Хуго де Фриздің мутация теориясы. Кездейсоқ және индуцирленген мутацияллар. Биология, 10 сынып, дидактикалық материал.

23.8.4.

Өзгергіштік көздері

 Генетикалық өзгергіштіктіктің дерлік шексіз көздері ол мейоз кезінде орын алған екі процесс:

 1. Мейоздың профаза I-де кездесетін гомологтық хромосомалардың хроматидтері арасында өзара алмасу. Ол жаңа тіркес топтарын жасайды, яғни аллельдердің генетикалық рекомбинациясының маңызды көзі болып табылады (23.3 және 22.3 бөлімін қараңыз).

 2. Метафаза1 кезеңінде хромасомалардың биваленттері экваторда орналасу тәртібі , анафаза1 бағытын анықтайды. Ол да кездейсоқтықты тудырады; (23.2.1 бөлімін қараңыз).

 3. Жыныстық көбеюдегі өзгерудің үшінші көзі - бұл диплоид зигота түзілгенде екі ерлер мен әйелдер гаметаларының гаплоидты хромосомалар жинақтарын бірігуінде, кездейсоқтық орын алуы;

 Генетикалық өзгерістердің бұл үш көзі генетикалық өзгерістердің негізі болып табылатын гендердің үнемі «араласуы» болып табылады. Қоршаған ортаға осылайша алынған фенотиптердің бүкіл ауқымына әсер етіледі, ал осы ортаға жақсы бейімделгендер табысқа жетеді. D.Taylor, N. Green, U.Staut бет 209.

23.9. Мутациялар

Мутация - бұл ағзаның ДНҚ мөлшерінің немесе құрылымының өзгеруі. Мутация митоз немесе мейоздың нәтижесінде мутант жасушасынан алынған жасушалар мұра болатын генотиптің өзгеруіне әкеледі. Мутация популяцияда кез-келген белгілерінің өзгеруіне әкелуі мүмкін. Жыныс клеткаларда туындаған мутациялар ағзалардың келесі ұрпақтарына жіберіледі, ал соматикалық жасушалардағы мутация тек митоздан туындаған жасушалармен мұраланып,ол мутация соматикалық деп аталады.

Хромосомалардың санының немесе микроструктурасының өзгеруінен туындаған мутациялар хромосомалық мутация немесе хромосомалық аберрациялар (қайта құру) деп аталады. Кейде хромосомалар соншалықты өзгереді, бұл микроскоп арқылы көрінеді. Бірақ «мутация» термині, негізінен, генін деп аталатын генін немесе нүктелі мутация болған кезде ДНК құрылымындағы өзгерістерге сілтеме жасау үшін қолданылады.

Мутация идеясы кенеттен пайда болуының себебі ретінде алғаш рет 1901 жылы голландтық ботаник Хуго де Фриз ұсынылған болатын ол мутацияны Oenothera lamarckiana өсімдігі арқылы зерттеген. 9 жыл өткеннен кейін Т.Морган дрозофиладағы мутацияны зерттеп, көп ұзамай бүкіл әлемнің генетиктерінің қатысуымен 500-ден астам мутацияны анықтады.

23.9.1. Мутация жиілігі және оның себептері

 Мутацияның өздігінен және кездейсоқ орын алуы және кез келген ген, кез келген уақытта мутацияға ұшырауы мүмкін.

 Осы ғасырдың жиырмасыншы жылдары Г. Дж. Мёллер жұмыстарының нәтижесінде, мутация жиілігін рентген сәулелері әсері нәтижесінде , олардың өздік туындайтын деңгейімен салыстырғанда артуы мүмкін екендігі анықталды. Ол кейінірек мутация жиілігі, сондай-ақ айтарлықтай УК сәулесінен және гамма-сәулелерінің арқылы арттыруға болатыны анықталды. Мутагендер және, атап айтқанда, қыша, кофеин, формальдегид, колхицин, темекі жекелеген құрамдас және есірткі, азық-түлік консерванттар мен пестицидтерді арттыру санының, химиялық заттар тудырады. D.Taylor, N. Green, U.Staut бет 209.

МУТАЦИЯЛЫҚ  ТЕОРИЯ

Өзгергіштіктің екі  категориясын салыстырсақ   —ұздіксіз және ұздікті (дискретті ), тек дискретті өзгергіштік  тұқым қуалау арқылы беріледі.

 Голл. ботаник X. Де Фриз  1901 —1903ж. есек шөптің белгілерінің қалыпты жағдайдан ауытқитындығын және бұл ауытқуардың тұқым қуалайтындығын байқады және мутациялық теорияның қағидаларын құрастырып дүниеге әкелген. МТ негізгі қағидалары: 

1. Мутацияның кенеттен пайда болатындығы

2. Жаңадан пайда болған формалардың тұрақты келетіндігі

3. Мутациялардың сапалық өзгеріс болып саналатындығы

4. Мутацияның өзі әр түрлі бағытта – пайдалы да, зиянды да болатындығы

5. Мутацияның жиілігі организм санына байланысты

6.Бір рет болған мутацияның қайтадан қайталана алатындығы.

.(Дереккөздер: «Биологический энциклопедический словарь.» Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Бабаев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др. — 2-е изд., исправл. — М.: Сов. Энциклопедия, 1986.)