XXI ғасырдағы әлем: халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жолдары мен тәсілдері. Дүние жүзі тарихы, 11 сынып, қосымша материал 2, 21 сабақ.

БҰҰ-ның құрылуына орай IRNA ирандық ақпараттық агенттігінің ақпараттық бөлімінің шолушысы Мехди Закериян (Mehdi Zakerian), "Азад" Ислам университетінің (Иран) құқық және саясаттану факультетінің доценті Мехди Закерияннан сұхбат алды.

Мехди Закериян 1945 жылы БҰҰ-ның білімін зорлық-зомбылық пен соғысты тоқтату жөніндегі халықаралық күш-жігердің Мұқият болуымен байланыстырады және былай деп мәлімдейді: "халықаралық қоғамдастықтың Екінші дүниежүзілік соғыстың дамуын бақылауға және миллиондаған адамдарды өлтірудің алдын алуға әрекеттерінде сәтсіздік әлемдік аренада үлкен күшпен әрекет етуге және зорлық-зомбылықты тоқтату әдістерін көздеуге тиіс жаңа құрылым құру үшін алғышарттар жасады. БҰҰ дәл осылай пайда болды. Оның негізін АҚШ президенті Франклин Рузвельт салды. 1941 жылы өз сөздерінің бірінде ол оның мақсаты сөз және дін бостандығы, кедейлікпен, аштықпен және қорқынышпен күрес екенін жариялады. Осы бостандықтардың негізінде жаңа халықаралық ұйым құру үшін күш салынды". БҰҰ-ның жетістіктерін бағалай отырып, Пантеон-Ассас университетінің (Франция) құқық факультетінің шақыртылған профессоры: "осы ұйымның құрылғанынан бастап 70 жыл өтті, алайда оның мақсаттарының көбі де іске асыра алмады. БҰҰ Жарғысының кіріспе бабында оны жасаушылар соғыстың алдын алуға және заңды қорғауға, ерлер мен әйелдер арасындағы негізгі адами құндылықтар мен теңдікті, үлкен және кіші халықтар әділдік бойынша өмір сүруге және тату көршілік пен шыдамдылық атмосферасында гүлденген әлемде сыйластыққа ие болуға ниетті деп айтылған. Алайда, өкінішке орай, осы мақсаттар мен идеалдар әлі күнге дейін толық көлемде жүзеге асырылмады".

Ғалым бүкіл әлемде және әсіресе Таяу Шығыста әртүрлі қақтығыстардың бар болуын БҰҰ алдына қойылған мақсаттарға қол жеткізе алмауының белгісі деп санайды және былай деп атап көрсетеді: "аймақтағы қазіргі қақтығыстар кейбір елдердің тым үлкен амбицияларымен байланысты. Америка агрессиясы Ирак пен Ауғанстандағы проблемаларды тудырды, ал Йемен дағдарысы Сауд Арабиясы мен оның одақтастарына шабуыл жасады. Осы елдерде қақтығыстың басынан бастап БҰҰ оған қатысудан тартынды, алайда соғыс басталғаннан кейін оның өкілдері гуманитарлық көмек көрсету және құтқару жұмыстарын жүргізу үшін сонда пайда болды.

Сонымен қатар, осы халықаралық институт өзінің кейбір мақсаттарына қол жеткізгенін және өз мүдделерін іске асыруға бағытталған адам табиғаты мен тұтас үкіметтердің мәнін ескере отырып, бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар кезінде орын алған сияқты ірі әскери қақтығыстар мен жаппай зорлық-зомбылықты қоздырудан айтарлықтай дәрежеде ұстап қалғанын атап өту қажет. Осылайша, осы Ұйымның Жарғысында айтылған мақсаттарды іске асыруға қол жеткізбегенін, алайда халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға, сондай-ақ ұлттар арасындағы достық қарым-қатынастарды дамытуға негізделген идеалдарға қол жеткізу тұрғысынан оған айтарлықтай қол жеткізілді деп айтуға болады.

Беделді Пенсильван университетінің (АҚШ) құқық факультетінде дәріс оқыған Мехди Закериян былай дейді: "Экономикалық ынтымақтастық, адам құқығы және дамыған елдердің Техникалық және шаруашылық тәжірибесін беру саласында бұл халықаралық ұйым салыстырмалы табыстарға қол жеткізе алды және әлемдік қоғамдастыққа кезекті жаһандық соғыстың басталуының алдын алуға көмектесті".

БҰҰ-ның сәтсіздігінің себептері туралы айта келе, ғалым: "бұл орган, сондай-ақ әлемдегі басқа да халықаралық үкіметтік ұйымдар нақты үкіметтердің сұраныстарын қанағаттандырады. Халықаралық үкіметтік ұйымдар сол немесе өзге де ұлттық үкіметтер құрған құрылымдарды білдіреді, сондықтан олар қатаң бақылауда болады. Осы себепті БҰҰ Бас хатшысы дербес тұлға болып табылмайды және халықаралық жанжалдарға араласу туралы шешім қабылдай алмайды. Ол тек оларға қауіпсіздік кеңесі мүшелерінің назарын аудара алады".

БҰҰ ҚК санкцияларына қатысты Закериян былай дейді: "бұл қаулылар Қауіпсіздік Кеңесінде оның мүшелерінің үштен екісі, яғни 15 мемлекеттің өкілдері, олардың ішінде тұрақты мүшелердің ешқайсысы қарсы дауыс бермесе ғана бекітіледі. БҰҰ-ның тиімділігі басты әлемдік бес державаның, яғни Қытайдың, Ресейдің, АҚШ-тың, Францияның және Ұлыбританияның позициясына түседі және ұйым бұл елдер қандай да бір мәселе бойынша уағдаласқан кезде ғана әрекет ете бастайды. Осылайша, оның кейбір халықаралық дағдарыстарды шешудегі сәтсіздігінің себебі бес тұрақты мүше сол немесе өзге де жаһандық проблемалар бойынша бірыңғай пікірге келе алмады". Мехди Закериян, сондай-ақ Motaleat-e Beynolmelali ("халықаралық зерттеулер") тоқсан сайынғы журналының редакциясында жауапты қызмет атқарып келеді, әрі қарай: "Қауіпсіздік Кеңесінде сионистік режимнің (Израильдің) іс-әрекетіне қатысты 80 резолюция бұғатталды. Себебі-басқа мүшелермен осы шотқа келіспеушіліктері бар Құрама Штаттардың ветосы. Нәтижесінде Палестина мәселесіндегі ірі державалардың әртүрлі мүдделері Палестина халқының құқықтары әлі күнге дейін ресми түрде танылмауына алып келді. Сонымен қатар, мұндай мәселелерді шешу кезінде бүкіл әлемдегі адамдардың ар-ожданын оятуға, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары мен азаматтық қоғамның жұмысын жандандыруға және осы ірі державалар тозған халықтардың құқықтарын елемеуге мүмкіндік бермейтін осындай атмосфераны құруға болады деген әсер туындайды. Егер шын мәнінде бүкіл әлемде қоғамдық пікір алысса, АҚШ-та сионистік тәртіпке қарсы бағытталған қарарларды ешқашан бұғаттауға болмайды".

Біріккен Ұлттар Ұйымы оның көптеген сәтсіздіктерінен басқа, әлі де елеулі табыстарға қол жеткізе алғанын атап өте отырып, Халықаралық құқық жөніндегі маман: "осы халықаралық ұйымның бірде-бір мүшесі оның құрамынан әлі күнге дейін шықпағанын БҰҰ-ның оның ағымдағы түрінде мойындалғанын және әлемнің түрлі елдері қолдайтынын, ал оның жұмысының нәтижелерін белгілі бір дәрежеде табысты деп атауға болатынын дәлелдейді. БҰҰ-ның барлық мүше мемлекеттері бұл ұйымды өз талаптарын мәлімдеу үшін мінбесі деп санайды. Тіпті әлемдік басқару әлсіз әрекет етеді деп ойлайтын саясаткерлер де бұл мүмкіндікті өз елінің мүдделерін ілгерілету үшін пайдаланады. Осының барлығы осы Халықаралық органның маңыздылығын, танымалдығын және салыстырмалы тиімділігін көрсетеді". Иран халықаралық қатынастар жөніндегі маманы егер бірқатар реформалар жүргізілсе, Біріккен Ұлттар Ұйымы тиімді бола алады деп есептейді және былай деп мәлімдейді: "БҰҰ Жарғысының 18-бабында осы құжатты және оның мүшелерінің келісімі болған жағдайда ұйымның өзінің құрылымын түзету мүмкіндігі көзделеді. Соңғы жылдары кейбір реформалар жүргізілді. Атап айтқанда, адам құқықтары жөніндегі комиссияның орнына адам құқықтары жөніндегі кеңес, сондай-ақ БҰҰ-ның Бейбітшілік жасау жөніндегі арнайы комиссиясы құрылды. Алайда бұл жеткіліксіз. Осы уақытқа дейін БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің құрылымын өзгерту туралы маңызды жоба бекітілмеген, және оған 1945 жылғы сияқты бес тұрақты мүше кіруді жалғастыруда. Тұрақты мүшелердің құрамын өзгерту немесе оларды вето құқығынан айыру мүмкін емес, өйткені реформалар шарттарына сәйкес, жаңа енгізулермен БҰҰ-ның барлық мүшелерінің үштен екісі және ҚК құрамына кіретін барлық бес ұлы державалар келісілуі тиіс. Сонымен қатар, Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелерінің тізімін толтыруға болады. БҰҰ-да 50 Африка елі бар, алайда СБ-да өз құрлығы жоқ".

Сонымен қатар, "Азад" Ислам университетінің доценті: "кейбір мемлекеттер ірі халықаралық дағдарыстарды шешуге көп күш жұмсады, бірақ осыған қарамастан, оларға БҰҰ-ның жоғары органына қатысуға мүмкіндік бермеді. Мысалы, Иран ең көп босқындарды қабылдады және осы көрсеткіш бойынша әлемде бірінші орын алады. Соңғы айларда еуропалық елдер өз үйлерін әскери іс-қимылдар басталғаннан кейін қалдыруға мәжбүр болған босқындардың бір бөлігінен айырылып қалады, ал Иран өз аумағында Ауған, күрд, Ирак, Кувейт, Әзірбайжан, тәжіктер мен босниялықтар қатарынан төрт миллион мәжбүрлі қоныс аударушыларды орналастырып, одан ешқандай артықшылық алған жоқ".

Адам және есірткі контрабандасымен күресте Иранның аса көрнекті рөліне қатысты ғалым былай деп мәлімдейді: "құқық тәртібі күшіндегі өз Отанының ұлдары есірткі сатушылар Иран шекарасын опиум транзиті үшін пайдаланбауы үшін өз өмірлерін тәуекел етеді. Өз шептерінде бұрын-соңды болмаған қауіпсіздік шараларын жасап, Иран өз аумағы арқылы лаңкестер мен "Талибан", "Әл-Каида" және "Ислам мемлекеті" топтарының мүшелері транзитіне кедергі жасады, сондықтан олар өздерінің қылмыстық жоспарларын жүзеге асыру үшін Иран провинцияларын пайдалана алмайды. Таяу Шығыстың дағдарыс аймағында Ислам Республикасы қауіпсіз мемлекет болып саналады. Халықаралық дағдарыстар мен проблемаларды реттеу үшін көп күш жұмсай отырып, Иран БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне оның тұрақты мүшесі ретінде кіруге өз кандидатурасын қоюға құқылы. Бұдан басқа, Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі болуға барлық мүмкіндіктерге Германия мен Жапония ие, олар АҚШ-пен бәсекелесе отырып, БҰҰ бюджетіне ең үлкен жарналар төлейді".

БҰҰ ҚК құрылымындағы басқа да қажетті реформалар туралы айтатын болсақ, Мехди Закериян: "Кеңес мүшелерінің дауыстары саны бойынша емес, сапасы бойынша бағалануы тиіс. Әсіресе мұны адам өмірі, гуманитарлық мәселелер және басқа елдерге қатысты агрессия туралы әңгіме болғанда жасау қажет. Бұл жағдайда тұрақты мүшелер вето құқығынан айырылуы тиіс".