Р.Мұқанова «Мәңгілік бала бейне» әңгімесі. Қазақ әдебиеті, 8 сынып, қосымша материал. 18-сабақ.

Көркем шығармадағы мазмұн мен пішін

Дүниедегі қандай бір заттар мен құбылыстар болса да мазмұн мен форманың тұтастығынан тұратындығы ғылыми тұрғыдан дәлелденген жай. Көптеген ғалымдар көркем шығарманың мазмұны мен формасын бір-бірінен бөлмей, бірінсізбір іөмірсүреалмайтын, бірімен – бірітығызбайланысты, бірнәрсеніңекіқасиеті депбіледі. Мазмұн, белгілібір форма арқылы көрінсе, форма белгілібірмазмұндыайқындайды, яғни форма мазмұндыжарыққашығарады, оны жұртшылыққатүсініктіайқы нетіпжеткізеді. Соныменәдебишығарманыңмазмұны – өз эстетикалық идеясының тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмірде, пішіні – осы шындықтұтастырылажинақталған көркем образдаржүйесі, яғни әдеби қаһармандар өмірі. Мазмұн әлеуметтік категорияға жататындықтан да, қоғамөзгеруінеорайол да өзгеріп, жаң \асипаталыпотырады. Жаңа мазмұн жаңаформаның тууын талап етеді. Бірақ жаңа форма бірдегеннен туа қалмайтындықтан да алғашқы кездердежаңама змұнныңөзіуақытшаблса да ескі форма арқылыкөрініпотырады. Осы кездемазмұн мен форма арасындаалшақтықтууы да мүмкін. Жаңа мазмұндыескі форма айқынкөрсетеалмаса, оның маңызын жояды. Мұндай жағдайдажаңамазмұнға жаңа форма керек. Жаңа мазмұнжаңа форманы туғызған дабұрынғы бар ескіформалардыңнегізінде, өңделіп, жарықкөріп отырады. Соныменжаңа форма бұйрықпеннемесежекеадамдардыңтілегібойыншажасалынбайды. Олқажеттіліктен, творчестволықізденуарқылыбірте–біртежасалады. Әдебиеттіңкөркемформасыәрхалықтыңөмірі, тіршілігі, мінезөзгешеліктері, әдет-дәстүрлеріментығызбайланыста болады.

Қазіргікездежалпығ аортақәдебиетформасы саналатынжәйттербіркездемазмұнболған. Мысалы, қайтаөрлеукезіндепайдаболған новелла жаңалық, хабар сипатындакөрінген.

1. Мазмұн мен форма жайын сөз еткенде, бірінші - мазмұнның бірнеше формасы болатыны. Өмірдеде, өнердедесолай. Мысалы, советхалқыныңҰлыОтансоғысыныңғылымменәдебиеттегіпішіндерініңәралуандығынөзалдынақойғанда, бірғанасөзөнерініңөзінде, айталық, Қ.Аманжоловтың «Ақынөлімітуралыаңызы» менХамитЕрғалиевтің «Әкесырындағы», якипоэзиядағыпішінібірбөлек. БауыржанМомышұлының «Москваүшіншайқасы» менТахауиАхтановтың «Қаһарлыкүндеріндегі», якипрозадағыпішінібірбөлекболса, МұхтарӘуезовпенӘлжаппарӘбішевтің «Намысгвардиясындағы», якидраматургиядағыпішініөзалдынабөлек.

2. Соныменқатармазмұнғақарағандаформаныңөзгерімпаздығы. Өмірде де, өнерде де солай. Айталық, махаббат. Бұл-өмірдетұрақтышындық, өнердемәңгіліктақырып. Абай әдеміайтқан:

Махаббатсыз – дүние бос,

Хайуанға оны қосыңдар.

Бірақөмірдің осы шындығыныңөнердекөркемжинақталупішініәрдәуірдеәралуан. Мәселен, қазіргімахаббаттыбаяғыныңЛәйлі – МәжнүнініңнемесеҚызЖібегі мен Төлегенініңарасындағысезімдершесуреттесе, осы дәуірдегімазмұнғамұндайпішінпішінсайкелереді.

3. Бірмазмұнныңөзіәрдәуірдеәртүрліформағакөшіпотырады. Мазмұн мен форма тарихи категория. Әрбіржаңадәуірдекөнемазмұнтыңпішінтауып, жаңғырып, жасарыпқанақоймайды, әрдәуірөзшындығын, демек, өзмазмұнын ала келеді. Мәселен, ғасырлапбойыүнсізмүлгіп, тылсымдайтынып, құлазыпжатқанқазақдаласынаҚазанреволюциясынанкейнкүретамырдайтарамданыптеміржолжосылды да, оныңбойыменбұрын-соңдыбұлмаңкөрмегенжаңакөлік – поезд жүйткіді. Бұл - өмірдегіжаңашыңдықболса, өнердегі – жаңамазмұн.

4. Жаңамазмұнғажаңапішініздеугеәбден болады; бірақпішініздеу бар да, құрпішінділікке (формализмге) салынуөзалдынабасқа.

Сонымен, әдебиеттегімазмұн мен форманыңбірлігідегенімізсөзөнеріндегіорасанмаңыздызаңдардыңбірі, өнертуындысыныңкөркемдігіүшінауадайқажетжағдайбоптабылады. Көркемшығармадағымазмұн мен форманыңбірлігі – оныңэстетикалықбағалылығы.

Әдебиеттегімазмұн мен форманыкөркемшығармағакөшірсек шығарма мазмұны – оныңақиқатшындыққанегізделгентақырыбы мен идеясы да форма-әдебиқаһарманныңөзарақарым-қатынасына, тағдыртартысынанегізделгенсюжеті, композиция жәнежазушыныңөмірдіөнергеайналдырғанең негізгі құралы – суреттісөзі, көркемшығарманыңтілі.

Әдебиеттегіпішін мен мазмұн – философиядағыпішін мен мазмұнкатегорияларынасүйенеотырып, өзбойынаәдебитуындыныңішкіжәнесыртқыжақтарыжайлытүсініктердітоғыстырғанәдебиеттануұғымы. Әдебиеттегіпішін мен мазмұндысаралайқарастырғанда, әркезестеұстайтынжәйттер бар:

Біріншіден, әңгімеғылымиабстракциялыққанегізделетіні, яғнимазмұн мен пішіншындығындаешбөлшектенбейтіні. Себебі, пішіндегеніміз – мазмұнныңқабылданусипаты да., мазмұндегеніміз – берілгенпішінніңішкімәні. Ал, әдебитуындыныңпішіндік (стиль, жанр, композиция, көркемтіл, ырғақ), мазмұндық (тақырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар,көркем идея, тенденция) немесемазмұндық – пішіндік (сюжет) көріністеріболыптабылатынтүрлібөлшектері, жекелегенжақтарыпішін мен мазмұнныңбіртұтаскүйдегішындығыболыптабылады. Бұл – басқамәселе.

Екіншіден, пішін мен мазмұнұғымдарыбарыншажинақталғанфилософиялық категория болғандықтан, олардынақты – дара құбылыстардыталдаубарысында аса абайлайқолдануқажет. Бұл, әсіресе, өзініңмазмұндық – пішіндіктұтастығыөзгенімүлдеқайталамайтын, солқасиетімен де маңыздысаналатынбірегейбітімдікөркемтуындыларғақатысты. Мысалы, жалпыфилософиядағымазмұнныңбірінші, пішінніңекіншілігіжайындағы; пішінніңарттақалушылығы; пішін мен мазмұнарасындағықарама – қайшылықтуралықағидаларжекебіртуындыны, әсіресесолтуындыныңбөлшектерінзерттеукезіндесақталуыміндеттіөлшемдер бола алмайды. Өнер мен әдебиеттегіпішін мен мазмұнқарым – қатынастағыерекшелікжалпыфилософиялықұғымдардыәдебиеттануғакөшіресалуғажолбермейді. Өйткенікөркемтуындыныңөмірсүруініңеңқажеттішартыныңөзі – пішін мен мазмұнныңжарасымыболыптабылады. Мұндайжарасымболмағанжағдайдаәдебитуындықалай да өзініңкөркемдігіненайырылады. Соныменқатар, мазмұнның «біріншілігі», пішіннің «арттақалушылығы», пішін мен мазмұнның «үйлеспеушілігі» мен «қарама – қайшылығы» ұғымдарынжекеқаламгердіңшығармашылығын, әдеби даму кезеңдерінжәнетұтастайдәуірлерін (әсіресе, өтпелі де шұғылөзгеріске толы дәуірлерді) қарастырғандақолдануға болады. Мұндайкезеңдердегіпішінніңмазмұннанкейіндепқалуынбірқаламгершығармашылығынжекеалыпқарамай, әдеби даму үрдісіаясындақарастырғандағанааңдайаламыз. Әдебиеттегіпішін мен мазмұнұғымдарыарасынашекқою тек XVIII ғасыр мен XIX ғасырдыңбасындағана, еңәуелінемістіңклассикалықэстетикасындажүзегеасты. Гегель мазмұнкатегориясыненгізіпқанақоймай, оғанайқынсипаттама да береді. Бұлжағдайәдебиеттіңтабиғатынтүсіндірудеорасанмәндіқадамболды, соныменбіргебұлтұстапішін мен мазмұндыбір – біріненалшақтатуқаупі де болды. XIX ғасырәдебиеттануындамазмұнмәселелеріне баса назараударылса, XX ғасырдакерісінше, мазмұндыжекеалыпзерттеудекеңінентаралғанымен, әдебиеткепішіндіктұрғыданүңілубасымырақболды.