Экономика | Бюджетпен есеп айырысу есебі салық бойынша

1.1 Салық туралы түсінік
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мелекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді . Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен , жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен , мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республиксы Конституциясының 35 – ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,-деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан :
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты
2. ″қайыр көрсету″(төлем қабілеттілігі) қағидаты
Тұңғыш рет Қазақстан Республиксында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды етілген . Қазақстан салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі , салық салудың айқындығы , әділдігі ,салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлуеші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Мысал. Қазақстан Республикасының резиденттік емес шетелдік компаниясы 10000 доллар сомасына кәсіпорынды басқарудың қыр-сыры туралы кеңес берген. Келісім-шарт талабы бойынша қажет соманы толық көлемде резидент емес компания төлейді, ал Қазақстан Республикасының аймағында пайда болатын салық бойынша барлық міндеттемелерін Қазақстан Республикасының резиденті болып саналатын "Тасты" ЖШС орындайды. Бұдан басқа, "Тасты" ЖШС-гі резидент емес компанияға тауарлары үшін дер кезінде төлемеген айыппұл санкциясын төлеген, оның мөлшері 5000 доллар құраған. Айыппұл санкциясынан, яғни резидент емес компаниядан салық ұсталынған. Айыппұл санкциясынан салық шегеріліп, қалған сомасы резидент емес компанияға аударылды. Енді біз осымен байланысты шоттар корреспонденциясын құрастырамыз.


қатар № Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, теңге Шоттар корреспонденциясы



дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Басқару бойынша көрсеткен қызметі үшін "Тасты" ЖШС-не 10000 долларға төленуі тиісті шотын ұсынған немесе 1300000 теңге ҚР ¥Б бағамы бойынша 1 долларға 130 теңгеден келген 1300000 821 671
2. Шетел компаниясының алдындағы қарызы өтелді, яғни 10000 доллар деңгейіндегі қарызы төленді, бірақ сол кезде бір доллардың бағамы 133 теңгеден келген, яғни 1330000 теңге төленді 1330000 671 431
3. Бағамдық айырмасы бойынша шығысы көрсетілді 30000 теңге (10000 х (133-130)) 30000 844 671
4. Төлем кезіндегі салығы көрсетілді, ол резидент еместің табысынан ұсталып, бюджетке аударылды (1330000x20%) 266000 821 639
5. Сыртқы сауда келісімі бойынша 660000 теңгеге кешіктіріліп жеткізілген тауары үшін төленетін айыппұл кезеңдік шығыстың құрамында көрсетілген (5000 доллар, 1 долларға 132теңгеден келген) 660000 821 671
6. Айыппүл санкциясы бойынша төлем көзінен, яғни резидент еместің табысынан салық ұсталынған 132000 теңге (660000x20%) 132000 671 639 "Төлем
кезінде салынатан салық" субшоты
7. Төлем көзінен салық сомасы бюджетке аударылған (132000 + 266000) 398000 639"Төлем
көзінде салынатын салық"
субшоты 441
8. Резидент емеске айыппұлының сомасы төленген 528000 теңге (660000 -132000) немесе 4000 АҚШ доллары (5000-5000x20%) ҚР ¥Б бағамы бойынша 1 долларға 132 теңгеден келген 528000 671 431
Мысал. Негізгі кұралдың қалдық құны 01.01.2002 ж. 11160 мың теңге, ал материалдық емес активтердің құны 200 мың теңге құраған. Ағымдағы жылы келіп түскен негізгі құралдың құны 1200 мың теңге болса, ал олардың есептен шыққаны 800 мың теңге құраған.
Күні

Негізгі кұралдар мен материалдық емес активтердің қалдық құны Келіп түскені Есептен шыққаны Есептелген
амортизациясы
1.01.2002 ж. 11360000 94665
1.02.2002 ж. 1165335 500000 122000
1.03.2002 ж. 11643335 250000 115000
1.04.2002 ж. 11278335 115000
1.05.2002 ж. 11163335 350000 95250
1.06.2002 ж. 10718085 95250
1.07.2002 ж. 10622835 300000 95250
1.08.2002 ж. 10527585 108500
1.09.2002 ж. 10719085 108500
1.10.2002 ж. 10610585 400000 134300
1.11.2002 ж. 10876285 134300
1.12.2002 ж. 10741985 200000 127900
1.01.2003 ж.
01.2003 ж. 10414085
Жиыны 141940870 1200000 800000 1345915
Енді біз осы негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қозғалысын көрсететін кестені құрастырып көрейік.
Ағымдағы кезеңде объектілердің орташа жылдық құны 10918528 теңге (141940870:13) құраған, сәйкесінше, мүлік салығының сомасы -109185,28 теңгеге тең болған (10918528 х 0,1).
Салық салынатын объектісі Төлем есептелінетін базасы Бонустын мөлшерлемесі
Мемлекеттік органдарының осы мақсат үшін өкілеттігі бекіткен пайдалы қазбалардың орнынан алынатын көлемі Алынатын пайдалы қазбалардың бекітілген көлемінің құны. Төлем жүзеге асатын күніне сәйкес алынатын запастардың биржалық бағасынан шығатын құны Коммерциялық табу бонусының мөлшерлемесі алынатын запастардың құнына сәйкес, пайыздық мөлшерлемесінде белгіленеді, бірақ олардың мөлшері 0,1% кем болмауы тиіс

Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады Салық салынатын айналым Қазақстан Республикасының аймағында сатқан кезде,15% мөлшерінде салық салынады. Экспортқа сатқан кезде, оның нольдік пайызы алынады Календарлық ай. Егерде ай сайын төленетін ҚҚС сомасы 1000 МЕК аспаса, онда төлеу кезеңі тоқсан сайын төленетін болып шешіледі. Ал ауыл шаруашылығының өнімін өндіретіндер үшін төлеу кезеңі салықтық жыл болып танылады
Қазақстан Республикасының кедендік заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағына тауар әкелуші (импорттаушы) тұл-ғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады Салық салынатын импорт 15%


Қазақстан Республикасының аймағына сырттан (импорттан) келген тауарларға салық салынады (қосылған құн салығынан босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салықтың деңгейі Қазақстан Республикасындағы кеден заңына сәйкес анықталады және оларға кеден құны да қосылады.
Қосылған кұн салығын анықтау үшін сату орны болып мыналар танылады:
Тауар бойынша Жұмыс пен қызмет бойынша
Тауарды тиеу орны, егерде
жабдықтаушы, алушы немесе үшінші тұлға болса Қозғалмайтын мүліктің тұрған жері, егерде жұмыс пен қызмет осы мүлікпен байланысты болса;
Алушыға тауарды беру орны

Жұмыс пен қызметтің нақты жүзеге асқан жері, егер олар
сол мүліктің козғалысымен байланысты болса;
Қызмет көрсеткен нақты орны, сол қызметке қатысты болса, мәдениет саласы, өнер, білім, спорт;

Касіпкерліктің орны немесе жұмысты, қызметті сатып алушының кез келген кызметі, келесідей жұмыс пен қызметке қатысты болса:
- өз меншігіндегі құқық объектісін пайдалануға берсе;
- кеңес, аудиторлык, инжиниринголық, бухгалтерлік т.б. қызмет көрсетсе;
-қозғалыста болатын мүлктерін жалғаға берсе (транспорттық құралдың транспорттық ұйымға көрсеткен қызметінен басқасы; - тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) алу (немесе табу) бойынша агенттердің қызметі;
- байланыс;
- туризмді ұйымдастыру бойынша.

Тауар (жұмыс, қызмет) алушы бюджетке төленетін жарнасы бойынша салық сомасын анықтаған кезде қосылған құн салығының сомасын зачетқа жатқызуға құқығы бар. Зачетқа жатқызылатын айналымды есептеген кезде қосылған құн салығын төлеуші пропорционалды немесе бөлек есептелінетін әдісті таңдай алады. Пропорционалды әдісте қосылған кұн салығын жалпы айналымдағы сомадан үлес салмағы бойынша анықтайды және соның деңгейінде зачетқа жатқыза алады. Ал бағалы қағаз бойынша операциясының кезінде сату бойынша айналымына, оның өсімі қосылады. Ал бөлек есептелінетін әдісте салық төлеуші шығыс сомасы бойынша және алынған тауардың (жұмыстың, кызметтің) қосылған құн салығының сомасы бойынша жеке есептеулер жүргізеді және салық салынбайтын айналымның үлес салмағын және олардың сомасын анықтауға көмектеседі. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығының сомасы айналым бойынша есептелген қосылған құн салығының сомасы мен зачетқа жатқызылған салық сомасының айырмасы ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды немесе қызмет көрсетуді жузеге асыратын қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған жұмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-фактурасын ұсынуға міндетгі. Егер де ҚҚС сомасы шот-фактурасында көрсетілсе, онда оған 331 шоты дебеттеліп, 333,671, 687 шоттары кредиттеледі.
ҚҚС есептеу кезінде 301 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты дебеттеледі де, 633 "Қосылған құн салығы" шоты кредиттеледі.
Содан соң 301 шотының кредитінен 633 шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке аударылады: 633 шотының дебетінде, 441 "Есеп айырысу шотындағы колма-қол ақша" шотының кредитінде көрініс табады.
Сатып алушылар бұрындары ҚҚС-ның сомасы төленген тауарларды қайтарған кезде, ол 633 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады. ҚҚС-ньщ төленген бұл сомасы, 687 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады.
ә) Акциздік салық — сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе тарифіне қосылатын жанама салық болып табылады.
Өндірілген тауардың бастапқы бағасы, яғни акциз бен ҚҚС қосылмаған таза бағасы салық мөлшерлемесін анықтаудың негізі болып табылады.
Акцизделетін тауарлар үшін өндірілген өнімнің құны да, сатылған өнімнің көлемі де салық салудың объектісі болып табылады. Акцизделетін тауарлар меншік иесіне қарамастан есептелінеді.
Акциздер тауарлардың меншікті немесе өңдейтін шикізаттан өндірілетіндігіне қарамастан есептелінеді.
Импортталатын акцизге жататын тауарлар бойынша салық салынатын объекті Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес белгіленеді.
Акцизделген тауарды импорттау кезінде олар үшін акциздің тұрақты мөлшерлемесі белгіленеді. Сондықтан оның салық салынатын базасын анықтау үшін импортталған тауардың натуралды (заттай) көрсеткішінің көлемі алынады. Ал адвалорлық әдісте салық базасы үшін импортталған тауардың кедендік кұны алынады. Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу үшін ойын столы, ойын автоматының саны, тотализатор кассасы, букмекерлік кеңсенің кассасы алынады.
2.3 Басқа да алымдар мен міндетті төлемдер бойынша есеп айырысудың есебі
Бұл басқа да алымдар мен міндетті төлемдер бойынша есеп айырысудың есебі ҚР салық кодексінің 16 бөлімінде көрсетілген.Осы алымдардың ішінен мен мына төлемдерге тоқталуды жөн көрдім: 69-тарау Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік тіркегені үшін алым (401,402,403 баптарда қарастырылған) және 77-тарау Аукциондардан алынатын алым (426,427,428,429,430,431 баптарда қарастырылған).ҚР-ң бухгалтерлік есебінің типтік шоттар кестесіндегі міндеттемелер деп аталатын 6 бөлімдегі 63 бас шоттың 639 бөлімше шотында есептелініп отырады.
а)Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік тіркегені үшін алым
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым жеке кәсіпкерлер ретінде ҚР-ң аумағында заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу кезінде,сондай-ақ олар мемлекеттік тіркеуді куәландыратын құжаттың дубликатын алған кезде алынады.Тіркеуді ҚР-ң заң актісінде белгіленген тәртіппен және жағдайларда салық органдары (бұдан әрі тіркеуші орган) жүзеге асырады.
402-ші бапта айтылғандай алым төлеушілер болып:
1. ҚР заң актісіне сәйкес тіркелуге тиіс жеке тұлғалар алым төлеушілер болып табылады.
2. Шаруа (фермер) қожалықтары Ι─II және ΙΙΙ топтағы мүгедектер,сондай-ақ ҚР-ң азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын репатрианттар(оралмандар) алым төлеушілер болып табылады.
Алымды есептеу,төлеу және төленген сомаларды қайтару тәртібі туралы айтайық. Алым сомасы ҚР-ң Үкіметі белгілеген ставкалары бойынша есептеледі және тіркеуші орган тиісті құжаттарды бергенге дейін төленеді.Алым сомасы тіркеу жүзеге асырылған жер бойынша бюджетке енгізіледі.Алымды төлеген тұлғалар тіркеуші органға тиісті құжаттарды бергенге тіркеу жасаудан тартқан жағдайларды қоспағанда,төленген алым сомасы қайтарылмайды.Бұл орайда алым сомасы тиісті тіркеу органы берген,тіркеу іс-әрекеттерін жасауға арналған құжаттарды аталған тұлғаның табыс етпегенін растайтын құжатты төлеуші табыс еткеннен кейін қайтарылады.
ә) Аукциондардан алынатын алым.
Аукциондардан алынатын алым (бұдан әрі-алым)аукциондарда мүлікті (оның ішінде мүліктік құқықтарды) сату кезінде алынады.
472-ші бапта көрсетілгендей алым төлеушілер ол аукциондарда мүлікті сатуға шығаратын жеке және заңды тұлғалар алым төлеушілер болып табылады.Салық салу объектісі:
1. Мүлікті сатудың аукцион өткізу нәтижелері бойынша белгіленген құны алым салу объектісі болып табылады;
2. Сатылатын мүлік құнына:
• мелекеттік мүлік және жекешелендіру бойынша уәкілетті мемлекеттік орган,оның аумақтық органдары өткізетін аукциондардан;
• мемлекет пайдасына атқарушы құжаттарды мәжбүрлеп орындату бойынша атқарушы іс жүргізу органдары өткізетін аукциондардан;
• мыналарды : салық органдары иелік етуді шектеген мүлікті,салық міндеттемелерін қамтамассыз ету мақсатында кепілге салынған мүлікті.
Соттың шешімі бойынша мәжбүрлеп шығарылған жарияланған акцияларды орналастыруды сату бөлігінде мамандандырылған ашық аукциондардан :
• мыналарды:соттардың атқарушы құжаттардың негізінде мемлекет кірісіне тіркелген мүлікті;белгіленген тәртіппен иесіз деп танылған мүлікті;белгіленген тәртіппен мемлекетке өткен мүлікті сату жөніндегі аукциондардан.
• банкрот кәсіпорындардың конкурстық массасын сату жөніндегі аукциондардан;
• ҚР-ң заңдарына сәйкес өз қызметін жүзеге асыратын қор биржасындағы сауда-саттықта;
• Бағалы қағаздарды сату бойынша аукциондардан алым алынбайды.....