Электромагниттік және дыбыс толқындарының адам ағзасына әсері. Биология, 11 сынып,дидактикалық материал.

Қосымша 1

Оқушыларға пікірталас кезінде қойылатын сұрақтар және жауаптары:

• Толқынның анықтамасы неде? Толқын - бұл энергияны бір жерден екінші жерге беру. Оқушылар орнында қалады, бірақ энергия төмен қарай жылжиды.

• Толқында не өзгереді? Толқынның биіктігі өзгеруде.

• Дыбыс толқынында амплитуда қандай сипаттама береді? Бұл дыбыстың қатты немесе жұмсақ екендігін білдіреді.

Қосымша 2

Құлақ құрылымы:

Әрбір құлақ үш бөліктен тұрады:

(i) сыртқы құлақ,

(ii) ортаңғы құлақ және

(iii) ішкі құлақ.

1. Сыртқы құлақ:

Оған құлақ қалқаны, сыртқы есту жолы (канал) және дабыл жарғағы жатады.

(i) Құлақ қалқаны:

Құлақ қалқаны күрделі пішінді, ол майлы тінді теріден тұратын сырғалыққа және екі жағы жұқа терімен қапталған шеміршекке бөлінеді. Қалқанның тұлғасы болып қалыңдығы 0,5-1мм майысқақ шеміршек жатады. Құлақ қалқаны бұранда, бұранданың қарсы беті және түйін, түйіннің қарсы беті құрамдарынан тұрады. Құлақ түйіні сыртқы есту жолын қалқалайды. Құлақ қалқанының алдыңғы жағында аталған төмпешіктерден басқа үшбұрышты және қайықша сияқты ойыстар бар. Құлақ қалқанының биіктігі қалыпты жағдайда мұрын қырының ұзындығына тең болады деп есептеледі.

(ii) Сыртқы есту жолы:

Бұл сыртқы бөлігінде шеміршек арқылы және ішкі бөлігінде сүйекпен бекітілген құбырлы жол. Есту жолы (канал) іштей түкті терімен (түкті эпителий) және құлық бездерінен тұрады. Соңғысы - терінің ылғалды бөлігін шығаратын түрі өзгерген тер бездері – құлық бөлу арқылы бұл бөгде заттардың құлаққа енуіне жол бермейді.

(iii) Дабыл жарғағы (tympanum):

Дабыл жарғағы сыртқы сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақты бөліп тұрады. Ол жұқа және жартылай мөлдір, сопақша, бірақ төменнен сәл кеңірек. Дабыл жарғағы дабыл қуысының сыртқы қабырғасы болып табылады, ол сыртқы құлақты ортаңғы құлақтан бөліп тұрады. Дабыл жарғағын «ортаңғы құлақтың айнасы» деп атайды, өйткені дабыл жарғағында байқалатын барлық өзгеріс белгілер, оның арғы жағындағы – ортаңғы құлақ қуысы ішіндегі процестер көрінісі болып табылады. Сондықтан да болып жатқан немесе болып кеткен процестер дабыл жарғағында өз ізін қалдырады, кейде өмір бойы сақталып қалады: жарғақтың тыртықты өзгерісі, тесілуі, әк тұздардың жиналуы және т.б. Дабыл жарғағы - сыртқы пішіні дұрыс емес (сопақша - биіктігі 10мм және ені 9мм) өте серпінді, аз созылғаш және өте жұқа 0,1мм дейін анатомиялық құрылым болып есептеледі. Үлкендермен салыстырғанда балаларда оның сыртқы пішіні дөңгелек және тері және сілемейлі қабығының қалыңдығы есебінен анағұрлым қалың болады, яғни сыртқы және ішкі қабатының. Дабыл жарғағы қалыпты жағдайда көкшіл-сұр түсті және дабыл қуысына қарай шамалы воронка тәрізді тартыңқы келеді. Осыған байланысты оның дәл ортасында «кіндік» деп аталатын ойықша бар. Дабыл жарғағы екі бөліктен тұратын жұқа перде, оның үлкені керілген, кішісі керілмеген. Керілген бөлігі үш қабаттан: сыртқы эпидермальды, ішкі - сілемейлі қабық, ортаңғы - көп талшықты дәнекер тінді (өзара тығыз өрілген радикальды және циркулярлы) қабаттан тұрады. Радикальды талшықтар циркулярлыдан гөрі күшті жетілген. Дабыл жарғағы дабыл сақинасының науасына (sulcus timpanicus) қондырылған, бірақ үстінде науа болмайды, бұл жерде ойық орналасқан (s.Rivini) және дабыл жарғағы тікелей самай сүйегінің қабыршақты бөлігіне бекітіледі. Дабыл жарғағы дабыл қуысының ішкі қабырғасынан өзінің әр бөлігінде бірдей емес қашықтықта: ортасында 1,5-2мм, алдыңғы төменгі бөлігінде 4-5мм, ал артқы төменгі бөлігінде 6мм қашықтықта болады. Сондықтан ортаңғы құлақтың жіті қабынуында артқы-төменгі бөліктің дабыл жарғағын тілу үшін артықшылығы бар. Балғашаның сабы дабыл жарғағының ішкі және ортаңғы қабатымен тығыз тұтаса бітіп кеткен, оның төменгі ұшы дабыл жарғағының ортасынан кішкене төмендеу жерде воронка тәрізді шұңқыр - кіндік (umvo) құрайды. Балғаша сабының жоғарғы бөлігінде кішігірім төмпешік - балғашаның қысқа өскіні көрінеді. Бұл өскін дабыл жарғағын томпайтып, айқын көрінеді және бұл өскіннен алға және артқа қарай балғаша қатпарлары кетеді (алдыңғы және артқы), олар жарғақтың керілген бөлігін керілмеген бөлігінен бөліп тұрады. Дабыл жарғағының Ривинді ойық аймағында орналасқан кішкентай бөлігінің (қатпарлардан және қысқа өскіннен жоғары) ортаңғы қабаты болмайды, ол керілмеген бос бөлік деп аталды (S.Shrapnelli). Керілмеген бөліктің көлемі балғашаның қысқа өскінінің тұруына және ривинді ойықтың көлеміне байланысты. Дабыл жарғағының түсі өзіне түскен жарыққа байланысты өзгеріп отырады. Май шаммен қарағанда қызғылт, күн сәулесімен қарағанда меруерт түстес, ақшыл, бозғылт болып көрінеді. Жарғақтың алдыңғы төменгі бөлігі тігірек орналасқан, сондықтан жарғаққа жарық түсірсе кіндіктен төмен алға қарай жарғақта конус тәрізді (сүйір бұрыш) сәуле пайда болады. Бұл конус дабыл жарғағының қалыпты жағдайында бір күйде болады. Оның танымдық және диагностикалық маңызы бар. Онда басқа дабыл жарғағында алдынан артқа, жоғарыдан төмен қарай жүретін балғашаның сабы бар. Балғашаның сабымен және жарық конусы арқылы жасалған бұрыш алға қарай ашылған. Бұл оң жақтағы жарғақты сол жақтағыдан ажырата білуге мүмкіндік береді.

Сыртқы құлақтың қызметі:

Дыбыс толқындарын дабыл жарғағына бағыттайды. Дыбыстық толқындар дабыл жарғағының бетінде қысымның өзгеруін тудырады. Құлық (құлақ балауызы) бөгде заттардың құлаққа енуіне жол бермейді.

Ортаңғы құлақ

Ортаңғы құлақ өзара бір-бірімен байланысқан үш ауа жүретін қуыстардан тұрады: дабыл қуысы, есту түтігі және емізік тәрізді қосалқы өсінді. Ортаңғы құлақ есту түтігі арқылы мұрын-жұтқыншақпен байланысады; бұл қалыпты жағдайда барлық ортаңғы құлақ қуыстарының сыртқы ортамен жалғыз ғана байланысы.

(ii) Дабыл қуысындағы «есту сүйекшелер тізбегі» - балғаша, төсше және үзеңгішеден құралған, өзара бір-бірімен анатомиялық және фукнционалдық тұрғыда жалғасады, бұл тізбек дабыл жарғағынан басталып кіреберіс терезесіне дейін созылады. Есту сүйекшелерінің негізгі массасы - балғашаның басы, мойыны және төсшенің денесі - дабыл үсті кеңістігінде болады. Есту сүйекшелері өзара және дабыл қуысының қабырғаларына созылғыш байламдар арқылы бекітіледі, бұл олардың дабыл жарғағы тербелісінде еркін жылжуын қамтамасыз етеді. Балғашаның ұзын сабы дабыл жарғағының фиброзды қабатына жабысқан, ал үзеңгішенің негізгі кіреберіс терезесінің қабырға қуысына бекітіледі.Балғашаның сабы, мойыны және басы деп бөледі. Сабтың негізінде дабыл жарғағы бөлігін айқын көрсететін қысқа өсінді бар. Балғашаның массасы 30мг шамасында. Төсше денеден, қысқа өсіндіден және үзеңгішемен жалғасатын ұзын өсіндіден тұрады. Төсшенің массасы 27мг жуық. Үзеңгішенің басы, екі аяқшасы және негізі деп бөлінеді. Үзеңгішенің негізі кіреберіс терезесінің жиектеріне сақина тәрізді (дөңгелек) созылғыш байлам арқылы бекітіледі, бұл байлам үзеңгішенің жақсы тербелмелі жылжымалдылығын қамтамасыз етеді.

(iii) Дабыл қуысында өзара екі антогонист (қарсы) бұлшықет аппараты бар: бұл екі қарама-қайшы бұлшықеттің бірі жиырылған жағдайда үзеңгішенің негізін кіреберіс терезесінен «тартып шығаратын» үзеңгіше бұлшықеті, ал екіншісі дабыл жарғағын керетін, керісінше үзеңгішені осы терезеге қарай тартатын бұлшықет.

(iv) Бұлшықеттер арқылы есту сүйекшелерінің барлық жүйесінің өте сезімтал, динамикалық тепе-теңдігі жасалады. Бұл тепе-теңдік құлақтың есту функциясы үшін аса маңызды. Бұл екі бұлшықет, бір жағынан есту сүйекшелерін ширығу жағдайында ұстап тұрады, бұл дыбыс өткізуде ең қолайлы жағдай, ал екіншіден өте артық дыбыс тітіркенуінде рефлексті түрде қысқару арқылы ішкі құлақты қорғайды. M.tensor tympani бір шетімен есту түтігінің шеміршекті бөлігіне, ал басқа аяғымен - балғаша сабының мойын маңына бекітіледі. Ол құлақ ганглиі арқылы үшкіл нервтің төменгі жақсүйек тармағымен нервтенеді; m.stapedius пирамидалы шығыңқы жерден басталып және үзеңгішенің мойынына бекітіледі

3 қосымша

CAF сценарийінің мысалы:

Заттағы электромагниттік (ЭМ) толқынның әрекеті оның жиілігіне байланысты. Электромагниттік спектрдегі әр түрлі топтардың мінез-құлқы оларды қолдану ауқымына қолайлы етеді. Жиіліктің жоғарылауымен EM толқындары біртіндеп қауіпті бола бастайды.

4 қосымша

Жұмыс парағы

1. Сұрақ

Бұрын дәрігерлер бас жарақаттарын бағалау үшін қарапайым рентген суретін қолдана алатын. Қазір CT қарап шығу - таңдаулы әдіс. Неліктен КТ-ға бас жарақаттарын бағалау үшін қарапайым рентген суретін ауыстырғанын талқылаңыз, бірақ қарапайым рентгендік процедура басқа жарақаттарды бағалау үшін қолайлы. Жауапта сізге: • КТ-сканердің негізгі принциптерін сипаттау; бас жарақаттарына арналған қарапайым рентген суретінен КТ-ны тексерудің артықшылығы туралы талқылау

.………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

[6 ұпай]

2-сұрақ

Дыбыстық өлшеуіш көмегімен өлшенетін дыбыс шығару үшін тұрақты шығу қуатының көзі қолданылады. 3-суреттегі сызық сызық жиіліктер диапазонында интенсивтілік деңгейінің қисығын дБ параметріне келтірілген

.

Студент есептегішті dBA параметріне ауыстырған кезде алынады деп санайтын жиілік диапазонын сызады. Студент салған қисық сызық 3-суретте тұрақты сызық түрінде көрсетілген, dBA қисық сызығының дұрыстығын талқылаңыз.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

[4 ұпай]

Пайдалы сілтемелер тізімі

https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/z32f4qt/revision/3

https://revisionworld.com/gcse-revision/physics/waves/uses-electromagnetic-waves

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK208983/

http://www.who.int/peh-emf/about/WhatisEMF/en/index1.html