Қылмыстық қудалау – қылмыстық іс жүргізу құқығының институты. Құқық негіздері, 11 сынып, дидактикалық материал.

   34-бап. Қылмыстық қудалауды жүзеге асырудың жалпы шарттары      1. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн орындау мақсатында қылмыстық қудалау органы өз құзыретi шегiнде қылмыстық құқық бұзушылық белгiлерiн тапқан әрбiр жағдайда қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасын белгiлеуге, қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кiнәлi адамдарды әшкерелеуге, оларды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бiрге кiнәсiз адамдарды ақтау шараларын қолдануға мiндеттi.      2. Қылмыстық қудалау органы жәбiрленушiге сот әдiлдiгiне қол жеткiзуiн қамтамасыз етуге және қылмыстық құқық бұзушылық келтiрген зиянды өтеу шараларын қолдануға мiндеттi.      3. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық процестегі өзiнiң өкiлеттiгiн қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға тәуелсiз және осы Кодекстiң талаптарына қатаң сәйкес түрде жүзеге асырады.      4. Қылмыстық iс бойынша объективтi зерттеу жүргiзуге кедергi келтiру мақсатында қылмыстық қудалау органына қандай түрде болса да ықпал ету заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады.      5. Қылмыстық қудалау органының заңға сәйкес қойған талаптары барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті және белгіленген мерзімде, бірақ үш тәуліктен кешіктірмей орындалуға тиіс. Күдіктіні ұстау, күзетпен ұстау туралы шешім қабылдау қажет болған жағдайда қылмыстық қудалау органының талабы жиырма төрт сағат ішінде орындалуға тиіс. Көрсетілген талаптарды дәлелсіз себептермен орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.

Қылмыстық қудалау – бұл қылмыстық қудалау субъектілерінің, жәбірленушілердің, жеке айыптаушылардың және олардың өкілдерінің процестік мәртебесін, сондай - ақ қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделері өзгеріссіз сақталған кезде кінәлі деп танылған адамға қатысты кейіннен сот әділ үкім шығаруы мақсатында қылмыс жасауда күдіктіні, айыпталушыны және сотталушыны әшкерелеуге бағытталған олардың қызметін регламенттейтін өзара іс-қимыл жасайтын Қылмыстық-процестік және өзге де құқықтық нормалар кешенін біріктіретін процестік институт.

Қылмыс жасады деп шамаланған адамға сезіктінің, айыпталушының немесе сотталушының процестік мәртебесін беру қылмыстық қудалаудың басталуы деп есептелуге тиіс. Қылмыстық қудалаудың аяқталуы адамға қылмыстық қудалау нысанына байланысты тиісті мәртебе беру сәтімен де байланысты.

Процессуалдық функцияларды негізгі бағыттар ретінде қарау керек - қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың ерекше рөлі мен мақсаты көрсетілген, олардың құқықтық мәртебесі, қылмыстық процестегі рөлі мен орны заңмен белгіленген уақыт шеңберіне және жеке немесе лауазымдық қызығушылыққа байланысты қызметтің мақсатына сәйкес анықталады. Қылмыстық іс жүргізу функцияларын екі топқа жіктеу керек-негізгі және қосымша. :

Негізгі функциялары: а) қылмыстық қудалау - күдіктіні, айыпталушыны және сотталушыны қылмыс жасағаны үшін әшкерелеу мақсатында жүзеге асырылады; б) қылмыстық қудалаудан қорғау - қылмыстық қудалау объектісінің кінәсіздігі туралы дәлелдемелерді жинаудан, негіздеуден және қылмыстық қудалауға субъектілер мен өзге де қатысушылардың қорытындыларын теріске шығарудан тұрады; в) істі сотта шешу - сот сотқа дейінгі және сот ісін жүргізуде алынған дәлелдемелерді талдау арқылы, кейіннен үкім немесе өзге де сот шешімі шығара отырып жүзеге асырады.

Қосымша функцияларды куәлар, сарапшылар, куәгерлер, аудармашылар іс бойынша маңызы бар және қылмыс жасаудың нақты көрінісін ұсынуға мүмкіндік беретін мәліметтерді заңды түрде анықтау және бекіту мақсатында жүзеге асырады.

Қылмыстық қудалау нысаны деп қылмыстық қудалаудың белгілі бір объектісінің болуымен сипатталатын қылмыстық қудалауды жүзеге асырудың заңмен белгіленген нұсқасын түсінуді ұсынамыз, оның басталуы мен аяқталуы қылмыстық іс жүргізудің белгілі бір сатысы аясында ашылған адамға тиісті іс жүргізу мәртебесін беру сәтімен байланысты. Қылмыстық қудалаудың мынадай нысандары болады: 1) күдік; 2) айыптау; 3) мемлекеттік айыптау; 4) жеке айыптау.

Күдікті ретінде біз қылмыстық қудалау субъектісінің күдіктінің (қылмыстық іс қозғалған немесе Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес ұсталған немесе айып тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолданылған немесе қылмыс жасады деген күдік туралы хабарлама берілген адам) қатысы бар екендігі туралы негізделген мәлімдемесінде көрсетілген қылмыстық қудалау нысанын түсінуді ұсынамыз. тексерілген мәліметтерге негізделген және іс жүргізу құжаты түрінде ресми түрде ресімделген қылмыс, онымен танысқаннан кейін осы адамға күдіктінің процестік мәртебесі беріледі.

Мемлекеттік айыптау деп алдын ала тергеу нәтижесінде жиналған және айыптау қорытындысында немесе айыптау актісінде, сондай-ақ сот тергеуі барысында көрсетілген дәлелдемелердің жиынтығына негізделген айыпталушының өзіне айып тағылып отырған қылмысты жасаудағы кінәлілігі туралы Мемлекеттік айыптаушыны бекітуден көрінетін қылмыстық қудалаудың сот нысанын түсінуді ұсынамыз.

Жеке айыптау деп жекеше айыптаушыны сотталушының өзіне қатысты қылмыс жасағаны үшін кінәлілігі туралы бекітуден көрінетін қылмыстық қудалаудың сот нысанын түсінуді ұсынамыз.

"Жариялы және жеке-жариялы айыптаудың қылмыстық істері бойынша қылмыстық қудалауды прокурор, сондай-ақ тергеуші, тергеу органының басшысы, анықтаушы және анықтау бөлімшесінің бастығы жүзеге асырады".

Қылмыстық қудалау субъектілері деп Заңда қылмыстық қудалауды жүзеге асыруға уәкілеттік берілген құқық қорғау органдарының лауазымды адамдарын (тергеушіні, тергеу органының басшысын, анықтаушыны, анықтау бөлімшесінің бастығын және прокурорды) тергеу және басқа да процестік әрекеттерді жүзеге асыру арқылы және бұл ретте бұлтартпау шараларын-және процестік мәжбүрлеудің өзге де шараларын қолдану құқығы берілген құқық қорғау органдарын түсінуді ұсынамыз;

Қылмыстық қудалаудың өзге де қатысушылары деп жәбірленушіні, жеке айыптаушыны, олардың заңды өкілдері мен өкілдерін түсінуді ұсынамыз;

Күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының процестік мәртебесі берілген адамды қылмыстық қудалау объектісі деп санауды ұсынамыз.

Жеке айыптау тәртібімен ҚІЖК-нің 33-бабында көрсетілген қылмыстар туралы істер тергеледі. Бұл ҚР ҚК-нің келесі баптарында көзделген қылмыстар: 105 (денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру), 111 (денсаулыққа абайсызда зиян келтіру), 112 (қауіп-қатер), 120 б. 1 (зорлау), 121 б. 1 (нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекеттері), 123 (жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттерге оқталу), 129 (жала жабу), 136 (балаларды немесе еңбекке жарамсыз ата-аналарды күтіп-бағуға қаражат төлеуден қасақана жалтару), 140 (еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) күтіп-бағудан қасақана жалтару, 142 (жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу), 144 б. 1, 2 (дәрігерлік құпияны жария ету), 145 б. 1( тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу), 188 (бөтен мүлікті абайсызда жою немесе бүлдіру), 296 (Көлік құралдарын басқаратын адамдардың жол жүрісі және көлік құралдарын пайдалану қағидаларын бұзуы), 300 (көліктің қауіпсіз жұмысын қамтамасыз ететін қағидаларды бұзу). Барлығы 16 қылмыс құрамы.

35-бап. Іс бойынша іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар      1. Қылмыстық iс:      1) қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының болмауы;      2) әрекетте қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауы;      3) егер ол жасалған әрекет үшiн жаза қолдануды жойса, рақымшылық ету актiсiнiң салдары;      4) қылмыстық жауапқа тартылу мерзiмінiң ескiруiне байланысты;      5) осы Кодекстің 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 32-бабының екiншi және үшінші бөлiктерiнде көзделген қылмыстық құқық бұзушылық туралы іс бойынша жәбірленуші шағымының болмауы, сондай-ақ осы Кодекстің 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 32-бабының екiншi бөлiгiнде көзделген қылмыстық құқық бұзушылық туралы iстер бойынша жеке айыптаушының айыптаудан бас тартуы не коммерциялық немесе өзге ұйым немесе уәкілетті орган басшысының адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы арызды кері қайтарып алуы;      6) егер жасаған әрекеті үшін қылмыстық жауаптылықты жоятын заң күшіне енген болса немесе Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес заңды не өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп таныған жағдайда;      7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшiне енген үкiмi не қылмыстық қудалаудың мүмкiн еместiгiн белгiлейтiн соттың күшiн жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;      8) осы күдік бойынша қылмыстық қудалау органының қылмыстық қудалаудан қысқарту туралы күшiн жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;      9) iс бойынша іс жүргізу оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшiн қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық заң тыйым салатын әрекеттi есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамға қатысты;      10) қылмыстық қудалауға артықшылықтары немесе иммунитетi бар адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға уәкiлеттi органның немесе лауазымды адамның келiсiм беруден бас тартуына байланысты;      11) iс бойынша iс жүргiзу қайтыс болған адамды ақтау немесе iстi басқа адамдарға қатысты тергеу, сондай-ақ заңсыз жолмен табылған мүлікті, тәркіленуге жататын келтірілген зиянның өтелуін қамтамасыз ететін ақша қаражатын және өзге де құндылықтарды анықтау үшiн қажет жағдайларды қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;      12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң ережелерiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты қысқартылады.      2. Іс бойынша іс жүргізу қылмыстық құқық бұзушылық оқиғасының жоқтығы немесе қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауы дәлелденген кезде де, егер қосымша дәлелдемелер жинау үшiн барлық мүмкiндiктер қолданылса, олардың болуы дәлелденбеген кезде де осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1) және 2) тармақтарында көзделген негiздер бойынша қысқартылады.      3. Іс бойынша іс жүргізу осы баптың бірінші бөлігінің 2) тармағында көзделген негіз бойынша және күдіктінің (айыпталушының) зиян келтiруi заңды болып табылған не күдікті (айыпталушы) жасаған әрекет Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiне сәйкес оның қылмыстылығы мен қылмыстық жауаптылығын болдырмайтын мән-жайларда жасалған жағдайларда қысқартылады.      4. Егер мәлімдеуші қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адам ретінде тікелей көрсеткен адам, қорғануға құқығы бар куә, күдікті, айыпталушы, сондай-ақ сотталушы немесе оның заңды өкілдері бұған қарсылық бiлдiрсе, осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 3), 4) және 11) тармақтарында көрсетiлген негiздер бойынша қылмыстық істі қысқартуға жол берiлмейдi. Бұл жағдайда іс бойынша iс жүргiзу жалғастырылады және оған негiздер болған кезде сотталған адамды жазадан не қылмыстық жауаптылықтан босату арқылы айыптау үкiмiнiң қаулысымен аяқталады.      Осы баптың бірінші бөлігінің 3), 4), 9), 10) және 11) тармақтарында көрсетілген негіздер бойынша қылмыстық істі қысқарту туралы шешім қабылдау үшін жәбірленушінің келісімі талап етілмейді.      Қылмыстық істі қысқарту бір мезгілде қылмыстық қудалауды қысқартуға әкеп соғады.      5. Әрекет жасаған сәтте заңға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты қылмыстық iстi тоқтату туралы шешiм осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 2) тармағында көрсетілген негiз бойынша қабылдануға тиiс. Әрекет жасаған сәтте заңға сәйкес қылмыстық жауапқа тартылатын жасқа жетсе де, психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан өз әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамдық қауiптiлiгiн толығымен түйсіне алмаған және оларды игере алмаған, кәмелетке толмаған адамға қатысты қылмыстық iстi қысқарту туралы шешiм дәл осы негiз бойынша қабылдануы тиiс.      6. Қылмыстық қудалау органы қылмыстық қудалауды болдырмайтын мән-жайларды анықтағанда сотқа дейiнгi iс жүргiзудiң кез келген сатысында қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулы шығарады.      Прокурор істі басты сот талқылауында қарау басталғанға дейін оны осы бапта көзделген негіздер бойынша оны соттан кері қайтарып алуға құқылы. Прокурор істі соттан кері қайтарып алғаннан кейін оны қысқарту үшін ол бойынша жаңа сотқа дейінгі іс жүргізу өткізуге және сотқа қайта жіберуге жол берілмейді.      7. Сотта қылмыстық қудалауды болдырмайтын мән-жайларды анықтаған мемлекеттiк айыптаушы айыптаудан бас тарту туралы мәлiмдеуге мiндеттi. Мемлекеттiк айыптаушының айыптаудан бас тарту туралы мәлiмдемесi, егер жеке айыптаушы айыптауды қолдауын жалғастырса, қылмыстық iстi қараудың жалғастырылуына кедергi келтiрмейдi.      8. Қылмыстық қудалауды болдырмайтын мән-жайларды анықтағанда сот қылмыстық iстi қысқарту туралы мәселенi шешуге мiндеттi.      9. Қылмыстық қудалау органдары және соттар қылмыстық іс қысқартылған кезде, адамның іс-әрекеттерінде әкімшілік немесе тәртіптік (сыбайлас жемқорлық) құқық бұзушылық белгілері болғанда он тәулік ішінде құзыретті органдарға әкімшілік немесе тәртіптік жауапқа тарту туралы мәселені шешу үшін материалдар жіберуге міндетті.