Экономика | ҚАЗАҚСТАН ЕГЕМЕН ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ

ҚАЗАҚСТАН - ЕГЕМЕН, ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ

80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық де-путаттары бірінші съезінің езінде-ақ және партиялық форумдарда егемендік, экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында өкілсттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады. Демократиялық қайта қүры-лыстардың және ұлттық сананың ояну процестерінің дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшы-лық тарапынан осыған сай арталық пен одақтас республикалар-дың қарым-қатынасын үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жагдайды есепке ала отырып, Одақуы қайта құру идеясы кеңінен қолдау тапты және 'ол «төменнен» — автономия-лық және одақтас республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да рес-публиканың езін-өзі басқару, өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы табиғи байлықтар мен ендіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде енеркәсіптің негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы дәлелденді, республиканың егемендігін саяси және экономикалық салада нақты түрде қамтамасыз ету қажеттігі тура-лы батыл мәлімденді. Қоғамды жаңгыртуға бағытталған қозгалысты Н. Ә. Назарбаев басқарды, ол ордайым аса кұрделі проблемалар-дың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл және солшыл радикализмге қарама-қарсы Н. Ә. Назарбаев табан-ды, демократиялық реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық қазақстандықтардың теңдігіне негізделген үлтаралық ынтымақты сақтау, мемлекеттік саясаттың түбегейлі принципі ретінде саяси түрақтылықты сақтауға баса көңіл бөлу саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға мемлекеттік басқару қүрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң биліп кедергі жасады.
Жекелеген партия үйымдарының ез жүмыстарын жаңа талаптарға сай қайта қүруға бағытталған талпыныстары елеулі нәтиже бермеді.
1988 ж. бастап жана туып келе жатқан оппоненттер тарапынан Қазақстан Компартиясына сын айтыла бастады, мүның өзі комму-нистер партиясының іргесі шайқала бастаған, бірақ әлі де белгілі дәрежеде сақталып отырған беделіне қатты соққы болды.
Ресми емес қозгалыстардын, дамуы Казақстаннын, қоғамдық өміріндегі занды қүбылыс еді, оның бастама негізі экономикалық қозғалыс, сондай-ақ Алматыдагы желтоқсан (1986 ж.) уақи-ғалаларынан кейін республикада туған қоғамдық-саяси ақуал болды.
1987 ж. тамызда тұңғыш тәуелсіз үйым — әлеуметгік-экология-лық «инициатива» бірлестігі қүрылып, ол өзінін, алдына соғысқа қарсы түру, экологаялық, адамгершілік және бейбітшілікті қорғау идеяларын, жариялылық, демократияландыру, әлеуметтік тендік және әділеттік принциптері негізінде халықтың әлеуметтік белсенділігін көтеруге көмектесу, жүртшылықтың, еңбек ұжымда-ры мен азаматтардың бастамаларына моральдық және үйымдық, қүқықтық, консультациялық, информациялық, эксперттік қолдау көрсету мақсатын қойды. Кейінірек бүл бірлестіктен басқа саяси ұйымдар, оның ішінде «жасыл майдан», Қазақстанның социал-де-мократиялық партиясы белініп шықты. Ядролық қаруға қарсы «Не-вада — Семей» қозғалысы жоне Арал, Балхаш, Қазақстан экологи-ясының проблемалары женіндегі қоғамдық комитет республика, мүнан кейін халықаралық келемдегі экологиялық үйымдарға ай-налды.
Жұмысшы қозғалысы елеулі саяси күшке айналды. Оның қата-рында Қарағанды көмір бассейні шахтерлері ерекше роль атқарды, олардың қимылдары тегеуріні женінен Кеңес Одағының басқа көмірлі аудандарының ереуілдерімен сай келіп жатты. Таза эконо-микалық талаптан басталған олар шапшаң-ақ саяси сипат алды. Жүмысшылардын. облыстық ереуіл комитеті 1989 ж. бастап қыз-мет істейді, ол Қарағанды облысы еңбекшілерінің одағына үжым-дық мүше ретінде кіреді. Жаңа Өзендегі уақиға (1989 ж.) әлеуметтік-экономикалық саладағы кекейтесті проблемаларды жалғанның жарығына шығарды, ол инфрақүрылымның мешеулігінен, ендіргіш күштерді орналастырудағы қателіктердің салдарынан жергілікті халық жүмыссыз жүргенде вахталық әдісті қолдану практикасы-ның берік орын алуынан туды.
Әйелдер кеңесіне балама үйымдар өдеттен тыс төменнен пайда болды. Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мүсылман эйелдерінің лигасы, көп балалы аналар, жаңүялар одағы, «Айша», «Ақ отау» және басқа іскер әйелдер ассоциациясы қүрылды. Республикадағы күштердің саяси орналасуында жастар қозғалысы елеулі орын алды. 1991 ж. күзге дейін оның қатарында республика жастар үйымдарының комитеті, Қазақстан ЛКЖО және басқа 48 қүрылымдар мен үйымдар болды.
1990 ж. ортасында «Азат» қозғалысы жэне «Азат» саяси парт-иясы пайда болды. «Азат» өзінің басты мақсатын тәуелсіз мемле-кеттер достастығы шеңберінде Қазақстанның мемлекеттік егемендігі үшін күрес деп белгіледі.
Бүл аталғандардан басқа да саяси партиялар мен қозгалыстар әрекет етті, республикада 1991 ж. барлығы 120-дан астам дербес бірлестіктер болды.
Қазақстан халқының елеулі дәрежеде саясаттануы жүрт-шылықтың республикадағы істің жағдайына қанағаттанбай-тындығының, олардың дағдарыстан шығудың жолын ортақтасып іздеуінің көрінісі еді.
Қазақстанда кеп партиялылықтың қалыптасу процесіне талдау жасай келіп, мүны тоталитаризмнен демократияға өтпелі кезеңнің бастамасы ғана деп санау керек. Көп партиялылықтың тарихи дәстүрінің, республика халқының дамыған саяси мәдениетінің жоқтығы — кең және берік саяси базасы жоқ, саяси көзқарасының біржақтылығымен керінетін саяси бірлестіктердің пайда болуына әкеліп соқтыруда. Бүл бағаны «Алаш» және «Желтоқсан», Қазақстанның социалистік, социал-демократиялық, коммунистік партияларына беруге болады. Осыған қарамай «деңгелек стол» ба-сында түжырымдалған ортақ идеяларды қорғайтын саяси күштердің күш-жігерін біріктіру үшін алғышарттар бар, мүның өзі партияара-лық қарым-қатынасқа цивилизациялық және оң сипат берер еді. Мысалы, Қазақстан халық конгресі партиясы және Қазақстан халық бірлігі одағы азаматтық бірлікке және үлтаралық татулыққа шақырып, бір-біріне жақын жарғы үсынады.
Қоғамдық демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің заң шығару қызметі мақызды рөль атқарды. Бүл салада он екінші шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сәуірден) жетекші орын алды. 1990—1991 жж. қабылданған республика зандарында әрбір адамның мүқият зерттеліп жасалған, қүқықтық және әділеттік процедуралар арқылы заң жүзінде бекітілген бостандықтары мен адамгершілік қасиеттерін керсетуіне қажетті жағдайларды қамта-масыз етуге зор көңіл белінді. Қалыптасқан шындық жағдайдың талаптарына сай республика зандарын жаңарту қүқықтық мемле-кет қүру жолындагы елеулі қадам болды. Заңдар Қазақстанның саяси және экономикалық егемендігін іс жүзінде нығайтуға, де-мократия жолына бүкіл саналы күштерді топтастыруға тиіс еді. Олар азаматтардың қүқықтарын едәуір кеңейтті, республиканы мекендейтін барлық үлттар адамдарынын, талап-тілегіне жауап беретін болды. Республика парламентінің қазақ тіліне мемлекеттік тіл дәрежесін берген «Қазақ КСР-нің тіл туралы» заңын қабыл-дауы тарихи уақиға бодды.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шуғыл күйреуі жагдайында Қазақстанда саяси және экономика-лық өмірді түрақтандыруға көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі занды еді. 1990 ж. 24 сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің Президенті лауазымын белгіледі, парламент сесси-ясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н. Ә. Назарбаев сайланды. Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым салу,1 Үлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету шаралары ту-ралы жарлықтары Қазақстанда демократиялық қайта қүрылыстар жүргізудщ өзіндік бір белесі батды. Республика Жоғарғы Кеңесінің тералқасы 1986 ж. 17—18 желтоқсанда Алматыда болған уақиғаға байланысты жағдайларға түпкшікті баға беру женінде арнаулы ко-миссия қүрды.
1990 ж. 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ ҚСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады2. Егемендік алу Казақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шап-шандатты, мүның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тыгыз байланысты еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан басқа республика-лармен бірге іс жүзінде орталыққа оппозицияда болды. Қазақ-станның бастамасы бойынша Белорусиямен, Украинамсн, Рессй-мен және басқа республикалармен бір-бірінің егемендігін, қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды. 1990 ж. желтоқсанда төрт республика — Ресей, Украина, Белоруссия және Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын құру ту-ралы инициатива жасады, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі бірлескен жұмыс басталды.
1991 ж. тамыздағы уақиға бұл жұмысты ұзіп жіберді, КСРО-ның күйреуін және бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның егемендік алуын шапшаңдатты. ҚОКП, оның бір бөлігі Қазақстан Компартиясы тарихи аренадан кетті.
Міне осындай кұрделі жағдайда Қазақ мемлекеттігі шеңберінде Республикадағы жоғары атқарушы және билік жүргізуші өкімет басшысы ретінде Қазақ ҚСР-ның Президентіне жеткілікті өкілеттік беру қажеттігі пісіп жетілді. Мұндай өкілеттіктер республика парламенті 1991 ж. 20 қарашада қабылдаған Қазақ КСР-ның «Қазақ КСР-да мемлекеттік өкімет билігі мен басқару құрылымьш жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы бойынша берілді.
1991 ж. 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет рес-публика Президентін жалпы халықтық сайлау өтті. Халықтың де-мократиялық жолмен өз еркін білдіруі арқасында Н. Ә. Назарбаев Президент болды.
Республикада төмендегідей езгерістер жасалды: прокуратура, мемлекеттік қауіпсіздік, ішкі істер, әділет, сот органдары қайта құрылды; Қазақстанның мемлекеттік қорғаныс комитеті қүрылды; Президенттің одаққа багынатын кәсіпорындар мен ұйымдарды Қазақ КСР-і үкіметінің қарамағына беру туралы, республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дербестігін қамтамасыз ету туралы, Қазақстанда алтын запасы мен алмас қорын жасау туралы жарлықтары шықты. 1991- ж. 2 қазанда қазақ жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы 40 жыл емір сүргенде түңғыш рет онан ғарышқа бірінші ғарышкер қазақ Т. О. Әубәкіров үшты.
1991 ж. 10 желтоқсанда түңғыш бүкіл халық сайлаған Президент қызметіне кірісті, ал 1991 ж. 16 желтоқсанда қазақтың Кеңестік Социалистік республикасы Қазақстан Республикасы болып атал-ды. Жоғарғы Кеңес Қазақстан Республикасының ез терри-ториясындағы бүкіл өкімет билігі өз қолында, ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілейтін және жүргізетін демократиялық мемлекеттің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады. Республика та-рихында жаңа кезең басталды3.
Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары Ашғабадта кездесіп, Беловеж келісіміне, оның қүқықтық жақтарына талдау жасады, жаңа достастықты қалыптастыруға толық қүқықтық негізде қатысуға әзірліктерін білдірді. 1991 ж. 21 желтоқсанда Ал-матыда бүрынғы Кеңес одағының қүрамына кірген тәуелсіз мемле-кет басшыларының кеңесінде ТМД-ны қүру туралы келісімнің хат-тамасына қол қойылды.
Қазақстанда егемен мемлекеттік дамуының қарқынды процесі басталды.
Саяси салада күшті президенттік республика қүруға, кейінірек парламенттік билікке реформа жасап, маман жоғарғы Кеңес қүруға бағыт үсталды. Республиканың жаңа конституциясының жобасы талқыланды. Жергілікті өзін өзі басқару заңы негізінде облыстарда, қалаларда және аудандарда атқарушы өкімет билігіне реформа жа-салды. Өтпелі кезеңге әкімдер лауазымы енгізіліп, оларға жер-жерде экономикалық жағдай, Президент пен Үкімет шешімдерінің орында-луы үшін толық жауапкершілік жүктелді. Әкімдерді тағайындау және мерзімінен бүрын алуды жоғарыдан темен қарай: республика Президенгі мен жоғары түрған әкімшіліктің әкімдері жүргізеді. Бюджеггі жасап, бекіту, оның орындалуын қадағалау қүқы, депутаттармен жүмыс жүргізу, тұрақты комисшялардың қызметіне басшылық жасау, ретондар дамуының страгегиялық бағытын белгілеу, әртүрлі қоғамдық үйымдар-мен байланыс жасау Кеңесгердің қүзырына берілді.
Көппартиялық жүйе қалыптастырудың бастамасы жасалды. Тәуелсіз бүқаралық ақпарат құралдарының жұмыс істеуі үшін жағдай жасалды. Қазақстан Еуропадағы Хауіпсіздік пен ынтымақ кеңесінің (СБСЕ) толық қүқылы мүшесі болып, адам және аз үлттың қүқықтарының сақталуына кепілдік берді. Үлттың қүқы жеке адам-ның қүқына теңестірілді, сондықтан мемлекет Қазақстаннын, бар-лық азаматтарына бірдей қамқорлық жасайды. Мүның маңызды бо-латын тағы бір себебі тек әлеуметтік тұрақтылық пен ұлтаралық ынтымақ ғана Қазақстаннын, қарқынды дами беруіне мүмкіндік береді: мүнда барлық 17 миллион халықтың 42 проц. қазақтар, 37 проц. орыстар, 5,2 проц. украиндар, 4,4 проц. немістер.
Қазақстан тәуелсіздік алғанан кейін егемен мемлекет ретінде халықаралық аренаға шықты. 1992 ж. 3 наурызда Қазақстан Біріккен Үлттар Үйымына кірді, Халықаралық валюта қорынық, Халық-аралық реконструкция және даму банкісінің, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық даму ассоциациясының, Инвестицияға кепілдік беретін кеп-жақты агенттіктің, Инвестициялық таластарды шешу жөніндегі халықаралық орталықтың, Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымынын мүшесі болды және басқа бірсыпыра үйымдарға кірді. Біздің мемлекетімізді жүзден аса ел таныды, олардың көбімен елшілік және екілеттік дәрежесінде дипломатиялық қатынас орна-тылды. Республиканың сыртқы саяси бағыты шекаралас мемлекет-термен, оның ішінде ТМД-ні қоса, толық сенім принциптері негізінде өзара тиімді достық қатынасты сақтау, сондай-ақ барлық басқа мемлекеттермен әділеттік және халықаралық серіктестік негізінде кең байланыстарды дамыту болып табылады. Қазақстан территориясында орналасқан ядролық қарулар келешекте келісімдік процестер шеңберінде жойылып, республика ядролық қарусыз мемлекет дәрежесін алады.
Қазақстан халықтарынын, мәдениеті мен дәстүрлері қайта түлеуде, үлттық сана өсіп келеді. Қазақ ұлты топтаса бастады; қазақ тілі мемлекеттік тіл болды; қазақ халқынын, таңдаулы өкілдерінін, есімдері ана дүниеден орала бастады, тарихи топонимика қалпына келтірілуде; ұлттық мәдениеттің гүлденуі үшін жағдай жасалды; көші-қон және азаматтық тұралы заң қабылданды. 1992 ж. күзде Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы еткізіліп, оған 10 миллион қазақ халқының өкілдері жиналды.
Экономикалық дағдарыс жағдайында республикада табиғи байлықтардың аса мол қоры барлығын негізге алатын, экономика-лық қайта құрылыс пен нарықтық қатынастарға өтудің өзіндік үлгісін жүзеге асыру, региондар мен шаруашылық қызметі субьектілерінің баламалы меншік түрлерін қалыптастыру қажеттігі, қорғаныс комплекстерін конверсиялау және ғылыми-техникалық, өндірістік потенциалды неғұрлым тиімді пайдалану бағыты үстану-да5. Республика экономикасының мемлекеттік емес секторы белсенді дамытылуда. 1992 ж. ортасында бұның қатарында 35 акционерлік қоғам, 76 салааралық және сыртқы экономикалық ас-социациялар, 30-дай концерндер мен концерциумдар болды. Рес-публикада 120 коммерциялық оанк, 60 биржа, 40 қамсыздандыру және 20 лизингалық компания, екі ірі аудиторлық орталық болды. 230 орташа енеркәсіп орны, 11 мыңдай кооператив, 5,5 мыңнан астам шагын кәсіпорын бар, оларда халық шаруашылығында істейтіндердің 15 проц. жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығында сегіз мыңдай шаруа қожалығы бар. 1806 кәсіпорын мен үйым жеке-шелендірілді, олардың үштен екі бөлігі үжымдық меншікке, төрттен бір бөлігі жеке меншікке өтті.
Сыртқы экономикалық саясатта шетелдік капитал, техника мен технологая кеңінен пайдаланылуда. Республика территориясында сыртқы экономикалық байланысқа қатысатын 1085 өнеркәсіп кәсіпорны тіркелген, халық шаруашылығына ТМД елдері көлемінде ең көп шетеддік инвестиция енген. Экспорттық-импорттық опера-циялар негізінен республикалық сыртқы экономикалық қүрылым-дар арқылы өткізіледі және республикалық экспорт дамыған капиталистік елдерге бағдарлана бастады. Қазақстан экспортының қүрылымында шикізаттық бағыт басым, ол 1988 ж. 31 елге шығарылса, 1992 ж. 86 елге шығарылатын болып өсті. Аса ірі шетелдік фирмалар және корпорациялармен, соның ішінде амери-кандық «Дау кемекал» ағылшындық «Бритиш петролиум» және «Бритиш газ», француздық «Эльф Акитен» және басқалармен келісімдер жасалды.
Қазақстан экономикасына аса ірі капитал тартудың айқын мы-салы 40 жыл мерзімге «Теңгізшевроил» бірлескен кәсіпорнын қүру туралы меморандумға қол қойылуы болды. Бірлескен кәсіпорынның қызмет істейтін бүкіл мерзімі бойында табыстың 80 проц. Қазақстанға, 20 проц. «Шевронға» тиісті. ....