Химиялық тепе-теңдік және оның ығысу жағдайы. Ле-Шателье-Браун принципі. Көрсетілім №6 «Жүйедегі химиялық тепе-теңдіктің ығысуы. Химия, 10 сынып, қосымша материал 1.

Қайтымды және қайтымсыз реакциялар

Тура және кері реакциялар бірдей жылдамдықпен жүрген жағдайда химиялық тепе-теңдік күйі орнайды.

ҚАЙТЫМДЫ РЕАКЦИЯ – әрекеттесуші жүйеде қарама-қарсы екі бағытта өтетін, жылдамдықтары тең, химиялық тепе-теңдік күйдегі реакция. Реакцияның қайтымдылығын көрсету үшін теңдік белгісінің орнына қарама-қарсы бағытталған екі тілше (стрелка) қойылады. Солдан оңға қарай жүретін реакцияны тура, ал оңнан солға қарай жүретін реакцияны кері реакция деп атайды.

Мыс.: 3H₂+N₂↔2NH₃; H₂+І₂↔2HІ;

Cl₂+H₂O↔HCl+HClO, т.б.

Қайтымды реакциялар қарама-қарсы екі бағытта жүреді, мұнда бастапқы әрекеттесуші заттар толығымен өнімдерге айналмайды. Ал қайтымсыз реакцияларда бастапқы заттар толығымен өнімдерге айналмайды.

Реакцияның қайтымды немесе қайтымсыз екендігін анықтау үшін тепе-теңдікке жеткен жүйенің құрамына сапалық талдау жасайды. Егер жүйеден өнімдермен қатар бастапқы реагенттер де табылатын болса, онда реакцияның қайтымды болғаны. Қайтымды реакция соңына дейін, яғни, реагенттер түгел таусылатындай жағдайға жетіп үлгермейді. Реакция өнімдерінің концентрациясы артқан сайын әрекеттесуші массалар заңы бойынша кері реакцияның жылдамдығы жоғарылай бастайды. Бір кезде тура реакция мен кері реакцияның жылдамдықтары теңеліп, жүйеде жылжымалы тепе-теңдік орнайды. Әрекеттесуші заттардың концентрацияларын, қысымды немесе темп-раны өзгерту арқылы жүйеде орнаған тепе-теңдікті қалаған жаққа ығыстыруға болады.

Қайтымды және қайтымсыз реакциялар

Тура және кері реакциялар бірдей жылдамдықпен жүрген жағдайда химиялық тепе-теңдік күйі орнайды.

Мыс.: 3H₂+N₂↔2NH₃; H₂+І₂↔2HІ;

Cl₂+H₂O↔HCl+HClO, т.б.

Дерлік жану реакциясынан басқа барлық химиялық реакциялар қайтымды.

Мысалы.Темір және күкірт қыздыру нәтижесінде бір-бірмен темір (II) сульфидін түзе әрекеттеседі. Алынған қосылыс практикалық тұрақты және темір және күкіртке ыдырамайды:

Fe + S FeS

Сонымен қандай реакциялар қайтымсыз реакциялар деп аталады?

ҚАЙТЫМСЫЗ РЕАКЦИЯЛАР онша көп емес. Реакциялардың көбі қайтымды болады. Тек қана бір бағытта жүретін және бастапқы әрекеттесуші соңғы заттарға толық айналуымен аяқталатын реакцияны қайтымсыз реакция деп атайды.

Қайтымсыз реакциялар кезінде:

егер өнімде газ, тұнба түзілетін болса ол реакция қайтымсыз реакция, мысалы:

ВаСl₂ + Н₂SО₄ = ВаSО₄↓ + 2НСl

Na₂CO₃ + 2HCl = 2NaCl + CO₂ ↑ + H₂O

2) егер өнімде аз диссоцияцияланатын қосылыс, мысалы, су түзілетін болса:

НСl + NаОН = Н₂О + NаСl

3) егер реакция соңында көп мөлшерде энергия сыртқы ортаға бөлінетін болса:

Mg + ¹/₂ О₂ = МgО, ∆H = -602,5 кДж / моль