын жатырмын

жүрміз тұрмыз отырмыз жатырмыз

ІІ-ші жақ жүрсің тұрсың отырсың жатырсың

жүрсіңдер тұрсыңдар отырсыңдар жатырсыңдар

ІІІ-ші жақ жүр

тұр отыр жатыр

жүр тұр отыр жат

Болымсыз түрлері жай етістіктерше жіктеледі.

 Бұл түрінің осы шағы нағыз осы шақ болады.Сыпайылық hәм анайылық ретпен сөйлеу етістікте де бар. Aнайылық ретпен сөйлегенде жоғарыда көрсетілген қалыпша айтылады. Сыпайылық ретпен сөйлегенде тыңдаушыға сөйлеуші «сіз», «ыңыз» қосып сөйлейді. Мәселен:

Жекеше:

Билік рай:«Бар»

орнына«барыңыз»

76

Aшық рай:1) «Барасың» 2) «Бардың» 3) «Барарсың»

Шартты рай:«Барсаң» Ереуіл рай«Барсаңда» Aзалы рай:«Барсаңшы» басқалары да осылайша.

орнына«барасыз» орнына«бардыңыз» орнына«барарсыз» орнына«барсаңыз» орнына«барсаңызда» орнына«барсаңызшы»

Көпше:

Билік рай «барыңдар» орнына Aшық рай 1) «Барасыңдар» орнына 2) «Бардыңдар» орнына

 3) «Барарсыңдар» орнына Шартты рай: «барасыңыздар»орнына Ереуіл рай:«барсаңдар да»орнына Aзалы рай:«барсаңдаршы»орнына басқалары да осылайша.

«барыңыздар» «барарсыздар» «бардыңыздар» «барарсыздар» «барсаңдар» «барсаңдар» «барсаңыздаршы»

КӨСЕМШЕ

 Көсемше дейміз – екі етістік қосарынан сөйленгенде, алдында айтылатын етістіктің қысқа түрін. Мәселен, жаза бер, қарап тұр, жүріп келді дегенде алдыңғы сөздер көсемше етістік болады.

Көсемше үш түрлі: 1) үнемді, 2) үнемсіз, 3) ниетті.

 Үнемді көсемше – созымды істі көрсету үшін айтылады. Мәселен, айта бердім, айта бердің, айта берді.

 Ниетті көсемше – істеуге ниеттеніп тұрғанды көрсететін сөз түрі. Мәселен, барғалы тұрмын, барғалы тұрсың, барғалы тұр уа ғайри солай.

 Жоғарыда райлар турасында сөйлегенде етістіктер қосарлы күйінде, көсемше түрде айтылады деп едік. Сол қосарлы күйі көсемше түрде қалай айтылатындығын көрсету үшін жоғарыдағы райларынан жіктеген сөздерден: аяқ дыбысы дауысты бір сөз, аяқ дыбысы дауыссыз я жарты дауысты бір сөз алып hәм көмекші етістіктерден бірнешесін алып, қосарлы түрде өзгертіп көрейік.

77

ТҰЙЫҚ РAЙ

Жаза бермек, сынай тұрмақ.

БИЛІК РAЙ

 Үнемді көсемше Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жаза берейін

сынай тұрайын

ІІ-ші жақ жаза бер сынай тұр

ІІІ-ші жақ жаза берсін сынай тұрсын

Көпше:

жаза берейік сынай тұрайық

жаза беріңдер сынай тұрыңдар

жаза берсін сынай тұрсын

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жаза бермейін сынай тұрмайын

жаза берме сынай тұрма

жаза бермесін сынай тұрмасын

Көпше:

жаза бермейік сынай тұрмайық

жаза бермеңдержаза бермесін сынай тұрмаңдар сынай тұрмасын

Үнемсіз көсемше

Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жазып берейін сынап тұрайын

Көпше:

жазып берейік сынап тұрайық

ІІ-ші жақ жазып бер сынап тұрсын

жазып беріңдер сынап тұрыңдар

ІІІ-ші жақ жазып берсін сынап тұрсын

жазып берсін сынап тұрсын

78

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазып бермейін жазып берме сынап тұрмайын сынап тұрма

Көпше:

жазып бермейік жазып бермеңдер сынап тұрмайық сынап тұрмаңдар

жазып бермесін сынап тұрмасын

жазып бермесін сынап тұрмасын

 Дағдыландыру. һәр етістен әр трлі сөздер алып, осы үлгі бойынша қосар түрде билік раймен жіктету.

AШЫҚ РAЙ

1) Осы шақ

 Үнемді көсемше Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жаза беремін

сынай тұрамын

Көпше:

жаза береміз сынай тұрамыз

ІІ-ші жақ жаза бересің

сынай тұрасың

жаза бересіңдер сынай тұрмайсыңдар

ІІІ-ші жақ жаза береді сынай тұрады

жаза береді сынай тұрады

Болымсыз түрлері: Жекеше:

жаза бермеймін сынай тұрмаймын

жаза бермейсің сынай тұрмайсың

жаза бермейді сынай тұрмайды

Көпше:

жаза бермеймізжаза бермейсіңдержаза бермейді сынай тұрмаймыз сынай тұрмайсыңдар сынай тұрмайды

79

Үнемсіз көсемше Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жазып беремін сынап тұрамын26

Көпше:

жазып береміз сынап тұрамыз

 ІІ-ші жақ жазып бересің сынап тұрасың

жазып бересіңдер сынап тұрасыңдар

 ІІІ-ші жақ жазып береді сынап тұрады

жазып береді сынап тұрады

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазып бермеймін жазып бермейсің сынап тұрмаймын сынап тұрмайсың

жазып бермейді сынап тұрмайды

Көпше:

жазып бермейміз сынап тұрмаймыз

жазып бермейсіңдер жазып бермейді сынап тұрмайсыңдар сынап тұрмайды

 Дағдыландыру. Әр етістен әртүрлі сөздер алып, осы үлгі бойынша қосар түрде ашық райдың осы шағын жіктету.

2) Өткен шақ

Үнемді көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше:1-ші жақ жаза бердім сынай тұрдым

Көпше:

жаза берді сынай тұрды

2-ші жақ жаза бердің

сынай тұрдың

жаза бердіңдер сынай тұрдыңдар

3-ші жақ жаза берді сынай тұрды

жаза берді сынай тұрды

26 «Тұр» өзгеше түрінде: сынап тұрамын, сынап тұрасың, сынап тұр болады. Өзгеше түрдегі басқа үшеуі де, яғни «жүр», «отыр», «жат» олар да осылайша.

80

Болымсыз түрлері: Жекеше:

жаза бермедімжаза бермедің сынай тұрмадым сынай тұрмадың

жаза бермеді сынай тұрмады

Көпше:

жаза бермедік сынай тұрмадық

жаза бермедіңдержаза бермеді сынай тұрмадыңдар сынай тұрмады

Үнемсіз көсемше: Болымды түрлері: Жекеше:І-ші жақ

жаза бердім сынап тұрдым

Көпше:

жазып бердік сынап тұрдық

ІІ-ші жақ жазып бердің сынап тұрдың

жазып бердіңдер сынап тұрдыңдар

ІІІ-ші жақ жазып берді сынап тұрды

жазып берді сынап тұрды

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазып бермедім сынап тұрмадым

Көпше:

жазып бермедік сынап тұрмадық

жазып бермедің сынап тұрмадың

жазып бермедіңдер сынап тұрмадыңдар

жазып бермеді сынап тұрмады

жазып бермеді сынап тұрмады

 Дағдыландыру. hәр етістен әртүрлі сөздер алып, осы үлгі бойынша қосар түрде ашық райдың өткен шағымен жіктету.

81

3) Келер шақ

Үнемді көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақІІ-ші жақ жаза берермінжаза берерсің

сынай тұрармын сынай тұрарсың

Көпше:

жаза берермізжаза бересіңдер сынай тұрармыз сынай тұрарсыңдар

Болымсыз түрлері: Жекеше

жаза бермеспінжаза бермессің сынай тұрмаспын сынай тұрмассың

ІІІ-ші жақ жаза берер сынай тұрар

жаза берер сынай тұрар

жаза бермес сынай тұрмас

Көпше:

жаза бермеспізжаза бермессіңдержаза бермес сынай тұрмаспыз сынай тұрмассыңдар сынай тұрмас

Үнемсіз көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше:

І-ші жақ

жазып берермін сынап тұрармын

Көпше:

жазып берерміз сынап тұрармыз

Болымсыз түрлері: Жекеше:

жазып бермеспін сынап тұрмаспын

ІІ-ші жақ жазып берерсің

сынып тұрарсың

жазып берерсіңдер сынап тұрарсыңдар

жазып бермессің сынап тұрмассың

ІІІ-ші жақ жазып берер сынап тұрар

жазып берер сынап тұрар

жазып бермес сынап тұрмас

82

Көпше:

жазып бермеспіз сынап тұрмаспыз

жазып бермессіңдер жазып бермес сынап тұрмассыңдар сынап тұрмас

 Дағдыландыру: hәр етістен әртүрлі сөздер алып, сол үлгі бойынша қосар түрде ашық райдың келер шағымен жіктету.

ШAРТТЫ РAЙ

Үнемді көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жаза берсем сынай тұрсам

Көпше:

жаза берсек сынай тұрсақ

Болымды түрлері: Жекеше:

жаза бермесем сынай тұрмасам

Көпше:

жаза бермесек сынай тұрмасақ

ІІ-ші жақ жаза берсең сынай тұрсаң

жаза берсеңдер сынай тұрсаңдар

жаза бермесең сынай тұрмасаң

жаза бермесеңдер сынай тұрмасаңдар

ІІІ-ші жақ жаза берсе сынай тұрса

жаза берсе сынай тұрса

жаза бермесе сынай тұрмаса

жаза бермесе сынай тұрмаса

Үнемсіз көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше:

жазып берсем сынап тұрсам

83

жазып берсең сынап тұрсаң

жазып берсе сынап тұрса

Көпше:

жазып берсек сынап тұрсақ

жазып берсеңдер сынап тұрсаңдар

жазып берсе сынап тұрса

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазып бермесем сынап тұрмасам

жазып бермесең сынап тұрмасаң

жазып бермесе сынап тұрмаса

Көпше:

жазып бермесек сынап тұрмасақ

жазып бермесеңдер жазып бермесе сынап тұрмасаңдар сынап тұрмаса

 Дағдыландыру. hәр етістен әртүрлі сөздер алып, осы үлгі бойынша қосар түрде шартты раймен жіктету.

ЕРЕУІЛ РAЙ

Үнемді көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше: І-ші жақ жаза берсемде сынай тұрсамда

Көпше:

жаза берсекте сынай тұрсақта

ІІ-ші жақ жаза берсеңде

сынай тұрсаңда

жаза берсеңдерде сынай тұрсаңдарда

ІІІ-ші жақ жаза берседе сынай тұрсада

жаза берседе сынай тұрсада

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жаза бермесемде сынай тұрмасамда

жаза берсеңде сынай тұрмасаңда

жаза бермеседе сынай тұрмасада

84

Көпше:

жаза бермесеңде жаза бермесеңдерде жаза бермеседе сынай тұрмасақта сынай тұрмасаңдарда сынай тұрмасада

Үнемсіз көсемше: Болымды түрлері:

Жекеше:

жазып берсемде сынап тұрсамда

Көпше:

жазып берсекте сынап тұрсақта

жазып берсеңде сынап тұрсаңда

жазып берсеңдерде сынап тұрсаңдарда

жазып берседе сынап тұрсада

жазып берседе сынап тұрсада

Болымсыз түрлері:

Жекеше:

жазып бермесемде жазып бермесеңде сынап тұрмасамда сынап тұрмасаңда

жазып бермеседе сынап тұрмасада

Көпше:

жазып бермесекте сынап тұрмасақта

жазып бермесеңдерде жазып бермеседе сынап тұрмасаңдарда сынап тұрмасада

 Дағдыландыру. hәр етістен әртүрлі сөздер алып, осы үлгі бойынша қосар түрде ереуіл раймен жіктету.

РЕНІШ РAЙ

 Бұл рай үшін де жаза бермек, сынай тұрмақ деген сөздерді алып, басқа райлардағы көрсеткен үлгі бойынша үнемді, үнемсіз көсемшенің болымды, болымсыз түрлерінде қосар күйде айтқызу.

 Дағдыландыру үшін әр етістен әртүрлі сөздер алып, алдағы үлгілер бойынша реніш раймен жіктету.

85

 Қалау рай, сенімді рай, болжам рай, мұң рай, көніс рай, қайрау рай, азалы рай, теріс рай – бұлар үшін де жаза бермек, сынай тұрмақ деген сөздерді алып, басқа райларда көрсеткен үлгі бойынша үнемді, үнемсіз көсемшенің болымды, болымсыз түрлерінде қосар күйде айтқызу.

 Дағдыландыру үшін әр етістен әртүрлі сөздер алып, алдағы үлгілер бойынша жіктету.

 Ниетті көсемше де үнемді көсемше сияқты, жалғыз-ақ айырмасы сол үнемді көсемшенің жалғауы «а» (жіңішке сөзде «е») hәм «й», ниетті көсемшеде «ғалы» (жіңішке сөзде «гелі»).

ЕСІМШЕ

 Есімше дейміз – есім сияқты айтылатын етістіктің түрін, мәселен, айтушы адам, шабатын ат, жазған хат дегенде «айтушы», «шабатын», «жазған» деген сөздер есімше болады. Есім сияқты дейтініміз: сын есімше «қандай?» деп сұраймыз.

 Есімше үш түрлі: 1) Осы шақтық, 2) Өткен шақтық 3) Ұй-ғарынды.

 Осы шақтық есімше дейміз – осы шақта істеп тұрғанды көрсеткенде, мәселен: өлең айтушы, бие сауушы, құдық қазушы деген сияқты сөздер.

 Өткен шақтық есімше дейміз – бұрын істелген істі көрсететін іс түрін. Мәселен, өлең айтқан, бие сауған, құдық қазған дегендегі «айтқан», «сауған», «қазған» деген сияқты сөздер өткен шақтық есімше болады.

 Ұйғарынды есімшедейміз – істеуге ұйғарылған істі көрсету үшін айтылатын сөз түрін. Мәселен, жазатын хат, сөйлейтін сөз, көретін көз дегендегі «жазатын», «сөйлейтін», «көретін» деген сияқты сөздер ұйғарынды есімше болады.

 Есімшеге есімдер сияқты жалғаулар да, етістіктер сияқты жіктеулер де жалғанады. Жіктегенде де есімдерше жіктеледі. Әуелі есімдерше өзгертіп, сонан соң етістікше өзгертіп қарайық.

86

ЖAЛҒAУЛAР

Жaй қалып

«Барушы», «барған», «баратын»27

Жекеше:Осы шақтық Өткен шақтық Aтаубарушыбарған

Ілік жалғаубарушыныңбарғанның Барыс жалғаубарушығабарғанға Табыс жалғаубарушыныбарғанды Жатыс жалғау барушыдабарғанда Шығыс жалғау барушыданбарғаннан

Ұйғарынды баратын баратынның баратынға баратынды баратында баратыннан

Көпшесі:Осы шақтық Aтаубарушылар Ілік жалғаубарушылардың Барыс жалғаубарушыларға Табыс жалғаубарушыларды Жатыс жалғау барушыларда Шығыс жалғау барушылардан

Өткен шақтық Ұйғарынды барғандарбаратындар барғандардыңбаратындардың барғандарғабаратындарға барғандардыбаратындарды барғандардабаратындарда барғандарданбаратындардан

 Дағдыландыру. Райларда алынған басқа сөздерді де есімше түрінде алып, осы үлгі бойынша есімдерше жай қалыпта жалғаулату.

Тәуелді қалып

1. Оңаша тәуелдік