Әлемді өзгерткен өнертабыстар. Қазақ тілі, 11 сынып, таратпа материал. 3 сабақ. 2 нұсқа.

1-мәтін

 ДНҚ немесе дезоксири- бонуклеин қышқылы – барлық белгілі тірі ағзалар мен кейбір вирустардың дамуы мен тіршілік етуін қамтамасыз ететін генетикалық ақпаратты сақтайтын нуклеин қышқылы.

 ДНҚ бір-бірімен фосфат топтары арқылы байланысқан нуклеотид тізбегінен тұрады. 1868 жылы ДНҚ алғаш ашылған кезде ол генетикалық ақпаратты тасымалдаушы ретінде танылмаған еді. Бұл тек бір ғасыр өткеннен кейін ғана белгілі болды. 1869 жылы швед дəрігері Фридрих Мишер сырқат адамнан шешіп алынған хирургиялық дəкедегі іріңнен микроскопиялық затты тапты.

 1943 жылы Освальд Эвери жəне оның Рокфеллер университетіндегі əріптестері пневмоккок бактериясынан алынған ДНҚ инфекциясы жоқ бактерияны инфекциялық бактерияға айналдыра алатындығын көрсетті.

 1952 жылы Альфред Херши мен Марта Чейз жаңа вирус жасау үшін бактериофагқа ақуыз емес, ДНҚ енгізу керек екендігін көрсетті.

 Ғалымдар ДНҚ-ның ақпараттық қызметі туралы көп тұжырымдамалар жасаған. Алайда ол ақпарат кодының қалай ашылатындығын жəне тасымалданатындығын ешкім білген жоқ. Əртүрлі жасушалар өзінің ДНҚ-сындағы ақпаратқа сəйкес қалыптасады.

 1953 жылы Джеймс Д.Ватсон мен Фрэнсис Крик Кэмбридж университетінде ДНҚ құрылысын ашты. Эдвард Чаргаф ДНҚ құрылысы туралы түсінігімізді одан əрі кеңейтуге септігін тигізді.

Құрылымы:

Рәсімделуі:

Жанрлық ерекшелігі:

2-мәтін

 Күн энергиясы – бұл күннен шыққан сəуле мен жылу. Оны адамдар бағзы замандардан бері үздіксіз дамып отырған түрлі технологияларды қолдану арқылы пайдаға асырған.

  Күн энергиясының қолданылу аясы өте кең. Мысалы, оны бүгінгі таңда электр энергиясын өндіру, фотоэлектрлік элементтер көмегімен суды қыздыру жəне тікелей киімді кептіру үшін пайдаланамыз. Үйде орнатылған күн жүйесі, əдетте, күн батареялары панелдерінен, инвертордан, аккумулятор, зарядты реттеуші, сым мен қолдау құрылымынан тұрады. Сонымен қатар ол дəстүрлі емес энергия көзінің анағұрлым маңызды түрі болғандықтан, экологиялық таза əрі парникті əсерін азайтуға үлкен септігін тигізеді.

 1838 жылы Эдмунд Беккерель күн сəулесін энергияға алмастыратын материалдар табиғаты жайлы өз қорытындыларын жария етті. Күн энергиясы біздің электр энергиясына деген сұранысымызды да қанағаттандыра алады. Күннің фотоэлектрлік торлары арқылы өткен күн сəулесі тікелей тұрақты ток электр энергиясына айналады.

 1839 жылы француз физигі А.Э.Беккерель алғаш рет фотоэлектрлік эффект құбылысын ашты. Алғашқы күн элементін Чарльз Фритс ойлап тапты. Энергияны қабылдап алу жəне сақтау арқылы болашақта күн энергиясын қолданудың анағұрлым тиімді жолдарын жасаумен қатар, бұл саладағы зерттеулер əлі де жалғасуда.

 Қазіргі уақытта күн батареялары күн энергиясын фотовольттік əсер жолымен электр энергиясына айналдыру мақсатында пайдаланылуда.

Құрылымы:

Рәсімделуі:

Жанрлық ерекшелігі:

 3-мәтін

 Телескоп өнертабысын алғаш ойлап тапқан адамның аты толық белгілі болған емес. XVI ғасырда дарынды суретші, өнертапқыш Леонардо да Винчи телескопты ойлап тапқаны белгілі, бірақ ешқандай жазбаша дәлел сақталмаған.  Леонардо да Винчи – ұлы ғалым, суретші және өнертапқыш. Кейбір ғалымдар XIII ғасырда өмір сүрген ағылшын философы Роджер Бэкон жазбаларында телескоп өнертабысын анықтаған. Осы негізде олар телескоптың алғашқы өнертапқышы екендігін айтады. Рене Декарт «Диоптрика» жазбасында Нидерланд өнертапқышы Яков Мециус XVII ғасырдың басында телескопты кездейсоқ ойлап тапқан деп бекітеді. Бельгиялық көзілдірік дизайнер Джон Липсперсха 1608 жылы телескоптың нұсқасын ұсынды. Оның жасаған телескопы қашықтағы объектілерді бақылауға мүмкіндік берді.

 Бұл өнертабысты физик және астроном Галилео Галилей қолданған. 1609 жылы Галилео қорғасын түтігі мен екі шыны линзасы бар телескопты құрды. Бір жағынан, линзалар жалпақ болды. Ал екінші жағында бір линза ойыс, екіншісі дөңес-сфералық болды. Галилей телескоптың өнертапқышы болмаса да, оны танымал оптика білімдерін қолданып ғылыми негізде құрды. Ол әрі қарай зерттеулер үшін қуатты құрал жасады.

 Филолог Дэмесиани алғаш рет оны «телескоп» деп атады. Ол грек тілінен «Мен қашықтыққа қараймын» деп аударылады. 1610 жылы көрнекті неміс астрономы және математигі Иоганн Кеплер астрономиялық телескоптың құрылысын жетілдірді. Ол өнертабыс қазіргі заманғы рефракторлық телескоптарда қолданылады. Кеплер өзінің “Диоптрика” жұмысында капиталды оптикалық құралдар туралы егжей-тегжейлі зерттеді. 1613 жылы астроном Шейнер Кеплер схемасына сәйкес телескопты құрастырды. Галилейдің алғашқы өнертабысы 14 есе, екіншісі 20 есеге, үшіншісі 34,6 есеге ұлғайтып көрсететін. Көптеген ғалымдар телескоптарды күшейте бастады. 1664 астроном ең қуатты телескопты (600 есе өсіп) құрды. Бірақ  құрылғының ең кемшілігі құбырдың ұзындығы болды. Ол тек 98 метрге ғана  жетті және байқау жүргізуге қиындық жүргізді.

Құрылымы:

Рәсімделуі:

Жанрлық ерекшелігі: