Экономика | Аудит стандарттары

Мазмұны
КІРІСПЕ..............................................................................................................3

І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

1.1.Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит
концепциялары туралы түсінік...............................................................6

1.2.Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу..................................... .............................................................10

1.3.Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері.............15


ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру

2.1.Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі ....................................................................................................19

2.2. Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұны...........................................................................................23

2.3.Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру
алғышарттары..........................................................................................30


ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................36

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................38

І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

1.1. Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары туралы түсінік

Аудит теориясы оның мазмұны, мақсаты және ғылыми әдістемелері құрайды десек, оған қоса оның ғылыми теориялық мәселесін, мазмұнын және пәнін зерттейтін, анықтайтын тағы да ерекше түсініктемелер бар. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша, оған аудит тұжырымдамасы, қағидасы және стандарты жатады. Сонымен, аудит теориясы мына негізгі элементтерлен тұрады: компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалар.
Аудит компоненттері мынадай:
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат.Аудиттің көптеген түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі. Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы қажет. Одан тәртіптің (мінез-құлықтың) белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра білуі керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер (өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан ескертпелері туралы хабарлайды.
Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылыққа алу керек: адалдық, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай білетіндік, тәуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық, нақтылық, жариялылық, демократияшылдық және т.б.
Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, объективтілік және тәуелсіздік принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған жұмысты мінсіз әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің объективтілігі мен тәуелсіздігін сақтауы керек.
Ғылымилық принциптің мағынасы – аудиттің қорытындылары аудит теориясы және басқару ғылымының бар ережесімен әрекететудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын немесе жалғандығын көрсетіп береді. Сондықтан да аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесін терең меңгерген жоғары білікті маман немесе ғалым аудиторлық іспен жиі айналысады.
Нақтылық принципі аудиттің мақсатқа лайықты әрі уақтылы жүргізілуін білдіреді.
Ол аудиттің іс-тәжірибе талаптарына жауап беруі керек, деп ұйғарады. Сондықтан да келіп түскен ұсыныстың жүзеге асуы қаншалықты анықтығын, яғни іс жүзінде асыруға келетінін анықтап алу қажет.
Аудиторлық бақылаудың объектісі болып табылатын жүйелердің сақтау принципі аудит барысында белгілі бір ықпал ету сапалы сипаттамаларды және іс-жұмыс тәртібін бұзбайтындай шекте жүзеге асырылуын талап етеді.
Жариялылық принципін сақтау қажеттілігі аудитті жүргізуге де, оның нәтижесіне де қатысты. Жариялылықтың аудиттің дамуы мен аудиторлық беделін көтеруде пайдасы бар. Қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызы зор.
Халықаралық аудиторлық қызметтің нұсқауында тәуелсіз тексеру жүргізілгенде сақталуы қажет басқа да принциптер аталады. Негізгі принциптердің маңызы мен оларды сақтау (жүзеге асыру) аудиторлықты тек жақсы жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін арттырады.
Концепциялар (тұжырымдамалар) аудит теориясының бағытын белгілеп береді. Негізгі бес тұжырымдаманы қарастырайық.
1. Мінез-құлық (тәртіп) этикасы жалпыға бірдей этика нормаларын белгілеп қана қоймай, аудитор тәртібінің арнайы ережесін де белгілейді (мысалы, Кәсіби бухгалтер (аудиторлар) этикасының халықаралық кодексі). Барлық саналы, зерделі, білімді мамандарға тән мінез-құлық этикасын басқа аудиторлық арнайы этика анықталған.
2. Тәуелсіздік ең алдымен пікірдің объективтілігін және шынайы болуын қамтамасыз етеді. Әрбір аудитор өз пікірін дербес қалыптастыруы керек және оған ешқандай сыртқы факторлар (қысым, күш көрсету) әсер етпеуі қажет.
3. Дәлелділігі. Аудиторлар қисынға негізделген шешім қабылдау үшін жеткілікті дәрежеде құзырлы мағлуматтар мөлшерін жинап бағалау керек. Тексеру барысында жиналған мәліметтер санымен және сапасымен есептелетін көрсеткіштер аудит тексеруіне негіз болмайды, тек қосалқы дәлел болатын мәліметтер. Ал аудитордың мақсаты тексеру барысында нақты шешім қабылдау үшін жан-жақты мәліметтер жинап күдіксіз, сенімді дәлелділікті қамтамасыз ету.
4. Кәсібилік. Аудиторлар құзыретті, білікті және зерделі болуы қажет.
5. Ұсынудың дәлдігі. Ақпаратты ашу мен ұсыну бара-барлығы әдетте бір мәнді ережелердің толық жинағы ретінде қарастырылатын жалпы қабылданған аудиторлық стандарттарға қызмет етеді.Аудиторлық шешім қабылдау үшін жиналған материалдарды тұжырымдап дұрыс түсіну үшін аудит стандарты негіз болады. Ал аудит теориясында бухгалтерлік есеп принциптеріне сүйене отырып, дұрыс түсінушілік тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің дәлелдігіне, тұжырымдылығына, қысқаша тиянақты көрсеткіштігіне сүйенеді.
1.2. Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу
Аудит теориясын толықтыратын ғылыми түснік –ол аудит постулаты. Бұл сөздің латын тілінен түсінігін қарастыратын болсақ, ол дәлелсіз бекітілген «түсінік», дәлелді қажет етпейтін шындық. Аудит постулаттары арқылы аудит стандарттарының мазмұны анықталады. Аудит қағидаларына ғалымдар ертеден-ақ тиянақты көңіл бөлген. Мысалы, Р.К.Маут және Х.А. Шараф 1961 жылы аудиттің сегіз постулатын анықтағ,ан, олар кейін аудит ғылымының дамуына әсерін тигізген.
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат – бұл басқаша дәлелденбейінше, жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж.Робертсон мынадай анықтама ұсынады: «Постулат – бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту». Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады.
Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғы шарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады.
Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж.Робертсон былай деген:»Аудиторлық тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді – яғни, аудиторлық тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды».
Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс ғылымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К.Маутц және Х.А.Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.
1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ Дж.Робертсон, Р.К.Маутцпен Х.А.Шараф постулаттарын «экономикалық тиімділіктің максимасы» деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи, Р.Адамс, Я.В.Соколов, К.Ш.Дуйсенбаев, М.С.Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделеген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің объективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорционалды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі мүмкін және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдынғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау.
Осылайша, аудит саласын стандарттау және теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
Ұлыбритания ғалымы Роджер Адамс аудит постулаты туралы өзі зерттеу жүргізіп өзінің қорытындысын басылымға шығарған. Осы жоғарыдағы айтылған ғалымдардың аудит постулаттары тұжырымдарын қорыта келіп, келесі түрлерін қарастыруға болады:
1. Қаржы есебі және қаржылық көрсеткіштерін тексеру еліміздегі аудит заңының талабына сәйкес аудитор шаруашылық субъектілерінің қаржы есебініңғ дәлдігін, объективтік шындығын анықтайды. Бұл постулаттың дұрыстығы кәсіпорын әкімшілігіне бір жағынан тексеру барысында тиянақты талап қойып шындықты анықтау болса, екінші жағынан кәсіпорын басшылары өз тарапынан сол шындықты анықтауға құштар. Себебі олар өз тарапынан тексеру жасай алмайды. Ал, аудитор тексеруді шындықпен анықтамаса өзінің қорытындысын бере алмайды.
2. Кәсіпкерлердің өзара кездейсоқ келіспеушілігінде постулат әлеуметтік қайшылық жағдайында орын алады: әрқашанда тапсырушы мен аудитор арасында кәсіпкершілік тұрғысынан жұмыс бабында өзара ізгі мақсаттары қарама-қарсылық кездесіп отырады. Алғашқы аудит жұмсының даму кезеңінде аудиторлар бұл постулат болмауы керек деп санайтын.
Негізінде аудитор мен тапсырушылардың ізгі мақсаттарының арасында өзара келіспеушілік әрқашанда кездесетін болғандықтан ......