Жерімізге жанашыр болайық. Дүниетану, 4 сынып, қосымша материал.

Сабаққа арналған әдістемелік нұсқаулықтар

• «Идеялар себеті» кіріспе тапсырма.Сабақтың басында оқушыларды сабақ тақырыбын анықтау және сабақ тақырыбы бойынша алған білімдерін өзектендіру қажет.Ол үшін оқушыларға Ғаламшарды қалай ластағаны туралы өз идеяларын дәптерге жазуды ұсыныңыз. 1-2 минут ішінде оқушылар сөздерді немесе сөз тіркестерін жазып өзбетінше жұмыс істейді. Содан кейін 1 минут ішінде топтағы ұсыныстарды талқылайды. Содан кейін топтың идеялары тақтаға жазылады, "себетке салынады". Идеялар, тіпті оқушылар сабақ барысында ақпарат алу барысында түсінетін қателіктердің барлығы тіркеледі.
• Сабақ мақсатын анықтау.Оқушылар сабақ тақырыбын анықтайды және оның мақсатын болжайды.
• Ойыңмен бөліс.Бұл тапсырма сауалнама түрінде өткізіледі. Сынып екіге бөлінеді. Әрбір жартысы өз позициясын қолдауға дәлел келтіреді: климат адамның шаруашылық қызметіне немесе адам қоршаған ортаға үлкен әсер етеді. Барлық оқушылар талқылауға қатысып, өз ойларын ортаға салды. Қабілеті төмен оқушыларға оларды жалпы талқылауға қосу үшін жетекші сұрақ қоюға болады. Тапсырманы орындаудың қорытындысы адам мен табиғат бір-біріне өзара әсер ететінін түсіну болуы тиіс. Сондықтан табиғатқа зиян келтіре отырып, адам өзіне зиян келтіреді.
• Байқап көр.Келесі тапсырманы орындау үшін оқушылар карточкалар бойынша топтарға бөлінеді: "жер", "су", "ауа". Оқушылардың жұмысын бағыттау үшін оларға: оқушылар қандай экологиялық мәселелерді естіді? Бұл тек Қазақстан бойынша ғана емес, бүкіл әлем бойынша мысалдар болуы мүмкін. Содан кейін оқушылар аймақтың немесе жалпы елдің экологиялық мәселелері туралы ақпараты бар карточканы алады. Алынған ақпаратты зерделеп, оқушылар "себеп – салдары" сызбасы бойынша әңгіме дайындап, өз қорытындыларын мысалдармен растайды. Содан кейін әрбір топ сынып алдында өнер көрсетеді. "Су" тобының оқушылары жұмыста "Сен білесің бе?"айдарының ақпаратын пайдалана алады. Топ жұмысын оқушылар ақпаратқа емес, топ жұмысының нәтижесіне көңіл бөле отырып, смайликпен бағалайды. Неғұрлым қабілетті оқушылар интернет ресурстарын пайдалана отырып, аймақтың нақты экологиялық мәселесі туралы ақпарат табуға болады.
• Жаңа терминдермен жұмыс.Тапсырма көздермен жұмыс істеу дағдысын дамытуға, мәтінді талдай білуге және оны қайта жазуға бағытталған. Оқушылар жұпта оқулықтың мәтінін оқиды,белгіленген сөздерді табады және дәптерге жазылатын анықтама тұжырымын құрайды. Слайд бойынша өз өздерін тексереді. Терминдерді түсіну үшін Алматыдағы тұмша туралы бейнені көрсетуге болады. Немесе презентацияда фотосуреттерін пайдалануға болады.
• Анықта.Адамның шаруашылық қызметі мен экологиялық проблемалардың пайда болуы арасындағы тәуелділікті түсінуді бекіту үшін оқушылар "Анықта"айдарындағы тапсырманы орындайды. Алдымен әрбір топ су электр станцияларын (егер олар бар болса) қоса алғанда, өз өңірінің өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының тізбесін құрайды. Содан кейін экологияның қандай проблемалары осы кәсіпорындардың қызметімен байланысты және осы проблемаларды қалай шешуге болатынын анықтайды. Ақпаратты кесте түрінде ресімдеуге болады. Оқушылар оқулықтың ақпаратын қолдана алады. Қабілеті жоғары оқушыларға аймақ кәсіпорындарының қызметі және осыған байланысты туындайтын мәселелер туралы қосымша ақпараты бар карточкаларды ұсынуға болады. Ең бастысы, оқушылар экологиялық мәселелерді адамдардың игілігі үшін шешуге болатынын түсінуі керек. Әр топ өз жұмысын сыныпқа таныстырады. Топтарды бағалау "Екі жұлдыз – бір тілек" әдісі бойынша түсініктеме беру арқылы жүзеге асырылады.
• Конференция.Сабақты қорытындылай келе, ғылыми конференция ойынын ұсыныңыз. Барлық оқушылар экологиялық мәселелер туралы шағын ақпараты бар карточканы алады-бұл олардың баяндамасы. Карточкалар саны сыныптағы оқушылар санына сәйкес келуі тиіс, карточкалар қайталануы мүмкін. Содан кейін, ғылыми конференция форматында оқушылар өз ақпаратымен сөз сөйлейді. Тапсырманы орындау үшін импровизацияланған трибунаны, микрофон муляжын, көзілдірікті қолдануға болады. Конференцияға қатысу үшін сабақта белсенді болған оқушыларды шақыру қажет. Оқушылар экологиялық мәселелерді шешу қажеттілігін түсінеді,аудитория алдында сөйлеуді үйренеді. Әр қатысушының сөз сөйлеуі ғылыми конференцияларда қабылданғандай қол шапалақтаумен бағаланады.
• “Идеялар себеті” рефлексиясы. Рефлексияда оқушылар сабақтың басталуына, "идеялар себетіне"оралады. Сабақ басында ұсынылған идеяларды талдайды, дұрыс идеялар мен қате идеяларды анықтайды. Сондай-ақ талқылауға болатын идеяларды таңдап алады. Тапсырма ақпаратты талдауға, өзін бағалай алуын дамытуға бағытталған.

Теориялық материал:

 Көп жағдайда қоршаған ортаның ластануы табиғат құбылыстарының әсерінен және адамдардың әрекетінен пайда болады. Адамдардың айналысатын шар- уашылығы мен іс-әрекетінің салдарынан өндірістік, тұрмыстық қалдықтар мен әртүрлі улы заттар қоршаған ортаға белгілі бір мөлшерден тыс шығарылуы, табиғи нысандарды орынсыз пайдалануы жиі кездеседі. Өндіріс орындарынан шыққан улы газдардың әсерінен қышқыл жаңбыр пайда болады. Қышқыл жаңбыр топыраққа, су экожүйесіне, өсімдіктерге, архитектура ескерткіштеріне, ғимараттарға зиянын тигізеді. Алғашқы қышқыл жаңбыр 1907–1908 жылы Ұлыбританияда байқалған. Қышқыл жаңбыр Солтүстік жарты шарда кеңінен таралған. Өнеркәсіп орталықтары мен ірі қалалардың қатты ластанған атмосферасында күйенің, күлдің ұсақ бөлшектерінен тұмша құралады, ал ылғалды атмосферада сұйық тамшы түрінде кездеседі. Ауа райы құрғақ, ыстық кезде тұмша сарғыш бүркеніш сияқты болып көрінеді. Қазақстанда мұндай тұмшалар ірі қалаларда жиікездеседі. Тұмша ең көп кездесетін қала – Алматы қаласы. Алматы таудың тасасында орналасқандықтан, қаладағы қаптаған автокөліктерден шыққан түтіндер мен өндіріс орындарынан шыққан улы газдар ауада тұрып қалады.

ТҰМША (ағылш. smog, smoke — түтін, fog — тұман) немесе смог — өнеркөсіп орталықтары мен ірі қалалардың қатты ластанған ауасы, құрамы түтін, тұман және шаңнан тұратын аэрозоль. . Түтін немесе көсіпорынның газ қалдықтары қосылған қалың тұман және шоғырлануы жоғары тозаңдар мен ащы газдардың бүркеніші (тұмансыз) болатын түрлері сараланады.

Смог өндірісі жақсы дамыған қалалардың атмосферасында отынды құрғақ айыру кезінде пайда болатын күйенің, күлдің ұсақ бөлшектерінен құралады; ал ылғалды атмосферада сұйық тамшы түрінде кездеседі. Ауа райы құрғақ, ыстық кезде смог сарғыш бүркеніш сияқты болып көрінеді. Атмосферада жиналған смог адамдардың денсаулығына өте қауіпті. Смогтың салдарынан тұрғындар арасында тыныс алу және қан айналысы органдарының аурулары көбейеді.

СМОГ—ТҮТІНДІ ТҰМАН

Смог сөзі ағылшынша «smoke» — түтін, «fog» — тұман деген сөздердің бірігуінен шыққан. Смог — түтіннен, тұманнан және шаң-тозаңнан тұратын аэрозоль, улы түтін. Мұндай смогтар үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында жиі болады. Алғашында, Смог ұғымы

деп көп мөлшерде көмірді жаққанда пайда болатын түтін мен күкірт диоксиді қосылысын түсінетін. 1950 жылдары смогтың жаңа түрі жайлы сипаттама пайда болды. Ол — фотохимиялық смог болатын.

Құрамы

Азот оксиді. Мысалы: азот диоксиді; тропосфералық (жерге жақын) озон; ауада ұшып жүрген органикалық қосылыстар. Мысалы, бензиннің, бояудың, еріткіш- тердің булары: азот қышқылдарының тотығы. Фотохимиялық смогты тудырушы басты фактор – автокөлік пен өндіріс ошақтарының улы газдары мен түтіндері. Жоғарыда аталған органикалық қосылыс- тар химиялық жағынан өте активті, тез қыш-қылдана алады. Сол себептен де фотохимия- лық смог қазіргі кезде экология үшін өте маң- ызды проблеманың бірі. Денсаулықтың қас жауы.

«СМОГ» ТЕРМИНІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ

Алғаш рет 1905 жылы доктор Генри Антуан де Воның «Тұман және түтін (Fog and Smoke)» мақаласында «Smog» деген терминді қолданды. 1905 жылы 26-шілдеде лондондық Daily Graphic газеті жаңа терминнің пайда болғандығы жайлы және келесі күні доктор Генри Антуан де Воның қоғам үшін үлкен еңбек атқарғанын жазды. Доктор Во тілге тиек еткен түтін Лондон қаласында пайда болған тұманды түтін болатын.

СМОГТЫҢ ТҮРЛЕРІ

Құрғақ смог (лос-анджелестік смог) – күн радияциясының әсерінен қалдық газдарда болатын фотохимиялық реакцияның салдарынан пайда болатын смог. Тұмансыз, ауаның түсі көкшілдеу түске боялып, ауада улы газдар тарайды. Ылғалды смог (лондондық смог) – табиғи тұманның өндіріс орындарынан шыққан газдар мен түтіндерге араласуынан пайда бол-ған смог. Бұндай смог тұманды Лондонға тән. Радиациялық тұман – жердің беті радиациялық процесс бойынша салқындағанда тұман пайда болады. Оған қоса шықтың (шөптердің бетіндегі шық) бойындағы ылғалдылық бар болып, екеуі тұман түзеді. Ондай тұман жердің беткі қабатындағы жылы ауа массасын жоғарыға жібермей ұстап қалады. Ал ол дегеніміз өндіріс орталықтарында смог түзеді деген сөз.

ТҰМАНДЫ ТҮТІННІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

Смог үлкен қалалар мен индустриялық өндіріс орталықтарында кез-келген ауа-райы жағдайында пайда болады. Оған себеп — ауаның ластығы. Смог жаздың ыстық күндері, желсіз күндері қауіптірек болады. Өйткені ауаның жоғарғы қабаты қатты ысып кеткен-діктен ластанған ауаны жоғары жібермей ұстап қалады. Мұндай жағдай таудың тасасы мен сайлы аймақтарда орналасқан қалаларда жиі болады. Оған мысал ретінде Алматы қаласын атауға болады. Алматының ауасы қысы-жазы түтінді әрі тұманды болып тұрады. Бір рет пайда болған смог тезірек тарай қоймайды. Оның басты себебі — Алматының шетіндегі биік таулар мен қаладағы құмырсқадай қаптаған автокөліктер. Әлемдегі халқы көп қалалардың ішінде смогтан ең көп зардап шегетін қалалардың қатарына мыналарды жатқыза аламыз: Лондон, Лос-Анджелес, Мехико, Афины, Гонконг, Пекин және Москва. Гонконгтағы смогтан биік ғимараттардың басы көрінбейтіндей жағдайға жетеді. Мұндай жағдайлар Қытайдың өндірісті және халқы көп шоғарланған аймағында байқалады. Ресейде жыл сайын смогтың кесірінен 300 мың адам көз жұмады екен. Ал БҰҰ-ның деректері бойынша әлемде 1 млрд.-тан астам адам лас ауамен тыныс алса, жыл сайын 3 миллион адам ластанған ауаның кесірінен көз жұмады.

ЛОНДОН ҚАЛАСЫНДАҒЫ СМОГ МӘСЕЛЕСІ

Лондондағы түтінді тұман орта ғасырдан бері бар. 1273 жылы король Эдуард I көмірді жаққанда пайба болатын түтіннің көптігінен қалада көмір жағуға тыйым салды. XIX ғасырдың соңынан бастап Лондон мен смог айырылмастай болды. 1952 жылы 8-12 желтоқсан аралығында Лондон қаласындағы смогтың кесірнен 4000-нан астам адам қаза тапты. Ал одан кейінгі уақыттарда 8000-нан астам адам қаза табады. Алайда, үкімет бұл болған жағдайлардың жағылған көмір түтінімен тығыз байланысты екендігін мойындамады. 1952 жыл — Лондон тұрғындары үшін ең ауыр жыл болып саналады. 1956 жылы Лондонда «Таза ауа актісі (Clean Air Act)» шықты. Актіге сай қаладағы көмір отынын тұтынатын орындар мен үйлердің жылу жүйелері түтінсіз немесе түтіні аз отын көздеріне (газ, жанармай және, электр қуаты) ауыстырылды. 1968 жылы Лондондағы түтін шығаратын өндіріс орындарында ауа тазалығын реттейтін «Биік мұржа. Таза ауа актісі» іске асты. Нәтижесінде зауыттардың түтін шығаратын мұржалары биіктетілді. Осылайша қалаладағы таза ауа мәселесі шешім тапты. Қазіргі кезде Лондонда қоршаған ортаны қорғау саясаты жөнге келгендіктен, смог деген кесапат құрыған. Тек өткен кездің еншісін- дегі апат ретінде қалды.

Лондондық тұмша типі – негізгі көзі көмір мен мазутты пайдаланғанда түзілетін күкіртті газдың атмосферада концентрациясының көбейіп кетуі. Бұл құбылыс Лондон қаласының ауа бассейінінде улы қара тұмандық тұмшалап 2 жұма бойы тұрып алған. Нәтижесінде 4000-нан астам адам қаза болған. Осы азапты тарихи оқиғадан Лондон тұрғындары 1873, 1882, 1891, 1948, т.б жылдары зардап шекті.

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ СМОГ

Алматыдағы ауаның ең жоғарғы дәрежеде ластануы 2007 жылы тіркелген. Ол жылы ауаға 185 мың тонна ауаны ластағыш заттар қосылған. Оның 161,3 мың тоннасы қаладағы автокөліктердің еншісіне тиеді. Ал автокөліктерді алып қарасақ, олардың басым бөлігі шет елдерден әкелінген «қоқыс» жеңіл автокөліктер болып табылады. Жеңіс автокөліктерден бөлініп шығатын зиянды газдар 161,3 мың тоннаның 78% құрайды. Ал қоғамдық көліктер 14%, жүк көліктері 8%. Шет елдерден әкелінетін көліктерге қатаң бақылау орнатылмаса, Алматыда іске қосыл- ғалы отырған метро ауа тазалығын жақсартуға көмектесе алуы өте қиындау. Тіпті, көліктерге қатысты енгізілген «Еуро-1» стандарты да ешқандай мәселені шешпеген сыңайлы. Қазірге кезде Еуропа «Еуро-5» стандартымен жұмыс істеуге көңіл бөлуде.

СМОГТЫҢ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕРІ

Үлкен қалаларда басты мәселеге айнал-ған смог балаларға, жасы ұлғайған адамдар- ға, және жүрек, тыныс алу жолдары ауруларымен ауыратын адамдар үшін өте қауіпті. Смог демікпеге, тыныс алудың қиындауы мен тоқтауына, бас ауруларына, тұмауға себеп болады. Сонымен қатар көздің, мұрынның және жұтқыншақтың мөлдір сұйық қабаттарының зақымдануын тудырады, иммунитетті әлсіретеді. Смог пайда болған кезде ауруханаға түсетіндердің саны артады, аурудан толық сауыққан адамдардың аурулары қайта қозады, тыныс алу жолдары ауруларымен және жүрек ауруларымен ауыратын науқастардың өлімі көбейеді.

ТАБИҒИ СМОГ

Смог табиғи жолмен де пайда болады. Мысалы, жанартаулар атқылаған кезде ауаға көтерілетін күкіртті газ көбейіп, атмосферада смог түзіледі. Мұндай жанартаулық смогты ағылшынша Vog (Vulcan fog) деп атайды. Табиғи смог Индонезияда да орын алады. Онда өртке оранған орманнан шыққан смогқа ұқсас түтін Индонезиядан бөлек Тайландқа, Филиппинге, Сингапурға және Малайзияға жетеді.

https://bigox.kz/tumsha-tumandy-tutin-smog