География | Апат кезіндегі әрекеттер

Техногендік төтенше жағдайлар
«Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» 5.07.96 жылы ҚР Заңы Республика аумағында табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлардың ескерту мен жою жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді. Онда, халықты, қоршаған орта мен шаруашылық объктілерін төтенше жағдайлардан және одан туындаған салдардан қорғау мен мемлекеттік саясат жүргізуде басым салаларының бірі екендігі атап көрсетіледі.
Заңда төтенше жағдайда, зілзалаға, аварияға, апатқа анықтама беріледі. Заңда тиөтенше жағдайғап қатысты басқа да мәселелер мазмұндалған.
Атап – бұл адамның кғңүтпеген іс - әрекеті, зілзала немесе әлеуметтік қиыншылық, олар адамдардың үлкен тобы тіршілігінің бұзылуымен, қаза болуымен немесе өмірі мен денсаулығына төнген қауіппен және айтарлықта й экономикалық жне экологиялық заламен сипатталады.
Апаттар көлемі мен түрлері бойынша жіктеледі.
Көлемді анықтау кезінде өлшем үшін екі көрсеткіш алынады.
(апат ) зардап шеккендердің жалпы саны немесе емделуге мұқтаждардың саны, апат салдарының әсеріне ұшыраған аумақ.
Төтенше жағдай - апат нәтижесінде қалыптасқан ахуал, оның басты көрсеткіші бүлдіру процестерінің жиілігі болып табылады. Бұл процестерді қалыпқа келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауы талап етеді.
Авария - технологиялық процестердің бұзылуы, мезанизмнің, қондырғының және ғимараттың зақымдалуы. Шаруашылық объектілерінде ең көп тараған авария себептері - агрегаттарды, мбеханиюзмдерді пайдалану ережесін бұзу. Сондай - ақ техника қауіпсіздігі ережесін бұзу, зілзала. Авария салдарының сипаты оның түріне, көлеміне және ол пайда болған кәсіпорынның ерекшелігіне байланысты. Аварияның бнегізгі салдары жарылыс, өрт, су, басу шахталардың құралуы болуы мүмкін. Бірқатар жағдайда атмосфера газданған, мұнай өнімдері, тұтанғыш сұйықтар мен қатты әсер ететін улы заттардың төгілуі авария салдарын тудырады.

Қатты әсер ететін улы заттың қопарылатын және өртенетін материалдар мен өнімдердің технологиясын қолданатын немесе шығаратын объектілер аса қауіпті. Осы материалдардың және өнімдердің қоры бар немесе сақтайтын қойма, темір жол станциалары мен порттар да қауіпті объектілерге жатады.
Төтенше жаюғдай салдарын жою мерзімі шартты түрде екі кезеңге бөлінеді.
- құтқару және басқа шолу жұмыстарды жүргізу мерзімі;
- экономика мен халықтың қалыпты тіршілігін қалпына келтіру мерзімі.
Аварияны жою кезінде мынадай шаралар өткізіледі.
- объекті төңірегінде тұратын халыққа, құрамаларды және объект жұмыстары мен қызметтеріне пайда болған аварияның қауіпті салдары туралы хабарлау.
- авария болған объектіні жеке барлау
- зардап шегушілерге медициналық көмек көрсету және оларды емдеу мекемесіне апару.
Авария болған бойда құрамалар қатарына кіретін жұмысшылар мен қызметшілер жиналатын орынға кешікпей келуге міндетті, ол барлық қалғандары авария жою, объектілердегі зардап шеккендерді құтқару жөніндегі жұмысқа дайын болуы тиіс. Авария салдарын жою жеткілікті күш пен қаражат болған жағдайда бүкіл объектіде бір уақытта немесе оның жекелеген учаскелерінде жүргізілуі мүмкін.

Апат кезіндегі әрекеттер.
Өте үлкен далалық және орман өрттері бірқалыпты, бірақ қала тұрғындары тығыз тұратын аудандағы шыққан өрттермен салыстыруға болмайды. Жанған ғимараттың тұйықтығы және осымен байланысты адамдар тығыздығы, үрей, оттың тіке (жоғарғы және төменгі қатарға қарай) тарауы, сиитетикалық заттар жанғанда бөлініп шығатын улы заттар — міне осылардың барлығы қалаға сәйкес өрттердің, орман ие далалық өрттерден айырмашылығы бар екендігін көрсетеді. Кей жағдайда от дүние-мүлікті жалмайды, тұрғын үйлер, мектептер, қоғамдық құрылыстар қирап бүлінеді, күйік, жарақат ала отырын, кейде опат болып адамдар қайғы-қасірет тартады.
Адамдардың опат болуының негізгі себебі оттегі қоспасымен улану. Ол қанның қызыл түйіршіктеріне белсенді әсер етеді, нәтижесінде қып-қызыл болған дене организмді оттегімен қамтамасыз ету мүмкіндігін жоғалтады. Сөйтіп өрттен қаза табатын адамдардың жартысынан астамы оттегі қоспасынан уланудан және! оттегінің жетіспебуінен опат болады.
Өрттің пайда болуының себптері өте әртүрлі электр сымдарының тұйықтадуы, газ плитасын дұрыс пайдаланбау, электр приборларын қараусыз қалдыру электр жүйесіне көп күш түсуі, жылу жүйес інің бұзылуы, тоқыма ағаш өңдейтін, ұн тарататын өнер – кәсіп, кәсіпорындарындағы шаң – тозаңдар. "апат" және "қирап-бүліну" ұғымдары-ның анықтамасына тоқталуға, олардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетіп, түсілдіру керек. Бұл ретте, қазіргі уақьгтта шаруашылықтың көптеген объектілері химия өндіріс өнімдерінің көп көлемін өндіріп, сақтайтындығын немесе технологиялық процесте пайдаланылатындығын атап өту қажет. Осы өнімдердің кейбіреулері өзінің қасиеті жағынан адам денсаулығы үшін зиянды және тіпті қауіпті болып келеді.
Бұл оқушылардың қорғану шарадарын уақытылы қолдануы және жеке қауіпсіздігі қамтамасыз ететін құралдар мен тәсілдерді дұрыс пайлана білуі үшін керек.
Өндірістік апаг зардаптарынан қорғана білу тәсілдері мен химиялық зақымдану аймағындасы мімез-құлық ережелерін қарастыра отырып, нақты аталған қалада (ауылда) ол қалай жүзеге асырылатындығына ерекше зейін аударып, белгілі бір аумаққа химиялық зақымдану қаупі төңгендігі туралы түрлі тұрғындарды хабарлау реттеріп түсіндіру керек.
Одан әрі қарай атом стансаларындағы (ЛЭС-тердегі) апаттар тұрғындар үшін айрықша қауіп туғызатындығын, апат нәтижесінде үлкен аумаққа радиоактивтік зақымдану жүретіндігін айтуға тура ке
Өрттің алдын алу.
Егер электр сымдарының сырты жапса, бәрінен бұрын оны ағыту керек, ол үшін (пробкаларды) тығындардың бұрап немесерубильникті жабу қажет.
Егер телевизор жанса, онда оны жүйе деп бірден ажырату керек. Сосын артқы қабырғасының (жанында тұрып) салқындатататын жоғарғы тесіктеріне су құйып сөндіру қажет. Егер оған жақын жатқан немесс басқа да шапшаң жанатын заттар болса телевизорға бәрінен бұрын тығыз одеялоны лақтырып жабу керек, олай ету жалын басқа заттарға ауыспауы үшін қажет. Осыдан кейін суға немесе үйдегі өрт сөндіретін құралға жүгірген жөн.
Егер киноскоп жарылса, улы түтін өте қауіпті, сөндіремін деп жүргенде дем алмауға тырысады, және өзгелсрге ескертіңіз, балалар болса өзге жерге алып шығыңыз.
Егер жанып жатқан бөлмеге адамдарды құтқару үшін кіретіп болсаңыз сыр киіммен немесе басыңызды тығыз материалмен, ылғал одеялмен жауып алыңыз.
Улы газдан сақтану үшін ылғалданған мата арқылы демалыңыз, өйтпесеңіз ауаның шапшаң келген ағыны жалынның пайда болуына әкеледі, түтіңдеген бөлмепің есігін абайлап ашыңыз.
Адамдарды іздестіргенде белге жіп байлап алыңыз, екішпі шеті сыртта бодсын. Егер зақым алған адам өзі қозғала алмаса, оның шығуына көмсктесіңіз немесе оны өрт ошағынан алып шығасыз, бұл жағдайда оны дымқыл одеял, простыния киіммен жабыңыз. Егер сіздің көз алдыңызда біреудің киімі лап ете қалса, онда оның жүгіре жөнелуіне мүмкіндік бермеңіз — жүгіргенде жалын өрши түседі. Тіпті құрғақ болса да оның үстіне бір материал жаба салыңыз, тіиті мүмкін болмаса сол адамды құлатыңыз, жерге домалатыңыз, жалынды сөндіріңіз. Химиялық күйік алуы мүмкін болатындықта н огнетушительмен киімін сөндіріңіз.
Күшті түтіндеген бөлмеде еңкейіи не жорғалап жүріңіз.
Өрт сөндірушілер келгенше өртті сөндіруге мүмкішиілік болмаса шығып кетудің, басқа жерге ауысудың қамын жасаңыз. Бүл үшін біріпші кезекте басқышты пайдаланыңыз. Онда қатты түтін болса пәтерге оралып, кіретін есікті мықты жабыңыз, тесіктер болса шүберекпен тығыздап, салқындатқыш люктердің бәрін жауып, балконға шығыңыз.
Гидродинамикалық апаттар

Гидротехникалық құрылмстар су қорларын пайдалану үшін, сонымен біріс су тасқынымен күресуге арналған. Гидротехникалық құрылыстарға бөгеттер каналдар, су жүретін трубалар, қорғаныс үйінділері, су жинақтайтын, суды жіберіп тұратын, арнайы ГЭС - тердің ғимараттары, шлюздер және т.б.) құрылыстар жатады. Әдетте жалпы және арнайы гидротехникалық құрылыстарды біріңғай комлекске гидроузелге біріктіреді.
Төмендегі полтиналардың бүлініп-бұзылуы орасан үлкен қауіп төндіреді:
- Ертіс өзеніндегі /Шығыс Қазақстан облысы/ Бұқтырма су қоймасы;
Теріс өзеніндегі /Жамбыл облысы/ Теріс-Ащы-бұлақ су қоймасы;
- Шу өзеніндегі /Жамбыл облысы/ Тас-Өткел су қоймасы;
- Талас өзеніндегі /Қырғызстандағы/ Киров су қоймасының бұзылуы Тараз қаласына және Жамбыл облысының 3 ауданына қауіп төндіреді;
- Есіл өзеніндегі Вячеслав су қоймасы /Ақмола облысы/;
- Қарғалы өзеніндегі Қарғалы су қоймасы /Ақтөбе облысы/.
Әрбір гидроузел бойынша қарта схемалар жасалып, онда су басып кету аймақтарының шектері және су жарып кеткендегі тасқынның сипаттамасы көрсетілген. Осы аймақтарда тұңғыш үйлер мен кәсіпорындар салуға рұқсат етілмейді.
Су басып кетуі нәтижесінде шаруашылық объектілерінде темір жол және автомобиль апаттары болуы, ауыл шаруашылығына, көпір құрылыстарына зиян келтірілуі де мүмкін.
Соңғы ножылдықта әр түрлі ирригациялық, гидротехникалық құрылыстарды, көпір өткелдері бар жолдарды салу секілді адамның белсенді қызметі көп жағдайда техногенді сипатты аппаттардың болуына әкеп соқтыруда. Оның нақты мысалы Ойыл және Жем өзендеріндегі 1993 жылы көктемдегі су тасқыны. Атырау облысының Миялы және Құлсары нөселкелерінің аумағындағы су тасқынының зардаптарына, әуелде зерттеу нәтижесінде болады-ау дегеи үлкен тасқынның күшеюінде төмедегілер жағымсыз роль атқарды:
- Құлсары поселкесінің аймағында — Жемге құятын Құрсай саласының арасындағы плотииа, Қамыскөл көлінен табиғи ағатың суды кідіртетін бөгет, Доссор-Құлсары атомобиль жолының, су өгкізетін құрылымдары көп көлемдегі суды кідіртіп үлгере алмайды.
- Миялы поселкссінің аумағында - антомобиль жолдарының су өткізстін құрылыстары, Миялы жайылма суару жүйесіидегі су өткізетін қақпақтардың бұзықтығы, поселкелердің сыртындағы үйінді қоршамалардың жартылай бүлінуі, міне осылар жағымсыз роль атқарды.
Су тасқыныннан немесе техногендік — факторлармен арттырылған зиянды азайту үшін іздестіру-жобалау жұмыстарын жөне көпір өткелдерін әр түрлі гидротехникалық құрылыстарды сақтау, оларды қалыпты ұстау уақытылы қайта жаңғыртып жөндеу ісі мәнінде жүзеге асырылуы қажет.
Су тасқыны зопасындағы тұрғындарды және шаруашылық обьектілерін қорғауды ұйымдастыру-техникалық шаралары:
I. Су басып кетуі мүмкін болатын аймақтардағы жағдайды болжау:
- су басып кетуі мүмкін болатын аймақтардағы шаруашылық обьектілерін, елді мекендерлі, аймақтарды анықтау;
- жарып кететін толқулар деңгейі олардың елді мекендерге жету уақыты;
- шаруашылық кешеніне келетін шығын.....