Құқықтық мемлекеттің қағидаларын іске асырудағы тарихи тәжірибе. Дүние жүзі тарихы, 11 сынып, дидактикалық материал, 1 сабақ.

Мемлекетті басқаратын белгілі кодекстердің ішіндегі ең көнесі - Хаммураби заңдарының Вавилондық кодексі (шамамен 1750 ж.). Бұл кодекс қызықтырады, өйткені жарияланған ережелерге негізделген, шенеуніктер осы ережелерді сақтауға міндетті және судьяларға осы ережелерді түсіндіру артықшылығы берілген.

Ежелгі Афинада заңдар тираниямен күресудің бір құралы болды. Билік бір адамның қолында шоғырланбауы үшін толық азаматтар жиналысы (экклезия) барлығына міндетті болатын нормативтік актілерді шығарды. Судьялар жеребе бойынша сайланды. Барлық азаматтар сотта талқылауға тең құқылы болды. Жоғарғы сот төрелігі халық аралық қазылар алқасы болды. Ережеге сәйкес, сауда жанжалдары күшпен шешілмеуі керек, бірақ коммерциялық заң негізінде және жасалған келісімшарттарды ескере отырып. Сонымен бірге, қоғамдық жиналыстардың күші ресми түрде шексіз болды, сондықтан Афины демократиясы көпшіліктің озбырлығына бағынышты болды, оның белгілі мысалы Сократтың өлім жазасы болды. Сонымен бірге, ежелгі грек философы Аристотель мемлекет «адамдар емес, заңдар үстемдігі» болуы керек деген идеяны дәйекті түрде қолдады. 3]:

 Тиісті заңнама жоғарғы орган болуы керек, ал шенеуніктер - бір немесе бірнеше болсын - заңдар нақты жауап бере алмайтын жағдайларда ғана шешуші болуы керек.

Аристотель [28]

Рим құқығы бірінші кезекте жер иелерінің мүдделерін қорғау үшін құрылды, алайда Афины демократиясымен салыстырғанда атқарушы және заң шығарушы тармақтардың озбырлығын шектеу идеясы көбірек айтылды. Республика кезеңінде күшті және тәуелсіз сот жүйесі құрылып, азаматтардың заң алдындағы теңдігі қамтамасыз етілді, дегенмен, заңды кепілдіктер құлдар мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылмады. Заңдар мен сот процедуралары туралы ақпарат көпшілікке қол жетімді болды. Заңдар әдет-ғұрыптардың эволюциясына сәйкес өзгерді. Республикадан империяға өткеннен кейін, іс жүзінде шексіз қуаты бар император мемлекет басшысы болды. Сонымен бірге, Юстинианның қорында көптеген рәсімдер мен ережелер бар, ол императордың еркінен тыс емес, заң болды, бұл қақтығыстарды шешудің дұрыс әдісі болды.

Византия құлағаннан кейін рим құқығы өзара келісіліп, ішінара Қасиетті Рим империясының заңнамасына енгізілді. Орта ғасырларда экономикалық және әлеуметтік қатынастар, әдетте, жазбаша заңдар немесе шарттар түрінде өтті. Зайырлы құқықтық әдет-ғұрыптармен қатар діни заң биліктің озбырлығын шектеу кезінде маңызды рөл атқарды. Христиандықтың (басқа монотеистік діндер сияқты) пікірінше, Құдай - бүкіл әлемнің жалғыз билеушісі, және оның заңдары әр адамға бірдей дәрежеде міндетті. Осыдан, Томас Аквинас заң табиғи тәртіп деп тұжырымдайды. Рим-католик шіркеуі биліктің міндеттерін, функциялары мен юрисдикциясын анықтауға белсенді қатысты. Мемлекеттік жүйенің заңдылығы оның діни ережелер мен жергілікті дәстүрлерге сәйкес қаншалықты қабылданғанына байланысты болды [4]. Құқықтың дамуында маңызды рөлді 11 - 13 ғасырларда папалар жүргізген құқықтық нормалардың біріздендірілуі мен кодификациясы, сондай-ақ Рим папасы Григорий VII-нің патшалық биліктен канондық заңның үстемдігін жариялауы және оның университеттерде заңдарды оқыту туралы бұйрығы болды [29]. Папалық реформалар жаңа дәуірдегі Батыс мемлекетінің алғашқы моделін тудырды, оның ерекшелігі оның заңмен басқарылуы болды.

Осыған ұқсас процестер басқа аймақтарда да болғанын атап өткен жөн. Сонымен, Араб халифатында исламның талаптарына негізделген құқықтық нормалар шариғаттың бір бөлігі болды, ал бірқатар мұсылман елдерінде шариғат соттары әлі күнге дейін зайырлы заңдармен қатар өмір сүріп келеді. Алайда, көптеген заманауи заңгерлердің пікірінше, шіркеу соттары заңның үстемдігін қамтамасыз ету және азаматтарды өз еркімен заң үстемдігінен қорғау үшін тиімді емес. Олардың діни мәтіндерді түсіндіруге және шіркеудің саяси мүдделеріне тәуелділігі соттар билікке адалдықты жазалағанда, заң алдындағы теңдікті қамтамасыз етпесе, діни азшылыққа қатысты дискриминацияны заңды етпесе және айыпталушыларға сотта өздерін қорғауға тиісті мүмкіндік бермесе, оларды теріс пайдалану әкеледі.

Жоғарғы билікті сәтті құқықтық реттеудің мысалы 1215 жылғы ағылшын Магна Картасы болды. Бұл заң алғаш рет өзінің субъектілеріне қатысты патшаның өкілеттілігін орнатты, парламенттің келісімінсіз жаңа салықтардың енгізілуіне тыйым салды және азаматтық құқықтарды тек сот билерімен ғана шектеуге байланысты санкциялар салуды міндеттеді. Төрт ғасыр өткен соң, 1610 жылы Қауымдар палатасының король Джеймс I-ге жасаған өтініші заңның үстемдігі (ағылшынша заңның үстемдігі) ағылшын субъектілерінің дәстүрлі заңы ретінде айтылды [17].

Литва Ұлы Герцогтігінің жарғысында (1588 ж.) Заңдылықтың жеке қағидалары (биліктің бөлінуі, заңның үстемдігі) орын алды. Статутты жариялаудың авторы және белсенді қатысушысы, канцлер Лео Сапе