Түс кезі. Бойшаң келген, сом денелі, тақыр басты, бадырақ көз Волдырев дейтін алпауыт пальтосын шешіп, маңдайының терін жібек орамалымен сүртті де, мекемеге имене, батылсыздау кірді. Ондағылардың бәрі де сырғытып қағаз жазып жатыр екен.

— Бір жұмыстың жайын кімнен білуіме болар екен? - деді ол подностағы стақандарды көтеріп төр жақтан келе жатқан швейцарға. - Осында бір істің жайын біліп, журналдан қаулының көшірмесін алуым керек еді.

— Былай қарай. Сонау, терезенің алдында отырған адамға барыңыз! - Швейцар қолындағы подносымен терезе жақты нұсқады.

Волдырев тамағын бір кенеп алып, терезеге қарай беттеді. Ол жерде, бояу сүзек ауруының белгісі сияқтанып теңбілденген жасыл үстелдің жанында, басында төрт тұлым шашы бар, солпиған ұзын мұрынын безеу басқан, үстінде көнетоз мундирі бар бір жас жігіт отыр екен. Сорайған тұмсығын қағазға тірей үңіліп жазып отыр. Оң жақ танауын маңайлап бір қара шыбын айналшықтап кетпей жүр, соны қуғысы келіп әлсін-әлі астыңғы ерінін бір жағына қарай қисайта шығарып танауына үріп қояды, мұнысы оған аса бір шұғыл жұмыспен отырған түр береді.

— Осында... сізден бір жұмыстың анығын білуіме болар ма екен? - деді Волдырев қасына барып, - Мен Волдыревпін... Сонымен қатар, журналдан екінші наурыздағы қаулының көшірмесін де алуым керек еді.

Чиновник қаламын сияға батырып алды да, коп малынып кеткен жоқ па дегендей, қаламының ұшына қарады. Сия тамып кетпейтініне көзі жеткен соң қайта сырғытып жаза жөнелді. Ернін тағы да шығара түсіп еді, бірақ енді үрлеудің керегі болмай қалды, өйткені шыбын оның құлағына барып қонған болатын.

— Осында бір істің анығын білуіме болар ма екен? - деді тағы да Волдырев бір минуттан кейін. - Мен Волдырев болам, жер иесі...

— Иван Алексеевич! - деді чиновник бейне алдында Волдырев тұрмағандай, бет алды дауыстай сөйлеп, - Ялыков көпес келсе айта салшы, арызының көшірмесін полицияға куәландырсын! Мың мәртебе айтқанмын өзіне!

— Мен княгиня Гугулинаның мұрагерлерімен дауым туралы келіп едім, - деді Волдырев міңгірлеп. - Өзіңізге белгілі жұмыс қой. Менің сөзіме құлақ салуыңызды қатты өтінер едім. .....

Земство дәрігері қабылдауын аяқтап, ауруханадан үйіне қарай беттей бергенде, оның жанына үстіндегі тоны қырық жамау, аяғында үлкен қара байпақ, жасқана басып жақындай берді.

— Құзырыңа құлдық, өзіңе кеп едім, - деді ол

— Иә, не жағдай?

Жігіт таңқы танауын алақанымен жоғары қарай жапыра бір сүртіп, аспанға қарап алды да, сонан соң барып жауапқа көшті:

— Жоғары мәртебеңе бас ұрып кеп тұрмын... Өзіңнің қарамағыңда, тұтқындар палатасында, мәртебелі тақсыр, менің ағам Васька, яғни варвариндік ұста жатыр еді...

— Ал жатса қайтеміз?

— Жалынамын, жіберші оны!

— Түһ, кеңкелес екенсің ғой! Менің қандай қақым бар? Мен түрме қызметкері емеспін. Оны ауруханаға әкелсе, емде деп әкеледі, мен емдеп жатырмын, сені түрмеге жабу қолымнан қалай келмесе, оны босату да солай қолымнан келмейді.

— Оны тектен-текке қамап отыр. Соты болам дегенше, білесің бе, бір жыл тергеуде жатты, енді кеп қарасақ, неге жатқанын өзіміз де білмейді екенбіз. Егер кісі өлтірсе немесе ат ұрласа бір сәрі ғой, жазықсыздан-жазықсыз күйіп барады.

— Солайы солай шығар, бірақ менің бұл іске қандай қатысым бар?

— Адамды не үшін қамағандарын өздері де білмейді. Ол ішіп алған болатын, құрметті мырза, ес-түсі жоқ мас боп кеп әкемді құлақ шекеден қонжитқанын, өзі шекесін жарып алғанын да білмейді, ал біздің тағы бір екі жігіт кеп - әлдеріне қарамай, қарасаңызшы, түрік темекісіне құмарта қапты - сол екеуі оның басын айналдырып, түнде армян әйелдің дүкенінен темекі ұрлауға алып кетеді. Ол ақымақ мастықпен көне кеткен. .....

— Григорьевтердікі бір кітап сұратқан екен, мен сізді үйде жоқ дедім. Пошташы газеттермен бірге екі хат әкеп берді. Айтпақшы, Евгений Петрович, Сережаға көңіл бөлсеңіз деймін. Бүгін де, кеше де соның шылым тартып жүргенін көрдім. Бірдеңе деп ақыл айта бастап едім, құлағын басып алып, менің даусымды естімеймін дегендей, жүгіре жөнелді.

Округтік соттың прокуроры Евгений Петрович Быковский мәжілістен жаңа ғана қайтып келіп, кабинетінде қолғабын шешкен күйі өзіне баяндап тұрған тәрбиеші әйелге қарап күліп жіберді.

— Сережа шылым тартады... - деп иығын бір қозғап қойды ол, сол тәштектің папирос тартып тұрғанын көрсемші! Айтпақшы, нешеге келді өзі?

— Жетіде.

— Сізге бұл әншейін нәрсе болып көрінуі мүмкін, бірақ оның жасында шылым тарту зиянды, жаман әдет, ондай жаман әдетті әуел бастан құрту керек.

— Әбден дұрыс. Ал темекіні қайдан алып жүр?

— Сіздің үстеліңізден.

— Солай ма? Олай болса оны маған жіберіңіз.

Тәрбиеші әйел кеткен соң, Быковский жазу үстелінің алдындағы орындыққа отырды да, көзін жұмып ойлай бастады. Евгений Петрович Сережасын, ұзындығы бір кез, дәу папирос тартып, темекі түтініне көміліп тұрған тәрізді елестетті, соның өзі күлкісін келтірді: сонымен бірге тәрбиеші әйелдің шынымен абыржыған ажары, жарым - жартылап ұмытылып кеткен, әлдеқашанғы бір күндерді есіне түсірді: онда, мектепте, балалар бөлмесінде шылым тарту педагогтар мен ата-аналарға түсініксіз, сұмдық болып көрінетін. Ол шынында да сұмдық еді. Шылым тартудың нендей зиянды, қылмысты .....

Бүкіл Галчино облысындағы әйгілі ісмер, сонымен бірге барып тұрған қияңқы мұжық деген атағы ертеден мәлім токарь Григорий Петров өзінің ауру кемпірін земстволық ауруханаға әкеле жатыр. Екі ара отыз шақырымдай жер, ал жол дегенің сұмдық жаман, одан Григорий ұста сияқты жатыпішер көр жалқау түгіл, қазынаның пошта тасушысы да жүре алар емес. Ызғырық, суық жел қарсыдан тура бетке ұрып тұр. Қай жағына қарасаң да ауада құтырынған ақтүтек боран құйындай ұйытқып соғады? Қардың аспаннан жауып тұрғанын, әлде жерден борап тұрғаның адам біліп болар емес. Тұмандай торлаған қарлы бораннан айналадағы маңай да, жол бойындағы телеграф бағандары да, орман да көрінбейді, жел ұйтқып кеп Григорийге түтеп бір соққанда, тіпті аттың доғасы да көрінбей кетеді. Титығы құрыған көтерем бие аяғын әрең басады. Қалың күртікке қайта-қайта малтығып, басын шұлғи шірене тартумен әбден болдырған. Ұста асығып келеді. Шананың алдыңғы тұғырында қопаң-қопаң етіп, аттың сауырынан қайта-қайта шықпыртып қояды.

— Сен, Матрена, жылай берме... - деп күбірлейді ол. Азырақ шыдай тұр. Құдай бұйыртса, ауруханаға да жетеміз, сонсоң сенің мұның қас қаққанша - ақ әлгі нетіп... Павел Иваныч саған дәрі ішкізеді немесе қан құйдыра ма әлде батшағар иең спиртпен ысқылата ма әлі, кім білсін, сонсоң ол нетіп, бүйіріңнің ауырғанын тура жұлып алады. .....

Округтік соттың залында сот мәжілісі болып жатыр. Айыпкерлер отыратын жерде ақша жегені және жалғандық жасағаны үшін айыпталған шаршаған кескінді, орта жастағы біреу отыр. Төсі қабысып қалған ап-арық хатшы сылбыр жіңішке дауыспен айыптау актісін оқып тұр. Ол нүкте, үтір дегендеріңді білмейді, бір сарынмен оқып құрғандықтан даусы араның ызыңы немесе бұлақтың сылдыры сияқты естіледі. Мұндай дауыс тыңдаған адамды қиялға шомдырады, өткен күндерін есіне түсіреді немесе ұйықтатады... Соттар, присяжныйлар мен сотқа жиналған халық іштері пысып, бұртиып отыр... Зал іші тым-тырыс. Анда-санда сот дәлізінен біреулердің саспай аттаған дабыры құлаққа шалынады немесе есінеп отырған присяжный ақырын ғана жұдырығына жөтеліп қояды...

Бұйра шашты қорғаушы жағын таянып, жайбарақат қалғып отыр. Хатшының ызыңының әсерімен оның ой жүйесі ыдырап, бет-бетімен кетті.

"Мына сот приставының мұрыны не деген ұзын өзі, - деп ойлады ол жұмылып бара жатқан көзін әрең ашып. - Ақылы жүзінен көрініп тұрған осындай адамның ажарын табиғат неге бұзды екен! Егер адамдардың мұрындары ұзындау, мысалы, екі-үш сажындай болса, онда жұрт сыйыса алмас еді-ау, үйлерді кеңірек етіп салуға тура келер еді-ау...".

Қорғаушы, бөгелек шаққан жылқыдай, басын бір шұлғып тастап, ойын жалғастыра түсті.

"Үйде не болып жатыр екен? Бұл мезгілде әйелім де, енем де, балалар да үйде болушы еді... Балалар Колька мен Зинка, қазір менің кабинетімде шығар - ау... Колька креслода түрегеліп тұрып, төсін үстелдің ернеуіне тіреп, менің қағаздарыма сурет салып жатқан болар. Міне, ол сүйір тұмсық аттың суретін салды, көздің орнына нүкте қойды, қолын созып тұрған адам суретін, қисайған үй суретін салды; Зинка да сол жерде, ағасының салған суретін көргісі келіп мойнын созып тұр... .....

Жаңа ғана курс бітіріп шыққан жас институтқа Машенька Павлецкая, өзі гувернантка есебінде тұратын. Кушкиндердің үйіне серуеннен қайтып келгенде, тосын бір әбігердің үстінен шықты. Оған есік ашқан швейцар Михайло бір нәрсеге абыржығандай екі беті қып-қызыл екен.

Жоғарғы үйден шу естіледі.

"Сірә, бәйбішенің дерті ұстап қалған болар...- деп ойлады Машенька, - әлде күйеуімен ұрысты ма екен..."

Ауызғы үй мен дәлізде қызметші қыздарды жолықтырды. Бір қызметші қыз жылапты. Содан кейін Машенька өз бөлмесінен үй қожасы Николай Сергеичтің жүгіріп шыққанын көрді; бұл өзі шілтиген кішкентай, бірақ пәлендей мосқал болмаса да бет, төбесі жалтыраған кісі.

Қазір өңі қызарып кеткен. Беті - аузы жыпылықтап тұр... Гувернантканы байқамастан, қасынан өте шықты да, екі қолын жоғары көтеріп, налып барады:

— Ойпыр-ай, бұл неткен сұмдық! Неткен әдепсіздік! Неткен ақымақтық, айуандық! Оңбағандық!

Машенька өзінің бөлмесіне кіріп еді, дәулетті, бай ақсүйектерден нанын тауып жүрген тәуелді, көнбіс адамдарға соншалықты таныс сезімді өмірінде алғаш рет жанына осы арада сезінді. Бөлмесіне тінту жасалыпты. Үйдің бәйбішесі Федосья Васильевна, толық денелі, жауырынды, қалың қара қасты, жалаңбас, денесі сай - сай, тебіндеген түбіт мұрты бар, екі қолы қып-қызыл, кескін - кейпі мен жүріс-тұрысы қарапайым аспазшы қатынға ұқсаған әйел мұның үстелінің қасында түрегеп тұрып, қыздың боқшасына жүннің бір шүйкелерін, шүберек қиқымдарын, тағы бір қағаздарды қайтадан тығып жатыр екен... Сірә, ол гувернантка келіп қалар деп ойламаған болуы керек, себебі, бұған жалт қарап, қыздың сұп-сұр болып кеткен өңін, таңданған жүзін көрді де, сәл-пәл қымсынғандай болып, күмілжіді. .....

I

— Әй, сопайған неме! Бу жібер! - деп дауыстады денесі аппақ жуан мырза, буалдыр будың ішінде тұрған селдір сақалды, мойнында үлкен мыс кресі бар, ұзын бойлы, арық біреуге қарап.

— Асыл тектім, мен моншашы емеспін, шаштаразбын. Бу жіберу менің жұмысым емес. Қарықтық қойсақ қалай қарайсыз. Қансорғыш қарықтық қоюға бұйырмас па екенсіз?

Жуан мырза қызарған жамбасын сипап қойып, ойланды да:

— Қарықтық па, бір себептен, қойсаң қой. Асығып тұрғаным жоқ, - деді.

Шаштараз моншаның ауыз бөлмесіндегі саймандарына жүгіріп барып келді, бас-аяғы бес минуттың ішінде жуан мырзаның кеудесі мен жауырынында он қарықтық қарауытып тұрды.

— Асыл тектім, мен сізді танимын, - деп сөз бастады шаштараз он бірінші қарықтықты қойып жатып, - сіз өткен сенбіде де жуынғансыз, дәл сол күні аяғыңыздың күсін тазалап бергенмін. Мен шаштараз Михайломын... Тап сол күні сіз менен қалыңдық жөнінде сұрастырғансыз... күні. Есіңізде ме?

— Е-е... Ал сонымен?.....

Сағат онға қараған қыркүйектің бейуақ кешінде земстволық дәрігер Кириловтың алты жасар жалғыз ұлы Андрей жұқпалы тамақ дертінен қайтыс болды. Дәрігердің әйелі жаңа ғана көз жұмған сәбидің төсегі алдында тізе бүгіп, дәрмені құрып, талықси берген кезде ауыз үйден қоңырау шыр ете түсті. Қауіпті аурудан қорқып, барлық жалшы біткен таңертең - ақ үйден аласталды. Кирилов бешпетсіз, желеткесі желбегей, карболка күйдірген қолы мен тер сорғалаған бетін сүртпестен есікті өзі барып ашты. Ауыз үй тастай қараңғы еді, үйге кірген кісінің тек орта бойлы, ақ бөкебайлы, боп-боз, жалпақ бетті жан екенін ғана байқайсың, шүберектей бозарған адамның ішке енгені сол, ауыз үй жап-жарық боп кеткендей...

— Дәрігер үйде ме екен?.. — деді кірген кісі аптыға сөйлеп.

— Үйдемін! — деді Кирилов, — нендей шаруаңыз бар еді?

— А, бұл сіз бе? Өте қуаныштымын! - деді кірген адам қуанып, қараңғыда сипаланып, дәрігердің қолын алып, қатты қысты. — Тіпті... өте қуаныштымын! Біз бұрыннан таныспыз ғой!.. Мен — Абогинмін... Жаздыгүні Гнучевтікінде өзіңізбен бірге болып, бір жасап қалып ем. Сізді үйден тапқаным қандай жақсы болды... Құдай үшін, қазір менімен бірге жүрсеңіз деймін... Әйелім қатты сырқаттанып қалды... Көлігім де дайын...

Үйге кірген кісінің дауысынан да, жүріс-тұрысынан да әбден абыржығандық байқалады. Тап бір өрттен, әлде құтырған иттен шошынған ба дейсің, ентігіп әрең демалып, даусы дірілдеп, сөзінде пәтуа жоқ, бала құсап былдырлап кетті. Есі шығып, үрейі ұшқан адам секілді, бұл да сөзінің аяғын жұтып, бұзып-жарып сөйлейді, келген шаруасына қатысы жоқ қайдағыны айтып сандырақтап тұр. .....

Кереметтей көңілді кеште білдей мекеменің шаруашылық жағын күйттейтін кереметтей бір қызметкері Иван Дмитриевич Червяков екінші қатардағы креслолардың бірінде "Корневиль қоңырауларын" дүрбімен қарап отыр еді. Көргенінің көңілінен шыққаны сонша, төбесі көкке сәл жетпей тұрғандай болған. Бірақ кенет... Әңгіме біткеннің осы бір "бірақ кенеттен" аяқ алып жүргізбейтін әдеті ғой. Әйтсе де, өмірдің өзі кездейсоқтыққа толы болса, автор байғұстардың жазығы қанша. Кенет Червяковтың беті бүрісіп -тырысып, көзінен жас шығып, демі бітіп, дүрбіден көзін жұлып алып, еңкейе беріп "әтпішу" деп қалғаны. Онысы енді түшкіргені ғой. Кім - кімнің де қайда болмасын түшкіруге қақысы бар шығар. Мұжықтар да, полицмейстерлер де, оқта-текте тіпті құпия кеңесшілердің өздері де түшкіріп қап жатпай ма! Түшкіргенде не тұр, жұрттың бәрі түшкіреді. Червяков те қысылған жоқ, орамалын алып сүртініп, көргенді кісілеріне түшкірем деп емес, біреу-міреудің мазасын алған жоқ па екем деп жан-жағына көз тастап еді, зәресі зәр түбіне кеткені. Сөйтсе, тап алдындағы бірінші қатарда отырған кәрі кісі әлдене деп міңгірлеп биялайымен мойынын, маңдайының қасқасын сүртіп жатыр екен. Ол кісінің қатынас жолдары мекемесінде істейтін статс генерал Бризжалов екенін Червяков бірден таныды.

"Шамасы, түкірігім шашырап кетті-ау,- деп ойлады Червяков. Менің бастығым емес, бірақ бәрібір ыңғайсыз болды ғой. Кешірім сұраған жөн шығар".

Червяков жөткірініп, денесін ілгері ұмсынып, генералдың құлағына:

— Мәртебелі тақсыр, байқаусызда түкірігім шашырап кетті білем, кешірерсіз, — деп сыбырлады.

— Оқасы жоқ, ештеңе етпес........

Ольга Ивановнаның тойында оның жақын достары мен жақсы таныстарының бәрі де болды.

Көзге түсер ештеңесі де жоқ, осы сияқты жай, қарапайым адамдарға күйеуге шығуының себебін ұғындырғысы келгендей, Ольга Ивановна күйеуіне қарай иек қаға сөйлеп, достарына:

— Қараңдаршы, өзінде бірдеңенің нышаны бар емес пе? — дейді.

Күйеуі, Осип Степанович Дымов, дәрігер, лауазымды кеңесші шеніндегі адам. Екі ауруханада бірінде штаттан тыс ординатор болып, екіншісінде прозектор болып істейді. Күнде ертеңгі сағат 9-дан түске дейін ауруларды қабылдап, палатасында қызмет етеді, ал түстен кейін конкаға мініп алып екінші ауруханаға барып, онда ауырып өлген адамдарды сойып қарайды. Өз бетімен дәрігерлік істен табатын табысы тым аз, жылына бес жүз сомдай-ақ. Міне, бар болғаны осы. Ол туралы басқа не айтуға болар? Ал енді Ольга Ивановна мен оның жақын достарын, жақсы таныстарын онша қарапайым адамдар деуге болмайды. Олардың әрқайсысының да өзінше көзге түсер ерекшелігі, аз да болса, атағы бар, аты шыққан көрнекті деп саналатын немесе, тіпті, саналмаған күннің өзінде де болашағына зор сенім артуға болатын адамдар. Бірі драма театрының әртісі, ел сыйлайтын ірі талант, сымбатты, ақылды, момын ғана адам, дауыстап оқуға өте шебер, Ольга Ивановнаны дауыстап оқуға үйреткен сол болатын; енді бірі опера әншісі, ақжарқын жуантық адам, ылғи Ольга Ивановнаға күрсіне қарап: сіз өзіңізді - өзіңіз қор қылып жүрсіз, егер ерінбей, өзіңізді қолға алған болсаңыз, тамаша әнші болар едіңіз ғой дейді; одан кейінгілері - бірнеше суретші, олардың ішіндегі тәуірі - жанрист, анималист, пейжазист Рябовский дейтін өте сұлу, ақсары келген жас жігіт, жасы 25-терде, ол көрмеде көзге ілінген өзінің соңғы картинасын бес жүз сомға сатқан; Рябовский Ольга Ивановнаның этюдтерін түзетіп беріп, бәлкім, Ольга Ивановнадан суретші де шығар деген болатын.Одан соң бірі — тартқанда асп.....