Тарих | Ж. Нурмухаммедұлы басқарған Сырдария және Есет Көтібарұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі

Мазмұны
Кріспе
I-Тарау Арал өңірі қазақтарының ХIX ғасырдағы Хиуа хандығымен Рассйге қарсы ұлт-азытық күресі.
1.1. Есет Көтібарулы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісінің себебі
1.1. Көтерілісінің барысы . Патша орілитінің отарлауына қарсы күресі .
II –Тарау . Ж.Нурмухамедулы бастаған Сыр бойы қазақтарының көтерілісі.
2. 1. Көтерілісінің барысы . Патша өкіметінің басқыншылық әрекеті мен бекіністердің салынуы .
2. 2. Ж.Нурмухамедулы бастаған көтерілісінің жеңілу себептері , маңызы.
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебійетер
Кіріспе
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Мақсаты:
Тақрып: Ж. Нурмухаммедұлы басқарған Сырдария және Есет Көтібарұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты тақырыпқа сәйкес сол кезеңдегі Сыр бойы қазақтарының ауыр жағдайына байланысты зерттеулер жұргізіп, яғни біріншіден не себепті туындағанын (көтерілістің барысы, маңызы) Есет Көтібарұлы мен Жанқожа Нурмухаммедұлы бастаған көтерілістің барысы мен маңызын, көтерілістің жеңіліс табуын толығымен ашып беру курстық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Міндеттері.
- Кіші жүз қазақтарының көтерілісі. Есет Көтібарұлы мен Жанқожа Нурмухаммедұлы бастаған Сыр бойы қазақтарының көтерілісінің тарихда алатын орны, құндылығын жөнінде зерттеулер жүргізу.
- Сол кезеңдегі негізгі мәліметтер бойынша негізінен сол кезеңдегі жағдайға тоқталып, не себепті туындағандығы тұралы зерттеп , баға беру.
- Есет Көтібарұлы мен Жанқожа Нурмухаммедұлы бастаған көтеріліске айқындама жасау өзектілігін көрсете білу.
- Тақырыпты зерттелген әдебиеттер тұрғысынан тұжырым жасау.
Зерттеудің өзектілігі.
Сыр бойы қазақтарының көтерілісі шағын халқтың бой көрсету болды. Оған әр түрлі руларға жататын қазақтардың ед әуір бөлігі қатысты. Көтерілісшілер арасында Кішкіне шекті руларына жататын қазақтар басын болды. Есет батыр мен Жанқожа батырдың бастаған көтерілісі Хиуа мен Қоқан хандықтарының және Ресей үкіметінің отаршылдық езгізіне қарсы бағытталған. Менің негізгі өзекті мәселеге осы курестің мәнін ашып, сипаттама беріп, тарихи тұрғыдын баға беру болып табылады.
Тарихнамысы.
Бұл тақырыпқа сәйкес әдебиеттер жеткілікті. Мен бұл тақарыптардан негізінен тарихшылардың еңбектерінен алғанмын мысалға айтар болсақ ол «Қазақстан тарих» (Алматы, 2002ж.) кітабы, бұл еңбек Алматы қаласынан 2002 жылы жарық көрген болатын жәнеде «Қазақстан тарихи көне заманын бүгінге дейін» атты еңбек. Алматы «Дәуір» баспасы 1994ж. жарық көрген, жеке авторлардың шаралары, «Қазақтың көне тарихи». Алматы 1993, тағыда басқа еңбектері құнды деректер мен мәліметтер береді.
Түйін
Жоғарында айтылған мәселелерді қолданып, жұмыстың мәнін ашу.
І – Тарау.
Арал өңірі қазақтарының ХІХ ғасырдағы Хиуа хандығы мен
Ресейге қарсы ұлт- азаттық күресі.
Орталық Азияда яғни Қазақстанда отаршылыққа қарсы қозғалысдың пайда болу себептерінен атап өткен жөн. Оларға Хиуа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің отаршылдық саясаты негіз болды.
Орыстардың Сырдария соғысына келеуіне байланысты осында тұратын қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады. Әріне бұл Хиуа хандығының сыртқы саясатына қайтып келді. Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы нәсіхатты күшейтті, ол олардың орыс бекіністеріне жақындап барып қаныстану мүмкіндігін жою үшін 1847ж. Қуындарияға бөгет салып тастады. Хиуаның Қожаншу бекінісінен бастап, Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы құрғап қалды. Алайда буған қарамастан, қазақтар орыстардың Райым бекінісі мен Қазалы фортына жақын жерде адам әрі көшіп жүрді. Хиуалықтар орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл жасауын жалғастыра берді.
Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай бастады. 1847ж. 20 тамызда деп жазды А. Макшив, - яғни Сырда орыс бекінісін негізгі қаламнанған кейін бір ай өткен соң өзеннің сол жағасында орналасқан, Райымнан 70 шақырым жоғары жақтағы хиуалық жаңа қала бекінісі маңінда Хиуа бегі Қожаншу және қазақ султандары өзін хан деп атаған Жанқожа Шерғазиев пен Ермухаммед Қасимов бастаған 2000 адам күші бар Хиуалықтар тобыры пайда болды.
Тобырдың бір бөлігі сырдаряның оң жағына өтіп мыңнан астам қазақ отпасын тонады, жиырма отбасының қарттарымен балаларын өздерімен бірге алып кетті, 30 сәбиді суға батырып өлтірді, өзінің шекті руына ықпалы мен және хиуалықтарға ымарасыз өшпенділігімен мәлім Жанқожадың қарауылдағы төрт батырын өлтірді, Сөйтіп осы жүингенсіздерден кейін өзеннің сол жағындағы бекінесіне қайтып кетті. 1847ж. 23 тамызда Райым бекінісінің бастығ Ерофеев Хиуаның Жаңа қала бекінісіне Жанқожа башшылық еткен 200 қазақ және 700 қазақ жіберді. Отіред жауды құандаршының арығы жағына қуып тастады, одан 3000 түе , 500 жылқы, 200 бас ірі қара және 50000 қой тартып алды. Хиуа ханының ауыр езгісі тұралы Сырдария қазақтары Кенесарыны қолдауша Дос бол биге де шағынды: «Жылына Сырдария қазақтарының 3 рет терісін сыдырды » қазыр өзінің бізге ауыртпалық келтіруі жөнінен өзбектер орыстардан асып түсіп отыр. Отаршыл өкімет орындары қазаұстанды да осындай зорлық – зомбылық әдісін қолданды. Қосылып алынған аудандардың қазақтары патша үкіметіне әр шақырықтан жылына 1 сом 50 тийіннан алып төлей бастады. Шаңырақтар ғана емес сонымен қазақтар жертөлелер мен басқа түрдегі тұрғын жайлар, яғни байлардың батырқтары тұрған қомыс лашықтарға да салық салынатын болды. Алым барлық халықтан бірдей алынды. Көпшілігі әр түрлі қосымшалар болып табылытын, әлдінеше рет жыналатын салықтар заңдастырылмаған, қайта жергілікті әкімшілік белгілейтін еді. Олар қажет болуына қарай жылдың кез келген уақытында жыналатын.
Сырдария шекаралық өкімет уйымдары қазақтарды Райнының және №1 форттың әскері бекіністерін салуға мәжбірлеу тәртібі мен жұмылдырылды. Бұл форпосторды салу үшін мыңдаған кедейлер айдап әкелінді. Мәжбүрлеу жұмыстары Сырдария қазақтарынан 1856-1857 жылдардағы көтерілісі себептерінің бірі болды. Мәжбүрлеу жұмыстарының салдырынан елшілер, екіншілер, балықшылар өздерінің жеке шаруашылықтары мен айналыса алмады.
Патша әкімшілігі барлық жаулап алынған аумақтардағы сияқты Сырдарияның төменгі ағысына да Орынбор және Орал бекіністі шепреінен қазақтардың отпасыларын көшіре бастады. 1848 жылы Райым бекінісі жанында Орынбор қазақтарының 26 отпасы тұрды. Олар жергілікті еңбекшілерді қысады. Сөйтіп Сырдария қазақтары екі шартты езгіге ұшырады, оларды бір жағынан патша өкіметі – мешуніктер, көпестер, қоныс аударшылар , ол екінші жағынан жергілікті феодалдар , байлар, билер , сүлтандар және басқалар қыйнады. Еңбекші қазақтар арасындағы наразылық жыл өткен сайын өсе түсіп , ақырында 1856 жылы ашық бай көрсетуге ұласты.
Есет Көтібарұлы бастаған кіші жүз қазақтарының
көтерілісінің себебі.
Көтібар батырдың ұлы Есет - Ресей патшылығының жиырма жыл бойы түнгі ұйқысын төрт болгізген ұлт азаттық көтерілісінің көсемі. Ол батыр жайлы заманында, Россияны былай қойғанда, бүкіл Еуропа газеттері жазды. Есет Көтібарұлының және баласы Назардың суреттерін, олар жайлы 1865 жылы Лондонда ағылшын тілінде шыққан 1 баспа табақтай мақаланың белгілі ғалым Самат Өтемезов тауып келіп, Халқымыздың ақтаңдық тарихина құн жетпес қомақты үлес қосқаны даусыз.
Арал өңірінің қазақтары Есет Көтібарұлы және Жанқожа Нурмухаммедұлының жетекшілігімен отаршылдық езгіге қарсы көтерілді. Олар екі бөлікке: Үлкен шекті және руынан шыққан еді. Біріншілігіне – Есет Көтібарұлы ол екішісіне Жанқожа Нурмухаммедұлы басшылық етті. «көтібарұлы алты көкжалы» атанған Сарбөпе, Сатай, Шынтемір, Матай, Есет, Дәрібай туады. Бырақ әліде әділ баға, тұра тарихи тулғалақ биіктер қалың ақырмаңға, жас ұрпаққа жетпей жатыр. Бұл батыр тұлғалар, билер қазақ тарихинан, әдебиет пен өнер саласынан өз орнын алғанжоқ. Көтібар батырдың өзіне қарайтын үлкен шекті руы арасында ғана емес, сонымен қатар қазақтардың көршіліс адай, табын, шөшкиб, төртқара, Кішкене шекті рулары мен басқаларының арасында да зор бедегене болды.
Патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы бас көтерулердің бірі – Есет Көтібар басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі. Көтерілістің шығыуы себебі - Арал теңізінің батыс жағындағы үлкен және кіші Барсықты. Көтерілістің басталуының тағы бір себебі, патша өкіметінің Енбі өзені, Арал теңізі жағалауында әскери бекіністер салуы бұл жерлерді мекендеген Кіші жүз руларының қысталу мен жазғы жайылымдарының өрісін таратты. Есет Көтібарұлы Жаламан батырмен бірге орыстардың Елек бекінісіне шабуыл жасады. Ол 1847-1848 жылдарда Жанқожа Нурмухаммедұлы мен біргелес отырып, Сырдарияның төменгі ағыстарында Хиуа және Қоқан жаулап алушыларына қарсы күрес жүргізді. Есет батыр хиуалықтарға қарсы күресінде Жанқожа батырға талай рет көмек көрсетті.
ХІХ ғасырдың 50 жылдардың басында Есет Көтібарұлы орыстардың отарлауына қарсы белсенді күрес жүргізіп, Арал теңізіне бет алған Ресей
әскерлеріне қатты қарсылық көрсетті. 1847 жылы 18 шилдеде жем ауданында Есет Көтібаров өз адамдарымен Орынбор және Орал әскерлерінің 200 қазағынан және патша әскері қатарында қызмет еткен султандар басқарған 120 қазақтың құралған жазалау атериядына шабуыл жасады.
1855 жылдың жазында көтерілісті басу үшін Орынбордағы патша әкімшілігі султан Жантөре басқарған қазақ жасақтарын жібірді. Оған султан Таукін, ол Орал бекінісінен майор Михайлов қазақ –орыс әскерлерімен аттанды . Көтершілер мен патша әскерлері арасында қырғын шайқастар жүрді. Сол жылдың 8 – шилде күні Есеттің жасақтары күтпеген жерден Жантөре султанның лагеріне шабуыл жасап, султанды және он шақты би – таршындарды өлтірді. Алайда, оқ – дәрәсі мал мылтықтарын қаруларған патша әскерлерінен көтерілішілер шегінуге мәжбүр болды. Қақтығыс барысында қолға түскен Есеттің 18 адамын патша әкімшілігі Сібірге айдап, үш адамын атуға жарлық берді. Есет өзінің қалған жасақтарымен Үлкен және кіші Борсық құммына, Үсттіртке өтіп патша әскерлеріне қарсы күтпеген жерден шабуылдар жүргізді.
Қоңыраттан Хиуаға дейін шабуыл бастаған болды. Бастапқыда хан Есет батырға 2500 адам бөлуге уәде берді, бырақ кейін ол өз уәдесінен айнып қалып қалды. Буған қоса патша үкіметінің әкімшілігі көтеріліске қатысушылар арасына қазақтың рулық үстем топтары қатарынан тықшылар жіберді.
1858 жылы қырқкүекте Бородин басқарған патша әскерлерді Есет батыр бастаған көтерілісшілерді Сом құлсында бір жолата толқындады. Осыдан кейін Есет Көтібарұлы патша әкімшілігінің ұсыныстарының қабылдап келісімге келеуге көнді.
Бұл жөнінде Григорьев «... бырақ Есетті деген мен қолға түсіре алмады ол өзіне кешірім жасауға уәде берген кезде герерал – губернатор Катенинге кейіннен өз еркімен келді» , - деп жазды. Есет өз сөзінде тұрып патша өкіметіне қызмет көрсетті. Ол үлкен шекті руы басшыларының бірі болып саналып, сондай – ақ Ырғыс уездік бастығының көмекшісі болып дайындалды. 1873 жылы ол Орынбор атериядының құрамында хиуа жарығына қатысты. Осы жарық үшін оған «Адалдығы үшін» алтын медалі берілді. Сөйтіп, патша өкіметінің отарлау саясатына және жергілікті бай – шонтарлаға қарсы бағытталған кіші жүз қазақтарының көтерілісі жеңіліс пен аяқталды.
Ол ХІХ ғасырдағы патша өкіметінен қарсы бас көтерулерге тоқтала кем былай деп жазды: ірі көтерілістердің бірі «өткен ғасырдың 60 жылдарының шамасындағы Әлімұлы шекті руынан шыққан Есет батыр Көтібарұлының көтерілісі. Есет султан - правитель болған Арстан ханды өлтірді».
Патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырыб алып, қазақты көпір қылып Азияға аттау болды. Қазақтың амалы – таптыйын деп тұрған патша өкіметінен қутылу болды. Дәуірік келе жатқан орыс байларының сауда капитанының жауласын деп, кіші жүздің жүз жарым жылдай тарихи қа мен жазылғандай болды. Бір жағынан басы қарғап патша өкіметенің орналасу, патшалардың саясатын жүргізіп хандар мен алысу екінші жағынан қонысқа таласып есітек, қалмақ, Түркпен секілді көршілірмен жайласу, үшінші жағынан, өзара ру таластары кіші жүздің өткен тарихинда кезектесіп келедіде тұрады деп жазды тарихи әдебиеетер.
Есет Көтібарұлы қазақ халқының тарихинда Тама Есет, Сырымдатуы, жалымын Тіленшіұлы, Арымғазымен бара – бар тұлға!
ІІ – Тарау.
Жанқожа Нурмухаммедұлы
1856-1857ж.ж.
Тағы бір тарихи тулға – Жанқожа Нурмухаммедұлы Арал өңіріндегі қазақтардың Хиуа және Ресей отаршылдығына қарсы азаттық күресін басқарды. Жанқожа Нурмухаммедұлы өзінің бүкіл өмірін Арал өмірі қазақтарының тәуелсіздігіне арнаған аса ірі тарихи тулға. Ол шекті руы басшылары бірі Жанқожа жай қарапайым халқ арасында беделді әрі мақсаткер батыр ретінде даңқа бөлінді. Жанқожа шекті руның құттық деген атасынан шыққан батыр әкесі Нурмағанбет пен өткен бір әкеден екен. Жан қожа 17 жасынан ерлік көрсетіп батыр атанған. Бұл ерлік «Он жеті» жасар Жанқожа деген Луқпан кенжейевтің дастанында былай жырланады:
Табылғы торы астында,
Өзі он жеті жасында,
Арғы атасы Киікбай ,
Нурмухаммедұлы Жанқожа
Шыға шапты майданға.
Әлде қандай болар деп,
Халық күмән қылғанда,
Қайт дегенге, қайрылмай
Ұмтылды бала арманға...
Бұл оқыға сол кездегі куәгерлердің айтулары бойынша Аничковтың қол жазбасына бұл оқыға 1790 жылы болған делініп түскен.
Айқасып қалған кезінде,
Айбалтамен ұрғанда,
Жалаңдаған тықынның
Тұрмады жаны бу маңда
Ақбос аттың саурынан
Аунады Тықы ақ шаңға.
Бұл ертеректе Қоқан, Хиуаның Тықы деген батыры мен болған шекпе – жес кезіндегі алғашқы ерлік. Кезек күтіп жатқан батыр кем жатқан көмектің алдың тасып, түркменнің Тоғам палуанын тұтқындап, Матап ханға әкеліп қамалды бұзып береді, қамал 18 күн бой алдырмай тұрғанды.
Сол Созақ жорығына қатысқан Төре Мұрат ақыны мына бір деректі жырынан үзінде жауынгер ұрамындай нағыз жолындылығыменен тарихи жыр мәселесі аталған жерде ауыздан түспей жүр.
Екі жүзді семсерді
Бадағы қолда қалғанша,
Ат басында сол жүрек
От болып қаулап жанғанша...
1842 жылдың күзінде оның әскері Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы қиратып, қала комендаты Бабажанды, сондаақ оның баласы Майқараны тұтқынға алды. Қазақтарға қаты кездік көрсеткені үшін Бабансан қазаққа отырғызды, ал оның баласы жас болғандықтан босатылып жіберілді.
1843 жылы Жанқожаның жасағы Құандашадағы Хиуа бекінісін қиратты, ал 1845 жылдың көктемінде хиуа ханы Сырдарияны төменгі ағысындағы қийратылған бекіністерді қалпына келтіру үшін жіберілген саны 2000 адамға жететін Хиуа әскерін тас – талқан етіп қиратты. Бұл тұралы Жанқожа Орынбор бекінісінің бастығынан хабарлыды. Осында кейін Сырдария қазақтарымен Хиуа билеушілірінің арасындағы күрес күшейіп түсті.
1847 жылы генерал – губернатор Обручев бұл өмірдегі аса ықпалды тұлға Жанқожа батыр мен қатынас орнатып, Райым бекінісін салуға қол жеткізді. Орыс билегінен одаққа бару Жанқожа батырға бұл өмірдегі Хиуа және Қоқан тепкісінен құтылу үшін керек болған еді. 1850 жылы Жанқожа Райым бекінісіндегі орыс қолының көмегімен Сыр бойы қазақтарына шабуыл жасаған .....