Мұхтар Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясы. Қазақ әдебиеті, 11 сынып, сабақ жоспары. 5 сабақ.

Қысқа мерзімді сабақ жоспары

Құда түсу реті қалай?

Құда түсу – ежелден келе жатқан дәстүр. Құда болудың бірнеше жолдары бар. Екі адам достықтары артып, туыс болғысы келсе, балалы болмай жатып, құда болып жатады. Бұндай құдалықтың түрін «бел құда» деп атайды. Ежелден келе жатқан құдалықтың тағы бір түрі – «бесік құда». Екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып қояды. Бесікте жатқан қызға сырға салу дәстүрі қалыптасқан. Қыз бойжеткенде, ұл жағы атастырып қойған қызға құда түсіп келеді. Бұл да үлкен тойдың бірі. Қазіргі кезде де осы салт-дәстүр ұмыт болмаған.

Мұндай құдалықтың бір түрі – қыз бойжеткенде ұл жақ сырға тағып, құда түседі. Оны, әрине, қыз бен жігіттің келісімімен жасайды.

Алдымен, «Қыз таңдау» таңдау дәстүрі жүзеге асады. Бозбала көңілі ұнатқан қыз баласын толықтай өз зердесінен өткізіп, таңдап алады. Бойжеткеннің тал бойынан табылуға тиіс қасиеттер бағаланған соң, жігіттің қасындағылар оның әке-шешесіне сездіреді. Осылай «Қыз таңдау» дәстүрі «Қыз айттыру» дәстүріне жалғасады. Жігіт әкесі қыз үйінің төріне қамшысын іліп, «қызының қарғыбауына» деп бір жорға байлатады. Бойжеткенге үкілі тақия, сырға мен сақиналар сыйланады. Одан әрі жалғасатын дәстүр «Жаушы жіберу» деп аталады. Жаушы шалбарының бір балағын етігінің қонышының сыртына шығарып, екінші балағын қонышқа сұғындырып, ақ түсті атқа мініп, қыздың үйіне келіп «қарағым, көрпе сал» деп бұйырады. Қыз үйі жаушыға «шеге шапан» кигізеді. Бұл – уәде пісті деген сөз. Қонақжайлы қазақ, жаушы келген кезде, қонақжайлылық танытып, дастарқанын жайып, қарсы алады. Мал сойылып табақ тартылады. Қыз бен ата-анасы қарсы болмаса, жаушының өтінішін қабыл алып, екі жақ құда болысады. «Құдалық берік болсын!» – деп, жаушыға кәдесін жасап, шапан жауып, ризашылығын білдіреді. Осыдан кейін, жігіт жағы «құда түсуге», ал қыз жағы «қыз ұзатуға» дайындық жасайды.

Қыз жағы да осы үлкен тойға дайындалып, құдаларын күтеді. Құдаларды күткенде, мағынасымен орындалатын салт-дәстүрлер тойға көрік беріп, гүлдендіре түседі. Құда түсушілер кіре берісімен, «табалдырық аттау» кәдесін құдалардан алады. Жігіттің туған-туысқандары құдалыққа қыз ауылына барады. Мал сойылып, оның бауыздау қанына құдалар қол батырып, бата бұзбауға серттеседі. Құйрық-бауыр асату, құда тарту, ұн жағу т.б. дәстүрлер орындалады. Күйеу балаға шашу шашады, отқа май құйғызады. Алдын ала белгіленген адам құдалардың сырт киімдерін шешіп кетерде киіндіріп, «киім ілер» кәдесін жасайды. Той үстінде құдалардың осы тойын қызықты өткізетін ерекше дәстүр – «құйрық-бауыр асату». Құйрық бауыр асатудың мағынасы: «Құйрықтай тәтті, бауырдай жақын болайық» дегенді білдіреді. Бұл дәстүр құда болудың белгісі. «Құйрық бауыр» асатқан келіншектер алған кәделерін бөліседі. Толып жатқан кәделердің бір қызығы – «ұн жағу» кәдесі. Ол да мағыналы, әзіл-шыны аралас. Ұндай жұғысты болайық деп, құдалар бір-бірінің беттері мен үстеріне ұн жағады.

Қыздың туған-туысқандары жігіт ауылына қарсы тойға барады. Бұл дәстүр «Есік-төр көрсету» деп аталады. Құда түсу тойындағы кәделер қайта қайталанады.

Күйеу баланың қалыңдығымен кездесуіне мүмкіндік туғызу үшін «ұрын той» өткізеді. Ентікпе, шатыр байғазысы, балдыз көрімдігі, желі тартар, ит ырылдар, бақан салар, үйге кірер, кемпір өлді, шымылдық ашар, төсек саллар, қызқұшақтатар, шаш сипар, көрпе қимылдатар кәделері алынады.

Одан әрі ат байлар, құдай жолы, шаңырақ көтерер, уық шаншар, туырлық жабар, түндік жабар, үзік жабар,бау-шу байлар, отау байғазысы кәделері «қыз ұзату тойында» алынады. Қыз бен жігіт ақ отауда оңаша кездеседі. Некесі қиылады. Тойда түрлі ойын-сауық өткізіледі. Қыз аттанарда «сыңсу» айтады. Ал, келін түсіру тойында «Беташар» жыры айтылады. Той, негізінен қыз ұзату тойымен бірдей өткізіледі. Халқымыздың дәстүрінде той ешқашан тарқаған емес. Келін түсіру тойы араға уақыт салып шілдехана тойымен жалғасып жатады. Атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүр – ұлттық құндылығымыз.

http://old.el.kz/blogs/entry/Құда-түсу-реті-қалай