Көлік саласы | Қазақстан территориясында теміржолдың даму мәселелері

Мазмұны
КІРІСПЕ. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1 ТАРАУ
1. Темір жол көлігінің халық шаруашылығы дамуындағы ролі. . . . . 6
1.2. Қазақстан мемір жол тарихының дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3. Қазақстан Республикасының экономикасын өркендетуде теміржол көлігінің алатын орны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2 ТАРАУ
2. Қазақстан территориясында теміржолдың даму мәселелерімен келешегі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.1. Темір жолдарды электрлендіру.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.2. Қазақстан темір жолының келещектегі негізгі бағыттары және олардың маңызы.. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .40
ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектіліті: Жер көлемі ұлан - ғайыр, табиғат байлықтарымен халық әркелкі орналасқан Қазақстан Республикасы үшін көліктің маңызы аса зор.Көліктің жеке алғанда ешқандай өнім өндірмейтіні мәлім, бірақ халықсыз шаруашылығының өркендеуі мүмкін емес. Көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға және эканомикалық аудандардағы шаруашылықтардың маманднуының тереңдете түсуте мүмкіндік береді. Демек, көлік өндіртіш күштерді дамытудың қуатты құралы.Көліктің барлық түрлері әдетте өзара тығыз байланысты болып, бірін-бірі толықтырады және қызмет көрсететін біртұтас кешен түзеді.Мұнда табиғи жолдар өте аз. Сондықтан Қазақстанда көліктің құрлықтағы түрлері-темір жол және автомобиль көліктері көбірек дамыған.Қазақстан терреториясында темір жолы көлік саласында жетекші роль атқарады,бүкіл жүк айналымының 92 пайызын құрайды.Темір жол көліті бүкіл іс жүзінде жүктің барлық түрін жылдам тасымалдай алатын әмбебап түрі.Темір жол көліті бұл-іс жүзінде жүктің барлық түрін жылдам тасымалдай алатын әмбебап түрі.Көліктің бұл түрі мемлекет терреториясының әр түкпірін бір-бірімен байланыстыратын, шынайы өндірістің сан саласында өндірілтен өнімдерді, жүктерді тасымалдауда елдің өндірістік күштерін бір тұтас бірлікке біріктіретін бірде бір күре тамыр.Республикадағы жүк тасымалданатын темір жолдардың электр энергиясымен жұмыс істеуге көшірілді және көшіріліп жатыр, ал станциялардағы жүктерді тиеу, түсіру жұмыстарын механикаландырылған.Ел тіршілігінде атқаратын әлеуметтік –экономикалық даму тарихын қалыптастыруда темір жолдың маңызы айрықша.Қазіргі кезде Қазақстан темір жолының үлесіне көлік қатынасының барлық түрлері бойынша тасылатын жүктің төрттен үш бөліті қалалар мен ауылдарға және басқада жерлерге жол жүретін жолаушылардың жарымы тиеді.Темір жолдың техникалық жағынан қамтамасыз ету және тасу жөнінде Қазақстан ТМД елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орынды алады.
Республикада 1977 жылға дейін өз алдына бөлек, бір – біріне бағынбайтын Тың темір жол, Алматы және Батыс Қазақстан темір жол бөлімдері жұмыс істейді.Бірақ олардың іс жүзінде қызыметі 1991 жылдан басталған нарықтық экономика талаптарына сай келмеді. Нәтижесінде 1991-1998 жылдары жолаушылар тасу екі есете, жүк тасу айналымы төрт есете азайды. Сондықтан, темір жол көлітінің жұмысын жақсарту, олардың басқару құрылымдарын жетілдіру және темір жол бөлімдерін ірілендіру мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. 1997 жылғы 31 қаңтарда Үкімет қаулысының Алматы Тың және Батыс Қазақстан темір жол бөлімдері біріктіріліп. республикалық мемлекеттік «Қазақстан темір жолы» кәсіпорны үкіметтің қаулысымен «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы жабық акционерлік қоғамына айналдырылды.
2004 жыл Қазақстаыдағы темір жолдың ұзындығы 14 мың шақырымға жетті, оның бойындағы темір жол стансаларының саны 720-дан асты. «Қазакстан темір жолы» жабық акционерлік басқару құрамына департаменттер, жеке басқармалар және кәсіпорынның жертілікті жерлердеті бөлімдер т.б. кіреді. Бұдан басқа оған халықты қажетті тауарлармен қамтамасыз ететін, денсаулық сақтау, жолды жөндеу, құрылыс, ғылыми-экономикалық жобалау, телефон-телеграф байланысы, стансалар, жолдарда жүктер айналымын қамтамасыз ету басқармалары қарайды. КСРО тарағаннан кейін халықаралық темір жол қатынасын дамытуда. Достық стансасы ерекше рөл атқарады. Мұнда төрт жыл ішінде 6,4 миллиард теңгенің құрылыс жұмыстары жүртізілді. 12,5 шақырым басты жәнс 30 шақырым стансаралық жолдар салынды. '994 жылдан бастап Достық-Алашанькоу стансалары арқылы халықаралық жүк тасу жүргізіле бастады. Нәтижесінде Қазақстанның Қытай, Өзбекстан және Онтүстік Кореямен сауда байланыстары едәуір өсті. Тек 2003 жылдың өзінде жүк тасу 1994 жылмен салыстырғанда 10 еседен аса артып. 7,2 мнллион тоннаға жетті.
Жүмыстын мақсаты: Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап республика өз жерінде жаңа темір жолдар салу және темір жол стансалары мен желілерлі қайтадан жаңартуға ерекше назар аударылды. Осы мақсатта «Қазақстан темір жолы» 1998-2000 жылдар 2001-2010, 2011-2020 ж.ж. бағдарламасын жасаған. Қазақстан Республикасы территориясында темір жол көлітінің дамуы меи келешеті электрлендіру мәселелерін карастыра отырып, жан-жақты толық сипаттама беру.
Жүмыстың міндеті: Темір жол көлігіне талаптар жыл өткен сайын өсіп отыр. Оның басты міндеттері Н. Назарбаевтың "Қазақстан 2030" стратегялық Бағдарламасында көрініс тапқан. Олар:
- темір жол қатынасының негізті бағыттарын қазіргі кезеңнің талабына сай қайта құру.
- транзиция матистралі бойынша жүк тасуды жетілдіру.
- шет елдермен байланыс жасауда аса маңызды Достық-Ақтоғай стансалары арасындағы жол катынасын одан әрі дамытып, тасылатын жүктің көлемін жылына 10 млн. тоннаға жеткізу.
- жүк тасылатын басты аймақтарда қазіргі кезеңнің талабына сай жүк сақтайтын терминалдарды ұйымдастыру.
- барлық көлік және коммуникациялық орынлардың құрылымдарын қайтадан қарап, жетілдіру т.б.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыстың көлемі 53-бетті құрайды. Диплом жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4 тақырыпшадан және қорытындыдан тұрады. Оның бірінші тарауында «Темір жол көлігінің халық шаруашылығындағы дамуындағы рөлі». Көліксіз халық шаруашылығының өркендеуі мүмкін емес екендіті айтылған. Екінші тарауда Қазакстан территориясында темір жолдың даму мәселелері мен келешегі. Қазакстан территориясында темір жол тарихының дамуы мен келешеті туралы баяндалған. Жұмыстың орындалу барысында статистикалык мәліметтер мен М.Х. Асылбеков. А.Омаров, С.Р. Ердавлетов тағы басқа ғалым зерттеуші авторлардың ғылыми әдебиеттері қолданылды. Сонымен бірте қалалық темір жол вокзалы қызметкерлерінің нақты деректеріне сүйенген.
1 ТАРАУ
1. Темір жол көлітінің халық шаруашылығы
дамуындағы ролі
Темір жолдың пайла болуына дейін жер бетінде тек су және арба көлік транспорты ғана болған. Темір жолдың экономикалық қатынастардың дамуына титізетін әсері сөзсіз. Арзан, әрі жедел жеткізетін, ыңғайлы көліктің пайда болуы адамдардың бір-бірімен қатынасып тұруын жиілетті. Адам баласының ой-өрісі сапар шетудің, алыс елдер мен хатықтардың тұрмысын көрудің арқасында өсіп, байи түсті. Темір жолдар сауданың дамуына, шикізаттың, басқа да өнеркәсіп тауарларының таралуына қолайлы жағдай туғызды, адамдардың өмір суруі барған сайын жақсара түсті, мұның бәрі, сайып келгенде, ірі капиталдың дамуына кең мүмкіндік ашты.
Көліктің жеке алғанда ешкандай өнім өндірмейтіні мәлім,
бірақ оның шаруашылықтағы маңызы зор, көлік болмайынша кез
келтен аумақтың қазіргі экономикасы, бейнелеп айтқанда, бір
күнде тіршілік ете алмайды, өйткені өндіруші өнеркәсіп пен
өңдеуші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, өнім мен оның
тұтынушылары арасындағы байланысты қамтамасыз ете алатын тек
қана көлік. Сонымен қатар, көлік еңбек бөлінісін кеңінен дамытуға
және осының негізінде жекелеген республикалар мен
экономикалық аудандардағы шаруашылықтардың мамандануын тереңдете тусуте мүмкіндік береді. Демек, көлік - өндіргіш күштерді дамытудың қуатты құралы. Көліктің барлық түрлері әдетте өзара тығыз байланысты болып. бірін-бірі толықтырады және қызмет көрсететін біртұтас кешен түзеді /9/.
Кең байтақ аумағы бар Қазақстанның жағдайында көліктің маңызына баға жетпейді. Оның үстіне, Қазақстан аумағы арқылы Орта Азия елдерін Ресей Федерацпясының Батыс Сібір, Орал және Еділ бойы секілді ірі экономикалық аудандармен жалғастыратын қатынас жолдары өтеді. Қазақстанның өзі ең алдымен осы аталған көршілес аудандармен тығыз байланыста. Сондықтан республиканың көлігіне өте зор міндеттер жүктеледі- ол республика ішіндеті ғана емес, сонымен қатар ауданаралық аумақтық-өндірістік байланыстарды да қамтамасыз етуте тиіс. Казақстанда көліктің құрлықтағы түрлері - т е м і р ж о л және а в т о м о б и л ь коліктері көбірек дамыған. Ғылыми-техникалық протрестің дамуына қарай көлік құралдарының жылдамдығы мен жүк көтергіштіті ұдайы өсіп, қатынас жолдарының жетілдірітіп келе жатқанын, халыққа қызмет көрсету өдістерінің жақсарып отырғанын атап көрсету керек- осының бәрі жүктер мен жолаушыларды еңбек пен уақытты барынша аз жұмсап отырып, тасымалдау үшін көлікті пайлалану мүмкіндіктерін кеңейтеді. Республика көлік кешенін өркендете берудің бағыттары Президенттің «Қазақстан—2030» деген Жолдауында да ерекше атап көрсетілген. Темір жол көлігі бұл – іс жүзінде жүктің барлық түрін жылдам тасымалдай алатын әмбебап түрі. Ол жылдың барлық маусымында үздіксіз жұмыс істейді. ал жүк тасымалының. әсіресе электрлендірілтен темір жолдағы жүк тасымалының кұны арзан.
Қазақстан темір жолының - 15 мың шақырымнан астам. бұрынғы Кеңес Одағындағы Ресей Федерациясы мен Украинадан кейін үшінші орын алады. Революциядан кейінгі жылдар ішінде Қазақстан темір жолының жалпы ұзындығы 1913 жылмен салыстырғанда 7,5 есе өсті. Бұл уакыт ішінде темір жол желісінің бұлайша өсуі бұрынғы Кеңес Одағындағы құрамына енетін республикалардың бірде-бірінде болған емес /13/.
Қазақстанның қазіргі темір жол желісінің негізі солтүстіктен оңтүстікке қарай өтетін үш республика аралық магистралынан құралады. Бұл магистральдардан көршілес аумақтардың шалғай түпкірлеріне қарай едәуір қысқа жолдар таралып, олар жекелеген өнеркәсіптік тораптарын, ауылшаруашылық аудандарын немесе Қазақстан аумағының тысқа шығатын қосымша жолдарды байланыстырады.
Қазақстандағы ескі темір жолдардың бірі — Орынбор -Ташкент темір жолы солтүстік-батыстан онтүстік-шығысқа қарай өтеді. 1905 —1907 жылдары салынған бұл жол Қазақстанды Ресей Федерациясының Еуропалық бөлігімен, Украинамен және Орта Азия республикаларымен байланыстырады. Онымен жыл сайын ерсілі-қарсылы бағытта жолаушылар мен әр түрлі жүктер көп тасымалданады. Бұл Қазақстанның жүкті барынша көп тасымалдайтын темір жолдарының бірі.
Екінші республикааралық магистраль - Ссмей —Алматы-Кұлан —Шымкент —Арыс темір жолы Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның тау бөліктерімен солтүстік-шығыстан оңтүстік -батысқа қарай өтіп, Орынбор — ташкент темір жолын Ұлы Сібір магистралімен байланыстырады. Құлан стансиясынан солтүстікке қараған бөлігі Түркістан —Сібір (Түрксіб) темір жолы деп аталатын бұл жол 30-жылдардың өзінде-ақ Кенді Алтай мен Жоңғар Алатауында түсті металлуртияның дамуына.Талдықорған, Тараз, Алматы төңірегінде өнімдерің өндіруді дамытуға және Семейдің, Шымкенттің, әсіресе бұл кезде республика астанасына айналған. Алматының тез өсуіне мүмкіндік туғызды.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай өтетін үшінші темір жол магистралі — Петропавл — Астана - Қарағанды — Мойынты — Шу жолы Қазақстанның орта бөлігімен өтіп. оның солтүстік, ортатық және оңтүстік бөліктерін байланыстырады. Бұл жол Жезқазған мен Балқашқа, одан әрі Саяк пен Ақтоғайға қарай кететін тармақтарымен қоса, Қарағанды тас көмір алабы мен Орталық Қазақстандағы мыс өнеркәсібінің тез өсуіне көмегінтигізді. Ол республиканың оңтүстік бөлігі мен Орта Азияға Қарағанды көмірінің, Солтүстік Қазақстан астығының және Сібір ағашының келуіне төте жол ашты.
Ұлы Сібір темір жолын есептемегенде, Петропавл арқылы батыстан шығысқа қарай өтетін темір жолдардан, Қарталы—Астана Павлодар — Оңтүстік Сібір магистралінің бір бөлігі Қазақстанның солтүстік және орталық облыстары үшін аса маңызды темір жол бөлігі табылады. Бұл жол Екібастұз — Павлодар өнеркәсіп торабын дамытуды тездетіп, Қарағанды мен Матнптоторск арасындағы қашықтығы 928 шақырымға қысқартты. Бұл темір жол арқылы негізінен көмір, кен, боксит және астық тасымалданады.
Қазақстанның солтүстігінде тың және тыңайған жерлерді итеруге байланысты батыстан шығысқа қарай тағы бір темір жол салынды, ол Орта Сібір темір жолнынын бір бөлігі болып саналады. Бұл жол арқылы Солтүстік Қазақстанның алыс түпкіріндегі аудандарынан астық және басқа ауылшаруашылық өнімдері сыртқа шығарылып. оларға машиналар, жанармай және жағармай, минералды тыңайтқыштар, ағаш, құрылыс материалдары, халық тұтынатын заттар әкелінеді. Республикадағы жүк көп тасымалданатын темір жолдардың электр энертиясымен жұмыс істеуте көшірілгенін және көшіріліп жатқанын, ал станциялардағы жүктерді тиеу, түсіру жұмыстарының механикаландырылғанын және Ортатық Қазақстан мен Шығыс Қазақстанда ұзындығы 200-400 шақырымдай жаңа темір жолдар салу көзделіп отыр. Достастық барлық елдердегідей. біздің республикамызда да көліктің жұмысы екі көрсеткішпен-тасыматданатын жүктің көлемімен (тонна) және жүк айналымымен (тонна-шақырым) өлшенеді, ат бұл тасымалданатын жүктің мөлшерін жеткізілетін қашықтыққа көбейту арқылы есептеледі. Республикада темір жолмен тасымалданатын жүктің орташа қашықтығы 870 шақырым шамасында. Ұлан-байтақ аумағы бар Қазақстан жағдайында темір жол көліктің басты түрі болып табылады, бірақ ол жалпы жүк тасымалында автомобильден кейінті орынды алады.
Республикада халық шаруашылының дамуы көліктің барлық түрінің кешенді дамуын қажет етеді. Қазақстанда басқа көлік түрлеріне қарағанда темір жол көлігі жедел даму жолында./12,15/ Қазіргі кезде тағы да бір республиканы Өзбекстан және Түрікменстан арқылы Иран мен Туркиямен қосатын халықаралық маңызы бар жаңа темір жол іске қосылды........