Әдебиет | Аркадий Гайдардың шығармашылығы

Курск облысының Льгов қалашығында 1904 жылдың 9 қаңтарында Аркадий Голиков – яғни, болашақ жазушы Аркадий Петрович Гайдар дүниеге келген. Гайдардың әкесі Петр Исидорович халық мұғалімі болған. Льговта сол шақта қант рафинадының зауыты жұмыс істеген. Осы зауыт жұмысшыларына арналып кішкене мектеп салынған. Петр Исидорович сол мектепте қызмет атқарған. Аркадий және оның қарындастарының балалық шағы осы қант зауытының айналасында өтті.
Жазушының анасы, Наталья Аркадьевна, офицер қызы болған. Ол отбасынан жақсы тәрбие алып, Киев гимназиясын жақсыға тәмамдаған.
Үленген күндерінің алғашқы жылдары анасы Наталья Аркадьевна Петр Исидорович қызмет еткен мектепте дәріс берген. Ол ерте кезден балаларына өлеңдер оқып, ауыз әдебиетінен хабардар қылған.
Әкесінің алдында жазушы оқу сауатын өте ерте ашқандығымен қарыздар.
Кітаптар Аркадийдің алдында ол білмеген ғажайып әлемді ашты. Кітап арқылы ол ешқашан қыс болмайтын жерлер, шексіз мұхиттар туралы танып білді. 1913 жылы Аркадий тоғыз жасқа толғанда оны дайындық училищесіне оқуға берген. Ар бір жыл өткен соң Арзамдық реальныйға берген. Сол жылы бірінші дүниежүзілік соғыс басталды.
Алғашқы күндері-ақ Аркадийдің әкесін соғысқа әкеткен. Бірақ майданнан, әкесінен хаттар келіп тұрды.
Соғыс басталғаннан кейін оқу барысы біраз бәсеңдеді. Бірақ оның ең сүйікті оқытушысы Николай Николаевич Соколов (лақап аты - Галка) болған. Соколов қала бойынша ең сауатты кісі болып, көп саяхаттап, бірнеше тіл білген. Аркадийдің мектептегі өлеңмен жазған шығармасын оқып, оның нашар жазылғанын байқаса да Голиковты үйіне шақырып, өз кітапханасын пайдалануға рұқсат беріп, оқыған шағырмаларды талқылағанды, әңгімелегенді сүйген. Голиковтың 4-сыныптағы күнделігінен сүйікті авторларының тізімін көріге болады. Мұнда Пушкин, Гоголь, Толстой, Гончаров, Писарев, Шекспир, Жюль Верн, Марк Твен, т.б. бар.
Соколовтың секіріңкіреп жүретін жүрісінен балалар оны ойнап, Галка деп атап кеткендігінен Николай Николаевич өзінің «Мектеп» повесінде Гайдар болып аталады.
Ақпан Революциясы басталғанда, Аркадийге 13 жас енді толған. Ол Ендігі ересек, саналы, өз жасына сай емес болса да, 1917 жылғы оқиғалар Аркадийге түсініксіз болатын. Біртіндеп оған болып жатқан оқиғалардың түпкі ойы түсінікті бола бастайды. Онда 1905 жылғы революцияның белгісіз батырларына деген құрмет сезімі ояна бастайды.
Осы кезден бастап 13 жастағы Аркадийдің өмірі большевиктер іс-әрекетімен байланысты болады. Содан бастап ол орны толмас көмекшіге айналады. Ол 14 жасынан Қызыл Армия қатарында азамат соғысына қатысып, 16 жасында полк командирі болады. Бірнеше рет жараланып, әскерден босаған соң, (1924 ж.) Гайдар әдеби жұмысқа ауысты. 1926 жылы жазылған «РВС» әңгімесі оның болашақ балалар жазушысы екенін танытты. Кейін гайдардың «Мектеп», «Алыстағы елдер», «Әскери құпия», повестері шықты. Оның «Чук пен Гек», «Тимур және оның командасы» -совет балалар әдебиетінің алтын қорына қосылған шығармалар. 1941 жылы Гайдар талай шайқастарға қатысып, ерлікпен қаза тапты. Оның «Көпір», «Өткелде» очектері соғыс тақырыбына арналған. Гайдар туындылары бойынша «Ерлік мектебі», «Барабаншының тағдыры», т.б. фильмдер түсірілді. Қазақ тіліне «Төртінші блиндаж», «Таңдамалы шығармалары», «Алыстағы елдер», «Чук пен Гек», т.б. шығармалары қазақ тіліне аударылған.
Ольга сырнайды тізесіне сүйеп, оның қайыс бауын иығына ілді де, жақында естіген бір елең сөздеріне әуен іздей бастады.
Шіркін, енді бір рет
Сізді қайтып көрер ме ем,
Шіркін, енді... Бір рет...
...Екі қайта... Үш қайта.
Сіз ұқпайсыз алайда,
Самолет ұшқыр қарай ма,
Сізді күттім таң атқанша.
Я солай!
Ұшқыр — пилоттар! Бомбылар,
пулеметтер!
Алысқа ұшып кеттіндер.
Сіз қашан қайтасыз
Біле алмаймын оншасын.
Оралғайсыз... Аман-есеі" әйтеуір.

Она положила аккордеон на колени, перекинула ре¬мень через плечо и стала подбирать музыку к словам недавно услышанной ею песенки:
Ах, если б только раз Мне вас еще увидеть, Ах, если б только... раз... И два... и три...
А вы и не поймете
На быстром самолете,
Как вас ожидала я до утреннем зари.
Да!
Летчики-пилоты! Бомбы-пулеметы!
Вот и улетели в дальний путь.
Вы когда вернетесь?
Я не знаю, скоро ли,
Только возвращайтесь... хоть когда-нибудь.

Ольга осы өлеңді ыңылдап айтып отырған кезінде аула ішім-дегі дуал жанында қарауыткан бұталарға бірнеше рст елецдеп көз қырын сала отырған еді, Ол епді әндетуін тоқтатып орнынан атып тұрды да:
— Ау,! Сіз неге жасырынасыз, сізге не керек, бүл арада? —
деп дауыстады.

Еще в то время, когда Ольга напевала эту песенку, несколько раз бросала она короткие настороженные взгляды в сторону темного куста, который рос во дворе у забора.
Закончив играть, дома быстро поднялась и, повернув¬шись к кусту, громко спросила:
— Послушайте! Зачем вы прячетесь и что вам здесь
надо?

Бұтанңң арасынан үстінде жұпыны ак киімі бар біреу шыға келді де басын иіп, сыпайы түрде жауап қанырды:
— Мен жасырынған жоқпын. Мен өзім артистеу адам едім,
сізге бөгет жасамайын деп тасада тұрып тындағаным ғой.
— Солай-ақ делік, бірақ көшеде тұрып та тыңдауыңызға
болатын еді ғой. Ал сіз неге дуалдан қарғып түстіңіз.

Из-за куста вышел человек в обыкновенном белом костюме. Он наклонил голову и вежливо ей ответил:
— Я не прячусь. Я сам немного артист. Я не хотел
вам мешать. И вот я стоял и слушал.
— Да, но вы могли стоять и слушать с улицы. Вы
же для чего-то перелезли через забор.

— Мен бе? Дуалдан дейсің бе?—деп тосын кісі жйбірленіп қалды.— Ғапу етіңіз, мен мысық емес пін. Анау дуалдың бұрышында тақтайлары сынған екен, мен көшеден келіп, сол тұстан кірдім.
— Түсінікті,— доп Ольга мырс етіп күлді.— Бірақ есік анау
тұр. Өркеніңіз өссін, сол есіктен көшеге кайыра шығып тұр-
саңыз.

— Я? - Через забор?..— обиделся человек.— Изви¬ните, я не кошка. Там, в углу забора, выломаны доски, и я с улицы проник через это отверстие.
— Понятно!— усмехнулась Ольга.— Но вот калит¬ка. И будьте добры проникнуть через нее обратно на улицу.

Кісі тіл алғыш екен, бір ауыз сөз айтпастан тысқа шықты да, есікті жауып қойды. Мұнысы Ольгаға ұнап кетті.
— Тоқтаңызшы,— деп Олъга басқыштан түсіп оны бөгеді
де,— сіз кімсіз? Артиссіз бе?
— Жоқ,— деді ол кісі.— Мен кәдімгідей инженер-механик-
пін, бірақ қолым бос уақытта өзіміздің завод операсының ойын-
дарына қатысам, ән саламын.

Человек был послушен. Не говоря ни слова, он про¬шел через калитку, запер за собой задвижку, и это Ольге понравилось.
— Погодите!— спускаясь со ступени, остановила его она.— Вы кто? Артист?
— Нет,— ответил человек.— Я инженер-механик, но в свободное время я играю и пою в нашей заводской опере.

— Тоқтаңызшы,— деп Олъга басқыштан түсіп оны бөгеді
де,— сіз кімсіз? Артиссіз бе?
— Жоқ,— деді ол кісі.— Мен кәдімгідей инженер-механик-
пін, бірақ қолым бос уақытта өзіміздің завод операсының ойын-
дарына қатысам, ән саламын.
— Тыңдаңыз, — деді Ольга оған кенеттен инабатты пішін-
мен. — Мені вокзалға дейін апарып салыңызшы. Мен сіңлімді то-
сып алайын деп едім. Күн кешкіріп, түн болып барады, ал ол әлі
жоқ, әлі жоқ. Есіңізде болсын, мен ешкімнен қорықпаймын, бі-
рақ мен бұл араның көшелерімен таныс емеспін. Е, тоқтай тұры-
ңыз! Шарбақтың есігін неге ашасыз, сіз мені дуал жанында тұ-
рып та күтуіңізге болады ғой.

— Послушайте,— неожиданно просто предложила ему Ольга.— Проводите меня до вокзала. Я жду млад¬шую сестренку. Уже темно, поздно, а ее все нет и нет. Я никого не боюсь, но я еще не знаю здешних улиц. Однако постойте, зачем же вы открываете калитку? Вы можете подождать меня и у забора.
Ол отыра бергенде, Ольга сырнайды колына алды да:
Ұшқыштар — пилоттар!
Бомба — пулеметтер!
Алысқа ұшып кеттіңдер.
Сіз қашан қайтасыз?
Біле алмаймын оншасын,
Аман-есен оралғайсыз... әйтеуір.
Жерде ме, әлде аспанда,
Үстінде ме жат елдердің қос қанат,
Қызыл жұлдызды қанаттар,
Айбынды, сүйкімді,
Әлі солай күтудемін мен сізді.

Он сел. Ольга взяла аккордеон:
...Летчики-пилоты!
Бомбы-пулеметы!
Вот и улетели в дальний путь.
Вы когда вернетесь?
Я не знаю, скоро ли,
Только возвращайтесь...
хоть когда-нибудь.
Гей! Да где б вы ни были,
На земле, на небе ли,
Над чужими ль странами —
Два крыла,
Крылья краснозвездные,
Милые и грозные,
Жду я вас по-прежнему,
Как ждала.

— Міне,— деді Ольга.— Бірақ мұның бәрі ұшқыштар туралы, ал танкистер туралы жақсы әнді мен білмеймін.
— Уақа емес,— деді Георгий өтініп,— сіз мен үшін онсыз да бір жақсы сөз табыңыз.
Ольга керекті жақсы сөз іздеп толғана түсті де Георгидің жауап күткен тұнық қой көздеріне барлай қарап, жуасып қалды.

— Вот,— сказал она.— Но это все про летчиков, а о танкистах я такой хорошей песни не знаю.
— Ничего,— попросил Георгий.— А вы найдите мне и без песни хорошее слово.
Ольга задумалась, и, отыскивая нужное хорошее сло¬во, она притихла, внимательно поглядывая на его серые и уже не смеющиеся глаза.

Женя, Тимур, Таня үшеуі паркте еді.
— Ал енді,— деп Женя ұсыныс жасады,— Георгий қазір жүрмекші. Келіңдер, оны шығарып салуға команданы жинайық. Келіңдер, номір бірінші нұсқа бойынша жалпы шақыру дабылын қағайық. Бір апыр-топыр қызық болсын!
— Керегі жоқ,— деді Тимур.
— Неге?
— Керегі жоқ. Бұрын басқа ешкімді де біз бұлайша шығарып салған емеспіз.
— Жарайды, солай-ақ болсын,— деді Женя келісіп,— сендер отыра тұрыңдар, мен су ішіп келейін.

Женя, Тимур и Таня были в саду.
— Слушайте,— предложила Женя.— Георгий сейчас
уезжает. Давайте соберем ему на проводы всю команду.
Давайте грохнем по форме номер один позывной сигнал
общий. То-то будет переполоху!
— Не надо,— отказался Тимур.
— Почему?
— Не надо! Мы других так никого не провожали.
— Ну, не надо, так не надо,— согласилась Женя.—
Вы тут посидите, я пойду воды напиться.

Ол кетіп қалған кезде Таня жатты да күлді.
— Саған не болды?—деп Тимур таңданды.
— Ой, жігіт, ой, біздің Женка қандай қу! «Мен су ішіп келем» дейді.— Таня одан әрі сықылықтай берді.

Она ушла, а Таня рассмеялась. Ты чего? — не понял Тимур. Таня рассмеялась еще громче.
— Ну и молодец, ну и хитра у нас Женька! «Я пойду воды напиться»!
— Құлақ салыңдар!—деп шарбақтан шаттана айқайлаған Женяның даусы естілді.— Номер бірінші нұсқа бойынша жалпы шақыру дабылын қағамын.
— Есалаң қыз! — деп Тимур тұра жүгірді.— Қазір мұнда жүз адам бір-ақ қаптайды! Мұның не?

— Внимание! — раздался с чердака звонкий, торжествующий голос Жени.— Подаю по форме номер один позывной сигнал общий.
— Сумасшедшая! — подскочил Тимур.— Да сейчас сюда примчится сто человек! Что ты делаешь?
Алайда ауыр дөңгелек шыр айналып, сықырлап, сымдар: «үш — тоқта!», «үш — тоқта!» — кідіріс! — деп зуылдап жүре берді. Сөйтіп, сарай, үйшік төбелерінің астындағы, тауық қораларындағы сигнал қоңыраулары салдыр-гүлдір етті.
Жүз болмағанымен, кемінде елу шамалы бала таныс дабыл соғылған жаққа қарай ат койып келе жатты.

Но, уже закрутилось, заскрипело тяжелое колесо, вздрогнули, задергались провода: «Три — стоп», «три — стоп», остановка! И загремели под крышами сараев, в чуланах, в курятниках сигнальные звонки, трещотки, бу¬тылки, жестянки. Сто не сто, а не меньше пятидесяти ре¬бят быстро мчались на зов знакомого сигнала.

Оля,— деп Женя террасқа ентіге кірді,— біз де шығарысып салуға барамыз? Біз көппіз. Терезеге қарашы!
— Еһе,— деді Георгий пердені ысырып қойып.— Ия, командаларың көп екен. Эшелопға мінгізіп, оны мапданға жіберуге де болады.

— Оля,— ворвалась Женя на террасу,— мы пойдем провожать тоже! Нас много. Выгляни в окошко.
— Эге,— отдергивая занавеску, удивился Георгий.— Да у вас команда большая. Ее можно погрузить в эше¬лон и отправить на фронт.

— Болмайды! — деп Женя күрсінді де, Тимурдың айтқан сөзін қайталады,— біздің бауырларды өз беттерімен бара қалса, желкелеп қуыңдар деп барлық бастықтар мен командирлерге қаттыдан да қатты бұйрық берілген. Бұл дұрыс емес! Ерік берілсе мен де бір көдеге жарар едім... үрысқа шабуылға шығар едім. Пулеметтер оқ ататын Сапқа!.. Бірінші барар ем!
— ...Ал сен әлемдегі бірінші мақтаншақ және атамансың! — деп Ольга оны кекетті де, сырнайының қайысын пығына ілді:
— Кәні, олай болса, жолаушыны мұзыкамен шығарып салайық — деді.

— Нельзя! — вздохнула, повторяя слова Тимура, Же¬ня.— Крепко-накрепко всем начальникам и командирам приказано гнать оттуда нашего брата по шее. А жаль! Я бы и то куда-нибудь там... в бой, в атаку. Пулеметы на линию огня! Пер-р-вая!
— Пер-р-вая... ты на свете хвастунишка и атаман!— передразнила ее Ольга, и, перекидывая через плечо ре¬мень аккордеона, она сказала:— Ну что ж, если прово¬жать, так провожать с музыкой.
Олар көшеге шықты. Ольга сырнай тартып келеді. Бұған қосыла қаңылтыр сауыт, шыны бөтелкелер мен таяқтар да соғылды. Жол-жөнекей құрылған оркестр алға ойқастап шыға келді. Іле-шала ән де шырқалды. ....