Қ. Мырзалиев «Қызыл кітап» поэмасы. Қазақ әдебиеті, 11 сынып, дидактикалық материал. 2 сабақ

Қадыр Әли

Қызыл кітап

«Public Domain»

Әли Қ. М.

Қызыл кітап / Қ. М. Әли — «Public Domain»,

© Әли Қ. М.

© Public Domain

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

ҚАДЫР МЫРЗА ƏЛИ

ҚЫЗЫЛ КІТАП

ҚЫЗЫЛ КІТАП

ҚАДЫР МЫРЗА ƏЛИ

(1935–2011)

І

Мылтық көрсем төрлерден іліп қойған,

Менің мазам кетеді күдікті ойдан.

Жұртпен бірге мəз болып,

Ду-ду етіп

Қайта алмаймын одан соң күліп тойдан.

Аңшылыққа қалай жұрт қызығады?!

Қан жуады олардың ізін əлі.

Көргеннен-ақ мылтықты

Менің үшін

Дүниенің дидары бұзылады.

Аяймын мен анасыз,

Атасызды.

Аяймын мен құлынсыз,

Ботасызды.

Хайуанатқа жасаған қиянатың –

Бауырыңа жасаған опасыздық!

Қызыл түлкі даланың көрігі еді.

Жаға болып ол енді «керіледі».

Бөкебаймен бүркеулі анау қалпақ –

Қалпақ емес –

Қақпан боп көрінеді.

Тымырсығы-ай!

Қалада жел еспейді.

Жел есетін бұл жайлау емес дейді.

Анау киім ілгішке көзім түссе,

Бұғылардың мүйізі елестейді.

4

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Ауылда, өспе, мейлі, сен қалада өспе,

Анаң сенің бəрібір

Дала емес пе?!

Терезеге ұстаған анау шілтер

Құсқа құрған торларды салады еске.

Айналайын бұлбұлым,

Бал таңдайым,

Саған тор да,

Қасқырға қақпан дайын.

Шынтақтаған жастықты

Көрінеді

Аққу-қазды жаныштап жатқандайын.

Өкпелетпеу керек қой қожайынды.

Айта алмайсың халыңды,

Не жайыңды.

Ұстай беріп айырды

Шошып кетем

Шаншығалы жатқандай дəу жайынды!

Тартып алған аңдардың бір киерін,

Қыз-келіншек үшін мен құр күйемін.

Кешіре гөр біздерді,

Əулие көл!

Кешіре гөр біздерді,

Қыр киелі!

II

Біздің сайда болатын мия қалың.

Ауылдастар ойлайтын ұя қамын.

Мия сиреп,

Ұядан құстар безіп,

Біреу үшін енді мен ұяламын.

Ұяламын қарауға қарлығашқа.

Шиқылдайсың, балапан, қарның аш па?!

Жалтаңдайсың əр Болат, əр Қайратқа,

Жаутаңдайсың əр Баян, əр Күлəшқа.

Тəрбиең де жақсы еді,

Тəлімің де…

Аян бірақ өмірдің мəні кімге?!

Торғай аттың бір кезде,

Соның үшін

Ұяламын, бауырым, əлі күнге.

5

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Ұяламын қарауға қоңыр қазға.

Толып-ақ тұр бүгінде өмір назға.

Балапанын шұбыртқан қасқалдақтың

Оқтан көрген қорлығы,

Зəбірі аз ба?!

Ұяламын қарауға шүрегейге.

Құстың бірі туған да,

Бірі егей ме?!

Бүгін кептер атқандар

Ертең ердің

Кеудесіне тапанша тіремей ме?!

Ұяламын қарауға егіз құрға.

Қыра берсек қалады неміз қырда?!

Жата берсін шуылдап орман-тоғай,

Жата берсін малынып теңіз нұрға!

Ұяламын қарауға қырғауылға.

Аңшы деген ат бердік бір қауымға.

Кейбір көлдің орнында шалшық қалды,

Кейбір талдар айналды сырғауылға.

Ұяламын қарауға шағалаға.

Мылтық ұстап шалқарды жағалама.

Құстың зарын естісе

Не демекші

Саған ана мына жер –

Маған ана?!

Ұяламын аң аулап бел асқанға.

Түсінбеймін сол үшін таласқанға.

Ұшып бара жатпаса аққу-қаздар,

Ұяламын қарауға көк аспанға!

III

Арқар атып,

Қалайша тойламақпын?!

Хабар оқып əртүрлі ойға баттым:

Тегі құрып,

Тігерге тұяқ қалмай,

Төзімдері біткен бе хайуанаттың?!

Көрем десең көлге бар,

Далаға бар.

6

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Жердің де бір уəжі бағаланар.

Аңшы көрсе

Жиналып,

Төбесіне

Шығарыпты саңғуды шағалалар.

Бітсе керек ойланыс,

Толғаныстар.

Қауіп қазір ормандар,

Ну қамыстар.

Қандары əбден қарайып,

Ашу қысып,

Адам жеуге көшіпті жолбарыстар.

Əшкерелеп сұмдықты жарық түндер,

Жасырады қабағы жабық күндер.

Содан бүлік шығарып,

Кей қонысты

Тып-типыл ғып кетіп жүр алып пілдер.

Бауырлар-ау!

Кесесің неңді қырқып?

Кей орманның орнында қалды бір түп.

Қонатын жер,

Ұшатын аспан аздай,

Самолетке шабатын болды бүркіт.

Болса болар шаруасы бұрыс кейде,

Түзетуге оны адам кіріспей ме?!

Туысқанның қолынан өлгеніңше

Өзіңді-өзің өлтірген дұрыс дей ме?!

Амалсыздан…

Көрсетіп батыр қылық,

Киттерің де шығарды ақыр бүлік:

Өзін-өзі лақтырып ақ қайраңға,

Өз еркімен өздерін жатыр қырып.

Алсақ солай барлығын майып етіп,

Тағар бізге Болашақ айып етіп…

Оны ойлайтын ақымақ па?

Той-думанда

Былшылдатып жеп отыр аю етін!..

…Өлгеннен соң күн де жоқ

Шуақ та жоқ.

Өлтіргенде ар да жоқ,

Ұят та жоқ.

Оңбағанның артында ұрпағы бар,

7

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Ал мамонттың артында тұяқ та жоқ.

Бəрі-бəрі олардың қырылыпты,

Біздер мына – бүгінде тірі мықты.

Мамонттарды жоқтауға тиісті адам,

Жоқтар болса түбінде ірілікті.

Қаншама аңды өлтірдік қамап түзде?!

Сағынады оларды алап күзде.

Қай кезде де

Болуға тиіс енді

Мамонттардың апаты сабақ бізге!

Бар тағдырдың тағы да,

Тағы алары.

Өсті мамық,

Терінің бағалары.

Мамонттардан дегенмен сүйек қалды,

Басқалардан белгісіз не қалары?!

Бұдан былай адамдар болмақ па абай?!

Безген бақыт оралып қонбақ па оңай?!

Тола жатар орыны топастардың,

Мамонттардың орыны толмақ қалай?!

Осындайда ақында тіл қышыған.

Жатыр талай бүгінде жер құшып аң.

Ал ғаламшар жоқтайды мамонттарын

Айырылған анадай тұңғышынан.

Қырдан безбе, бауырым,

Нұрдан безбе!

Жылататын жайттар бар жырдан да өзге.

Жиһан қамын жамылып жоқтау керек

Жердің өзі жоғалмай тұрған кезде!

Ойлаймыз деп бір кезде қамын бастың,

Ей, адамдар, достастың,

Қауымдастың.

Асын беру мамонттың керек енді

Жылын берген сияқты ауылдастың.

Жылататын жайттар бар жырдан да өзге

Қырдан безбе, бауырым,

Нұрдан безбе!

Мамонттарды ел болып жоқтау керек

Мамонттарша жоғалмай тұрған кезде.

8

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

V

Ойран салған сайғақтың өрісіне

Қауіптірек сібірдің бөрісінен

Кейбіреулер

Сыйлайды саудагерге

Папка жасап ақбөкен терісінен.

Ми дарымай, біреуге пұл дарыған,

Аямайды пұлын ол ұлдарынан.

Былғарыға құмар-ақ сол ұлдардың

Қымбат емес кейбірі былғарыдан!

Қариды деп ұяттың өрті бізді,

Біз, əрине, бұзбаймыз сертімізді.

Аямайды

Аң түгіл өзіңізді

Алу үшін ондатр бөркіңізді!

Аңдар бастан кешкенді –

Дала кешпек.

Тарих мұңын

Ертеңге ала көшпек.

Еліне де,

Ерге де пайдасы жоқ

Ешкі қыздың үстінде лама бешпент.

Көкпеңбек боп көктемде қыр жайқалды

Бірақ анау мөлдірде кір шайқалды.

Крокодильдің терісі

Кейбір елде

Сөмке боп жүр қолында бір сайқалдың.

Жөні бөлек, əрине, жүйелі істің.

Кейбір завод бірақ та күйе құсты…

Желкілдеген үкі үшін

Қалды адамдар

Жете жаздап түбіне түйеқұстың.

Қиын болған тағдыры бұл құсыңның.

Қоя алады жасырып қылмысын кім?!

Аяғында жатады ақсүйектің

Терілері барыстың

Ілбісіннің.

Азаматтан,

Ақылды дос ағадан

9

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Не тыңдайды құлағы тосаң адам.

Оған салсаң,

Кəдімгі аң патшасын

Бөстек күйде көресің босағадан.

Кейбіреулер сұмдықты кəсіп көріп.

Жүр бүгінде базарға тасып тері.

Біздер үшін бұғылар

Сырқыратып

Мүйіздерін келеді кесіп беріп.

Кінəліміз жасымыз,

Кəріміз де:

Зауал болар аңдардың зары бізге.

Əжеміз де кетеді əйел десек,

Адам десек кетеміз бəріміз де!

Əй, адамдар-ай!

VI

Ұстағандай тұтқасын əлдененің,

Кейбіреудің көрсеңіз дəндегенін?!

Құсты айтасыз,

Сөз боп па құс дегенің?!

Аңды айтасың,

Сөз боп па аң дегенің?!

Шүкір! Шүкір!

Сұмдықтан Далам аулақ.

Сол Далада өседі балам аунап.

Бірақ, бірақ,

Кəдімгі осы адамдар

Адам сатқан бір кезде,

Адам аулап!

Керек еді жазалау əңгілерді,

Кім тыңдаған ол кезде мəн білерді?!

Құл сатушы кəззəптар

АҚШ-ына

Торға қамап жеткізген зəңгілерді.

Айдаһарға дауа жоқ жеті басты!

Кейбіреудің одан да ақылы асты.

Адам емес,

Маймылдың бір түрі деп

Зообақта ұстаған папуасты!

10

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Жіберілген «жігіттер» əскер үшін

Мəз қылам деп Париждің жас перісін,

Тірідей-ақ

Парикке лайықтап

Үндендердің сыпырған бас терісін.

Күні бітсе құндыз бен құнулардың,

Ешқандай да қақы жоқ бұғуға ардың.

Сөйте тұра

Фашистер

Төсек үшін

Бұрымдарын қырыққан сұлулардың.

Тұла бойын тілгілеп сабау-қайғы,

Қара жердің жотасы алаулайды.

Орта ғасыр өткенмен

Кейбір елде

Адамдарды, бауырым, əлі аулайды!

Ысқырғанда құлдықтың қамшылары,

Белгілі ғой кімнен қан тамшылары!

Аңдып жүріп атады

Зəңгілерді

Ку-клукс-кланның аңшылары!

Бас орнында демесең,

Шаш орнында.

Өмірге аян мықтың да,

Нашарың да.

Африкалық бір король

Өз елінің

Премьерін жеп қашқан қашарында!..

VII

Мына қыры қазақтың,

Ана қыры

Қызыл қырман бүгінде,

Қала бірі.

Қайда кетті,

Кім маған айтады енді

Атыраудың құланы –

Онагры?!

Жер айтады осылай,

Күн айтады,

Күн айтады,

11

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Көңілді мұңайтады.

Ақтөбеде бір кезде піл болғанын

Кім біледі бүгінде?

Кім айтады?!

Айла көп-ті адамда,

Айла көп-ті.

Айласына талайды айғақ етті.

Қылыш тісті жолбарыс –

Жерлес біздің

Айтыңдаршы, ағайын,

Қайда кетті?!

Жатыр дейсің жаратқан кімді ескеріп.

Құртты ма əлде өзара күндес бөрі?!

Ажары еді Даланың,

Қайда кетті,

Қайда кетті қазақы жүндес керік?!

Іздеймін мен əр бұта,

Əр талымды.

Момынымды,

Тентегім,

Арқалымды.

Кім қайырып береді кваганы?

Кім қайырып береді тарпаңымды?!

Нысанаға мықтап бір ілінгенге

Тіршілік жоқ…

Дүние бүлінген бе?!

Құмырсқалар құрыса,

Оның орнын

Толтыруға болмайды піліңмен де!

Қуанышын,

Қайғысын,

Мұңын көріп,

Жылжып жатыр осылай күн ілгері.

Мамонт қана емес қой

Опат болған

Жетіп жатыр мамонттың інілері!

Жарқырап-ақ тұрғанда көктем нұры,

Қасірет пен қайғының жеткен бірі.

Хайуанаттар ғана ма зəбір көрген,

Хайуанаттар ғана ма кеткен құрып?!

Жер астынан аң табар,

Балық табар.

12

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Сонда қанша сыр жатыр анықталар?!

Дронт құсап кəдімгі

Ізім-ғайым

Жоқ боп кеткен ел де бар,

Халық та бар!

Кімде кінə, бауырым,

Кімдерде айып?!

Кімдер одан сорлады,

Кімдер байып?!

Хайуанаттар түгілі

Дүниеде

Ұлттар ғайып болыпты,

Тілдер ғайып!

Құлпытастың ежелеп оқыр үстін

Ғұламалар басында отыр істің.

Таңба ғана,

Тас қана!

Тілі де жоқ,

Өзі де жоқ бүгінде этрустың!

Бір кездерде шаңдатып айна көкті,

Төңірегін түгелдей майдан етті.

Жер жұтты ма?

Немесе,

Көк жұтты ма?

Сол хазарлар бүгінде қайда кетті?!

Білімпаздар сеніммен қағып төсін.

Ұлы десін,

Кемеңгер халық десін,

Латындардың өзі де ғайып болған

Қалдырып тек тілі мен əліппесін!

Кейбір халық одан да құр қалыпты.

Мойынға іліп əлі де жүр қамытты.

Бір балықты бір балық қылғытқандай

Қылғытыпты бір халық бір халықты!

Жауыздықтың қадалып сүңгілері,

Желкеде ойнап мылтықтың дүмбілері,

Жақын қалды құруға,

Жоғалуға

Американың үндіні-үнділері!

Жылдар, жылдар…

Бір мезет тоқтамастан,

Халық қанша шоқ басқан,

13

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

От та басқан?!

Шіркей үшін зар қаққан, ағайын-ау,

Неге?

Неге?

Соларды жоқтамасқа?!

Неге? Неге сол үшін зарламасқа!

Басқыншыны сөкпеске,

Қарғамасқа!

Əлде мына өмірде халықтардан,

Ұлттардан да қымбатты бар ма басқа?!

IX

Кетем іштей тітіреп,

Түршігіп те:

Дүниені төңкерер бір шүріппе!

Жоқтай-тұғын бүгінде хайуанат көп,

Ойланатын нəрсе көп тіршілікте!

Отыратын кез емес түңіліп құр.

Төзім тауы бор болып үгіліп тұр.

Айналаңа қарашы,

Адамдарға,

Өзіңе-өзің қарашы үңіліп бір!

Сөз болып па кəрілік,

Қарттығымыз!

Бізге лайық бір жүкті артты ініміз.

Кеткен жоқ па азайып ерлігіміз?!

Кеткен жоқ па жоғалып мəрттігіміз?!

Талай темір көк тасқа қайырылды,

Талай Тəңір сенімнен айырылды.

Адамбысың сен өзі мейірімді?

Адамбысың сен өзі қайырымды?!

Тазамысың?

Тірлікке ризамысың?

Түтін толы əлдебір мұржамысың?

Алар жерге келгенде қанағатшыл,

Берер жерге келгенде мырзамысың?!

Өкпе емес пе осыным,

Наз емес пе?!

Кейбіреулер барына мəз емес пе?!

Туыс көп те

Жоқ бірақ туысқандық.

14

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Адам көп те,

Адамдық аз емес пе?!

Қараңызшы үлкенге,

Кішіңізге:

Орынында ма санамыз?

Күшіміз де?!

Мамонт құсап

Жігіттік

Азаматтық

Қалған жоқ па көміліп ішімізде?!

Жақсылықтың алдында бас иетін

Бабалардың не істейміз өсиетін?!

Жер жоғалтса не болмақ перзенттерің?

Ер жоғалтса не болмақ қасиетін?!

Түгел жыртып,

Тастақты айдағандай

Отырмын мен,

Отырмын ойға қанбай:

Адамдығын жоғалтсақ адамдардың

Хайуанатты жоқтаудан пайда қандай?!

X

Одан көріп,

Ақыры бұдан көріп,

Таласқаннан не таппақ құлан, керік?!

Жоғалтқанды жоқтаған жөн болғанмен,

Жоғалтпаған жақсырақ одан гөрі!

Əттең, бірақ!

Аспанның бұлты биік

Жаңбыр емес,

Өтеді сілті құйып,

Жоқ боп кетті

Əдемі теке мүйіз,

Айғыр жалды көгілдір жылқы киік!

Қара жерді жылатып,

Еңіретіп

Кетті солай дронттың өмірі өтіп.

Екі ғасыр бұрын біз

Ең ақырғы

Су сиырды өлтірдік мөңіретіп.

15

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Қызыл-жасыл,

Зер өңді,

Қалайы түр

Тотылардың музейде талайы тұр.

Адамдардың алдында

Ақырғы рет

Ышқынды да

Көз жұмды жабайы тур.

Осыны айтсаң,

Күрсініп,

Тоқтайды жел.

Өкініштің мылтығын оқтайды шөл.

Солқ-солқ етіп жылайды

Опат болған

Перзенттерін еске алып,

Жоқтайды жер.

Одан көріп,

Ақыры бұдан көріп,

Таласқаннан не таппақ құлан, керік?!

Жоғалтқанды жоқтаған жөн болғанмен,

Жоғалтпаған жақсырақ одан гөрі!

Отыра алмас ұл шыдап,

Қызың шыдап.

Жоғалғандар тізімі – ұзын шұбақ.

Қызыл кітап –

Мезгілсіз кеткендердің

Бастарына қойылған қызыл шырақ!

Келеді кез,

Күрделі біздің бұл кез!

Жаутаңдайды адамға түзде мың кез,

Қызыл кітап –

Опат боп кеткен аңның,

Бастарына қойылған қызыл күмбез.

Қашқан кезде адамнан

Ізін қандап,

Тау ешкісі өтеді құзыңды аңдап.

Қызыл кітап –

Тірі жан тимесін деп,

Хайуанатқа берілген қызыл мандат.

Баяғыдай көбінің халы бірақ –

Мойындарын үзеді əлі бұрап.

Қызыл кітап –

Бұл өзі қызық кітап:

16

Қ. М. Əли. «Қызыл кітап»

Тысы жұқа,

Астары қалыңырақ!

17