Пән: Қазақстан тарихы
Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: 7.2A Х – XІІІ ғғ. Қазақстан территориясындағы мемлекеттер
Сабақ тақырыбы: Неліктен Қарахан мемлекеті исламды мемлекеттік дін деп жариялады? 1-сабақ
Сабақ мақсаттары: Қарахан мемлекетінің дамыған орта ғасыр кезеңіндегі тарихи орнын анықтап, орталықтанған мемлекеттің белгілерін талдау және ислам дінінің мемлекеттік дін болып жариялануының себебі мен оның қоғамдық өмірге тигізген ықпалын дәлелдеу.

Актуальность темы исследования. С самого рождения человеческого общества оно искало и совершенствовало законы, обычаи и традиции, облегчающие сосуществование человека с человеком. Сколько государств, наций, племен и народностей, столько различий в законах и традициях.
После пророка Мухаммада мусульманский мир объединил несколько рас, множество государств, огромное количество племен, языков и народностей. Могли ли они сосуществовать рядом друг с другом без войн, без обид, без взаимных претензий, сохраняя мир и взаимное уважение, не имея свода основных принципов, указанных Шариатом?
Шариат внес порядок и взаимопонимание в бурлящий, как котел, и подобный персидскому ковру мусульманский мир! Дозволенное и запретное в Исламе определяются халалом и харамом. Но это не только предписание о том, что можно, а что нельзя благочестивому мусульманину, - это фундаментальные и незыблемые законы и правила, выполняя которые мусульмане исполняют свой долг перед Аллахом и облегчают себе пути жизненные в людском муравейнике, где так часто возникают проблемы, как разойтись на перекрестках путаных дорог.
Халал и харам в основном определяются поведением и поступками великого основателя Ислама Мухаммада, его проповедями и высказываниями по разным поводам. Основные требования к нравственному поведению, запреты на недозволенное содержатся в сурах Корана, в Сунне и в сборниках хадисов, в которых зафиксированы устные рассказы о Мухаммаде хорошо знавших его людей.
Что дозволено и что запрещено мусульманину, распространяется на все сферы жизни, но наиболее важно выяснить, каковы требования халала и харама в социальной жизни общества. Ислам строит отношения в обществе между членами его на двух принципах: на основе братства и уважения прав личности. Любое высказывание или действие, оскорбляющие эти принципы, Ислам считает харамом.
С первых же дней своего возникновения Ислам не оставил никакой почвы для фанатизма, он запретил мусульманам возвышать какую бы то ни было идею Ислама. Пророк Мухаммад сказал: "Не было из нас никого, кто призвал бы к фанатизму, не было из нас никого, кто воевал бы за фанатизм и не было из нас никого, кто умер бы за фанатизм". Всякий призыв мусульман к региональному, этническому фанатизму есть призыв к невежеству и безбожию.
Моральные ценности, выработанные на заре мусульманской религии, определявшие содержание жизни великой общины пророка Мухаммада, не потеряли своего значения и в наши дни. До сегодняшнего дня знание халала и харама во многом помогают людям на пути нравственного и духовного очищения. ....

Актуальность темы исследования. С самого рождения человеческого общества оно искало и совершенствовало законы, обычаи и традиции, облегчающие сосуществование человека с человеком. Сколько государств, наций, племен и народностей, столько различий в законах и традициях.
После пророка Мухаммада мусульманский мир объединил несколько рас, множество государств, огромное количество племен, языков и народностей. Могли ли они сосуществовать рядом друг с другом без войн, без обид, без взаимных претензий, сохраняя мир и взаимное уважение, не имея свода основных принципов, указанных Шариатом?
Шариат внес порядок и взаимопонимание в бурлящий, как котел, и подобный персидскому ковру мусульманский мир! Дозволенное и запретное в Исламе определяются халалом и харамом. Но это не только предписание о том, что можно, а что нельзя благочестивому мусульманину, - это фундаментальные и незыблемые законы и правила, выполняя которые мусульмане исполняют свой долг перед Аллахом и облегчают себе пути жизненные в людском муравейнике, где так часто возникают проблемы, как разойтись на перекрестках путаных дорог.
Халал и харам в основном определяются поведением и поступками великого основателя Ислама Мухаммада, его проповедями и высказываниями по разным поводам. Основные требования к нравственному поведению, запреты на недозволенное содержатся в сурах Корана, в Сунне и в сборниках хадисов, в которых зафиксированы устные рассказы о Мухаммаде хорошо знавших его людей.
Что дозволено и что запрещено мусульманину, распространяется на все сферы жизни, но наиболее важно выяснить, каковы требования халала и харама в социальной жизни общества. Ислам строит отношения в обществе между членами его на двух принципах: на основе братства и уважения прав личности. Любое высказывание или действие, оскорбляющие эти принципы, Ислам считает харамом.
С первых же дней своего возникновения Ислам не оставил никакой почвы для фанатизма, он запретил мусульманам возвышать какую бы то ни было идею Ислама. Пророк Мухаммад сказал: "Не было из нас никого, кто призвал бы к фанатизму, не было из нас никого, кто воевал бы за фанатизм и не было из нас никого, кто умер бы за фанатизм". Всякий призыв мусульман к региональному, этническому фанатизму есть призыв к невежеству и безбожию.
Моральные ценности, выработанные на заре мусульманской религии, определявшие содержание жизни великой общины пророка Мухаммада, не потеряли своего значения и в наши дни. До сегодняшнего дня знание халала и харама во многом помогают людям на пути нравственного и духовного очищения. ....

Актуальность темы. Очевидно, что проблемы межрелигиозного и этнического согласия волнуют сегодня весь мир. Как отмечает в своих трудах и выступлениях Президент Республики Казахстан Н.Назарбаев «Развитие мировых процессов на рубеже столетий принесло человечеству немало опасностей и тревог. Одна из них - обострение межнациональных отношений. В ряде европейских стран серьёзной проблемой становится массовая миграция из развивающихся стран и возникающее в связи с этим культурно-национальное напряжение. Острые столкновения на национальной почве происходят в некоторых азиатских государствах.
По религиозно-этническим причинам продолжается многолетнее противостояние между государствами Ближнего и Среднего Востока, Южной Азии. В Африке этнические конфликты иногда приобретают форму братоубийственных войн целых народов. Межнациональные проблемы имеют тенденцию к обострению и в ряде регионов Содружества Независимых Государств».[1]
В своем послании народу Казахстана в 2006 году Президент Н.Назарбаев еще раз подчеркнул, что «мы гарантируем и обеспечиваем полное равноправие всех религий и межконфессиональное согласие в Казахстане. Мы уважаем и развиваем лучшие традиции Ислама, других мировых и традиционных религий, но строим современное светское государство».[2]
В современном Казахстане проявления исламофобии отсутствуют, но говорить о том, что данная тематика для нас закрыта нельзя. Исламофобия – есть результат проявления множества глобальных деструктивных тенденций в развитии общества. Исламофобия проявляется не только в отторжении и недоверии к мусульманскому миру и его представителям, но и в разного рода конфликтах и иных угрозах и вызовах безопасности и стабильности. Поэтому исследование данной тематики более чем целесообразно.
В связи с мощным всплеском активности исламизма – политизированного ислама, захлестнувшего планету волной экстремизма и террора под знаменем ислама, большое значение приобретает изучение менталитета мусульманских диаспор. Особенный теоретический и практический интерес представляют афро-азиатские диаспоры в Северной Америке и Западной Европе. Здесь, в высокоразвитых странах, как нигде, сталкиваются социокультурные традиции Востока и Запада, в частности, секулярная иудео-христианская цивилизация Запада с культурой мусульманских этносов в иммиграции.
В то же время ислам – это динамично развивающаяся религия, приверженцы которой составляют пятую часть населения планеты, или 1,3 млрд. человек. Менее 20 проц. мусульман – арабы; около половины исповедующих эту религию живет в Южной и Юго-Восточной Азии. Почти 50 млн. «прописаны» на «мусульманском Севере»: в России, на Кавказе и в Центральной Азии. Быстро растут мусульманские общины за пределами традиционного мира ислама: в США (5,7 млн.), во Франции (3 млн.), в Германии (2,5 млн.), Великобритании (1,5 млн.), Канаде (0,5 млн.), Австралии (200 тысяч).[3] ....

Жалпы, әулетінің билеуі кезінде сыртқы шлоуыларда арай әскерлері негізінен жеңіске жетіп отырғап. Осы мәселеде кейбір ислам дінінің беделін көтеруді ойлаушылар мұны ислим дінінің басқа дінге қарағанда артықшылығында деп көрсеткісі келеді. Біз қашанда барлық мәселені сол дәуірдегі тарихи жағдайлармен байланыстырып қарауымыз керек. Өйткені, ислам дінінің кей жерде күшпен өндірілгенін теріске шығарғысы келетіндер де бар. Шынына келгенде Пайғамбарымыз ислам дініне қарсылық еткен кейбір тайпаларды найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен қорқытып кіргізбегенде ғасырлар бойы сеніп келген дінінен бір емес, екі емес, мыңдағанын адамдардың бірден кіруі мүмкін бе еді? Әрине, мүмкін емес".Егер біз тарихи шындық тұрғысынан қарамасақ, жалған мақтаумен ислам дінінің беделін көтеру орнына түсіріп аламыз. Ал тарих ешқашан бұрмалағанды көтермейді. Дәл осысияқты ислам діні де, жамап-жақсағанды қаламайды, өйткені ол жауынгер дін. Олай болса, араб әскерлерінің жаулау саясатындағы негізгі жеңіске жеткізген нәрсенің бастыларының бірі сол кездегі екі ірі державалар: Византия мен Иранның ішкі өміріндегі бытыраңқылық, қайшылықтардың өсуі, олардың өзара ішкі тартыстарының салдары еді. Осындай жағдай салдарынан әбден әлсіреген олар арабтарға қарсы тұра алмады. Кей жерлерде жоғарыда айтқандай салық, пен қанаудан қиындық көріп титықтаған халық тіпті арабтарды басқыншы емес, Византия мен Иранның теникісінен құтқарушы ретінде қабылдады. Олар ислам дініне енгендердің салықты аз төлейтіндерінен көптен хабардар болаты. ....

Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті «религия», сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де «біріктіру», «байланыстыру», «қатынасты қалыптастыру» дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады. ....

Басқа да барлық дүниежүзілік діндер сияқты Ислам дінінің де өзіндік ұзақ тарихы бар. Ол тарих дүниежүзілік әлем тарихымен ұштасып, жұптасып, шамдасып жатады. Бірақ, ислам дінінің шығу дәуіріне, уақыт талабына, оны ұстанған халықтардың тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына байланысты, психологиясына, көңіл-күйіне қарай өзіндік ерекшеліктерінің бар екенін аңғарғанымыз жөн.
Ислам діні – дүние жүзілік діндердің ішінде ең кеш шыққан жас дін. Ол біздің заманымыздың VII ғасырында арабия түбегін мекендеген тайпалар алғашқы қауымдық қатынастардан таптық қатынастарға көше бастаған кезде құл иеленушілік идеологиясы ретінде дүниеге келді. Тарихи деректерге, әдеби аңыздарға сүйенсек, Ислам діні Арабиядағы Хиджаз өлкесінің ең ірі қаласы – Меккеде шықты. Арабия елі бірқатар бай елдердің орталығы болды. Олар: Рим, Византия, Египет, Иран және басқа елдер бір-бірімен сауда қатынасын жасаған кезде Арабия жерін басып өтетін. Осыған байланысты Араб феодалдары жер келері боуымен бірге, құл жұмсаудан, құл сатудан орасан зор табыс түсіріп отырды. ....

Әлемде үш дін адамзаттың мәдени қазынасы деп танылады. Олар: будда діні, христиандық және ислам діні. Ислам бұлардың қатарындағы жаңа әрі жас дін. Бүгінде жер жүзінде шамамен бір миллиард жүз жетпіс мыңдай адам осы дінді ұстанады. XX ғасырда ислам дінін тұтушылар саны екі есеге жуық өсті. Бұл біріншіден, ислам діні тараған региондардағы демографиялық жағдайдарға байланысты болса, екіншіден басқа діндер тараған дәстүрлі аймақтарда адамдардың ислам жолына бет бұруынан болып отыр.
Ислам араб тілінен аударғанда "бой ұсыну" деген мағынаны береді Ислам және мұсылман (муслимун - бой ұсынушы ерлеру муслиматун - бой ұсынушы әйелдер) сөздерінің түбірі бір.
Ислам - монотеистік дін. Ол мейірімді және қайырымды Аллаға ғана сенуді уағыздайды. Бүкіл әлемді - көк пен жерді жаратушы – Алла. Барша әлем тек соның хұзырында. Алла болмаса әлем сол сәтінде жоқ етілер еді. Адам баласының фани (жалған) дүниеде жасаған жақсылық, жамандығын таразылаушы, заманның ақырыңда оларға осы қылықтарына қарай рахым жасаушы немесе жазалаушы бір Алла. Барлық өлгендер заманақырда қайта тіріліп, соның алдына жауапқа келеді. ....

Қазақ даласына ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп енгізілген жоқ. Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін, мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады. Ал ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып, ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В.: «ХІІІ ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді,» /1/ — деп жазуына қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты. Рузбиханның жазуына қарағанда, қажет десеңіз XVI ғасырдың өзінде де қазақтар пұтқа табынушылар деп танылып, оларға қарсы «ғазауат» соғысына шығуды талап еткен. Өйткені шариғат заңдарын араб миссионерлері үндеп, үгіттеп, насихат жүргізгендеріне қарамастан, халық ата-баба аруағына, тәңірге, жұлдыз-айға ұзақ уақыт бойы сиынды. Ата-баба аруағына сиыну бәлекеттен сақтап, өздеріне бақыт, молшылық, жақсылықтар әкеледі, мал басының аман болуына, өсіп-өнуіне көмектеседі деп, сол үшін олар аруақты разы етуге тырысты. «Аруақ аттаған оңбас» деп аруақты ұмытпады... /2/ ....

Алла тарапынан білдірмеген өмір және тыйымдардың жиынтығын дін деп атайды.
Дініміздің аты ислам діні. Бұл атты Алла қойған. Сондықтан Ислам діні тек бір қауымға немесе бір ұлтқа ғана тән дін емес. Бүкіл адам баласына тән дін. Сондай-ақ ең соңғы ақыл, білім, мінез-құлық, бейбітшілік және ереже дін.
Сүйікті Пайғамбарымыз былай бұйырған
Мұсылмандық, негізгі бес нәрсенің үстіне орнатылған. Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығынан, Мұхаммедтің. Оның құлы әрі еншісі болғандығына сену, намаз оқу. Зекет беру, рамазаның оразасын ұстау, қажыға бару.....