Экономика | Бағалы қағаздар рыногы

І. Бағалы қағаздар рыногының ұғымы

Бағалы қағаздар кем дегенде орта ғасырдан белегілі. Сол кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуы мен байланысты халықаралық сауданың арасы кеңіді, ал кәсіпкерлердің осы мүмкіндікті пайдаланып қалу мақсаты мен ірі капитал сомаларына қажеттілігі туындады. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялар акционерлік қоғамның Ост-Индия, Гудзонов бұғазы компаниялары мен сауда жасаумен байланысты дүниеге келді. Міне осылар бағалы қағаздарды бірінші шығаратын ірі компаниялар болды. Осының акциялары әлі күнге дейін Лондон мен Перонто биржаларында өз ролдерін жоғалтпай жоғары ұстауда. 19-ғасырдың ортасында Германияда ауыр өнеркәсіп мүдделерін көздеген бағалы қағаздар мен аралық операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз міндеттеріне алды. Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді. Сонымен, бағалы қағаздар рыногы – ол қаржы рыногының бір бөлігі, қалған бөлігін банк қарыз бөлігі құрайды. Банк шын негізінде коммерциялық банк болса, қарызды 1 жылдан астам уақытқа өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды шығара отырып, ақшаның ондаған жылдар бойы немесе мерзімсіз пайдалануы мүмкін. Қаржы рыногын осылайша бөлу капиталдың айналымы және негізі болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар рыногы банктің кредит жүйесін толықтырады, өзара байланыстар әрекет етеді.
Мысалы: Коммерциялық банктер бағалы қағаздар рыногында аралық қызмет атқаруға жаңадан шығарылған бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді. Олар банктерге артық бағамен сату үшін бағалы қағаздардың 1 блогын береді. Бағалы қағаздардың маңызды бөлігі – ақша рыногы болып табылады. Онда қысқа мерзімді қарыз міндеттемесі ең бастысы казначейлік вексельдер айналыста болады. Барлық рыноктер сияқты бағалы қағаздар рыногы да сұраныс пен ұсыныстан олардың бірегейлі бағасына тәуелді, яғни бағалы қағаздар рыногы сатып алу мен сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Бағалы қағаздар рыногы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан тұрады. Алғашқы рыногында – акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық және қаржылық емес профильді әрқилы акционерлік компаниялар шығарады. Алғашқы рынокта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және инвестиционды банктер биржалық фирмалары, қамсыздандыру компанилары, зейнетақы қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке инвесторлар болып табылады. Олар биржа фирмалары мен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алады. Бағалы қағаздар спецификалық тауар барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі дәрежеде табыс келтіреді яғни процент және дивидент төлегенде сонымен қатар, бағалы қағаздардың құн курсының өсу нәтижесінде табыс келтіреді. Бағалы қағаздар ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы және жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін, яғни заң жүзінде бекіткен жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе, бағалы қағаздардың екінші түрі бойынша ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқықтарын беретін құжатты сертификат деп атайды. Шығару жөнінен бағалы қағаздар нарықтық және нарықтан тыс болып екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік нарықтық қатынастардың дамуы нәтижесінде пайда болатын қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік облигациялар жатады.
1. Бағалы қағаздар иесі әдетте процент не дивидент түрінде табыс алады, я болмаса ақша немесе өз қағаздардың ең кең тараған түрі – акциялар мен облигациялар. Акция – бағалы қағаз. Ол өз ұпайын акционерлік қоғам капиталына қосқанын сендіреді де, оған ие болған адамға төменгі құқық беріледі:
1. белгілі бір табыс алуына;
2. қоғам ісін шешуде дауысқа ие болуына;
3. компания жойылғанда оның мүлкінің бір бөлшегін алуына;
4. фирманың өндірістік қаржы жағдайын тексеруге;
5. жаңа шығарылған акцияларды бірінші кезекте алуына құқылы.
Акциялардың құнын әдетте қоғам өтемейді және оны жаңадан ақшаға айналдыруүшін тек қана сату керек. Акционерлік қоғам өмір сүргенше акция да өмір сүреді. Әр түрлі елдерде айналыстарда акциялардың түрлері бірнеше. Ең көп жайылған категориясы жәй және жоғары бағалы акция. Жәй акциядан алынған дивидент компанияларының қаржы нәтижесіне байланысты өзгереді. Жоғары бағалы акцияларға күні бұрын тағайындайтын процент алуға болады. Алдымен дивидент жоғары бағалы акцияларға төленеді де, қалған сома басқа акциялар түрінде бөлінеді. Бағалы қағаздың келесі түрі – облигациялар. Олар қағаз иесіне жыл сайын кепілдік табыс әкеледі. Облигациялар шектелген мерзімге ғана шығарылады. Облигацияларды мемлекет, кәсіпорындар, әр түрлі корпорациялар шығара алады. Классикалық облигация – кепілді проценті бар бағалы қағаз. Олардан түскен табыс қарыз капиталы рыногіндегі жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Сонымен қатар нольді купондық облигациялар - оған процент төленейді. Оны сатып алғанды төменгі баға қойылады да мерзімі келгенде толық бағасы төленеді.
Қаржы министрі бірнеше бағалы қағаздар түрін шығарады:
МЕАКАМ – мемлекеттік арнайы қазыналық міндеттемелер. Негізгі параметрі – купондық облигация, номиналдық құны – 1000 теңге, айналым мерзімі – 10 жыл, купонды беру мерзімі – жылына 2 рет.
МЕИКАМ – мемлекеттік индексивтік қазынашылық міндеттемелер. Параметрі – купондық облигация, номиналдық құны – 1000 теңге, айналым мерзімі – 3,6 және одан жоғары ай, кірістің өзгермелі ставкасы инфляцияға байланысты.
МЕККАМ – мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер. Бұл дискондық облигация. Номинал құны – 100 теңге, айналым мерзімі – 3,6 - 9,12 ай. .....