Әдебиет | Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің образдары

Балабақша тәрбиешісіне жүктелер міндет көп. Солардың бірі жас ерекшеліктеріне байланысты балалармен ойын өлеңдерді бірге жатқа айтып, бірлесе ойнай білу, көркем әдебиет үлгілерімен таныстыратын сабақтарда бүлдіршіндердің ақыл-ойын дамытатын ойлы өлендерді бой сергіту сәттерінде орынды қолдана алу. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда тәрбиешінің өзі казақ халқында, өзге халықтарда болсын, көркем сөзбен келетін кандай ойыңдар бар екенін, әсіресе, өз елінің мұрасында, тіпті ақындардың жаңа туындыларында қай шығармасын ойында пайдалануға болатыңдығын жақсы білу шарт.
«Қазақ балалар әдебиеті кітапханасы» сериясымен шығарылған «Асыл сөз» жинағына пікір жазған белгілі балалар ақыны Бүркіт ЬІсқақов ойын өлеңдерге «Жасырынбақ», «Куырмаш», «Айгөлек», «Ақтүш», «Ак серек, көк серек» деп аталатын өлеңдерін жатқызады да, олардың балаларды қимыл-әрекетке баулып, денелерін ширата түсуге арналғандығын айтады. «Бөбектің буыны бекіді, бұғанасы қатты, бұрынғыдай қаз-қаз басып, тәй-тәй жүретін уақыттан өтті. Еңді белін бекем ұстап, екі аяғын тең басып, зыр жүгіретін болды. Ол өмірді танып, өзін қоршаған ортаны білуі қажег. Демек, оның бойымен бірге ойы да өсуге тиіс. Міне, ата-ана осыны ескеріп, ойын өлендермен бірге түрліше ойлы өлеңдер де ойлап шығарған. Солардың бірі — «Санамақтар». Ойын өлеңдер мен ойлы өлеңдерді өзара ажырата талдап, балаларға ұсынылатын барлық шығармаларда ойын элементтері ұшырасатының жақсы түсіндіріп, зерттеулер жазып келе жатқан белгілі ғалым Ш.Ыбыраевтың сыныптамасында балаларға арналған поэзиялық туындылар былайша жіктеледі:
а) Санамақтар (считалки);
ө) Бесік жыры (колыбелъная);
б) Төрттүлік жыры (про животных);
в) Ойын өлеңдер;
г)Өтірік өлеңдер;
ғ) Тақпақтар;
д) Қаламақтар (жеребьевки);
ж) Арнау-тілек (заплички);
з) Мазақтама (дразнилки).
Бұлайша жіктеудін негізінде өлеңдердің түр-сипаты, мазмұны алын-ғаңдығын ескерткен балалар әдебиетінің сыншысы: «Қаламақ», «Санамақ» тақпақтары жекелеген қызметтерді, ойын жүргізушіні тағайыңдау үшін айтылса, «Соқыртеке», «Үй артыңда қол ағаш», «Кім ұшты?» ойын процесінде тұтастық тауып, әр түрлі кимыл-қозғалыстармен бірлікте, ырғақта айтылады. Олардың танымдык, тілдік маңызы зор»
Екі жастан он үш жасқа дейінгі бала негізінен кимыл, ойын баласы.
«Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Күңдей нұрлы шағымда,
Күнге жетем өрмелеп!» — деп келетін елең шумағын қай жастағы бала дөңгелене айтсаң, жарасымды.
Тәрбиешілер арасыңда «бой сергіту өлеңдері» деген термин бар да, «тақпақ» тек қана сабақта жаттатылатын өлеңдер деген түсінік қалыптасқан. Бұл мысалдар қазақ поэзиясында терминдерді тұрақтандырудың мезгілі жеткеңдігін көрсетеді.
«Актүш,
Ак сиырдың сүтін іш.
Ақ сүт берер қуат-күш,
Тұмау келсе, қуа түс!» — бала түшкіріп салғаңда ой салатын өлең.
Жинақтап айтқанда, әрбір ақынның жыр қоржынынан ойын әрекеттеріне енгізуге болатын кимылдық ойын өленді, қарапайым ойлы сипатымен бала жанын баурап алатын өлендердің әр бір түрін сараптап, талдап алатыңдар ата-аналар мен тәрбиешілер болуы керек. Осыңдай игі тілекпен төменде балалық шағы Павлодар өңірінде өткен, бүйірдегі белгілі қоғам қайраткері, беделді акыны Мұзафар Әлімбаевтін шығармаларын балалар ойынына қалай қолдануға болатынын көрсетуді жөн көрдік.
М.Әлімбаев екі жолмен де, төрт жолмен де бүлдіршіндерге мағыналы ой айтып келе жатқан ақын.
«Ата, үйге ерте қайт,
Бізге қызық ертегі айт!
Шаршап кайтсаң жұмыстан
Бүгін ойлап, ертең айт!». («Қолқа»).
«Қоян, оян,
Келе жатыр касқыр!
Қоян-ноян, тұр
Қаскырды басқа ұр». («Қоян»)
«Тырау, тырау тырналар,
Жел іздесең, қырға бар.
Егін жайда масақ бар,
Тырбанбаған құр қалар». («Тырау, тырау...»)[4].
Өтіну, бұйыру мәнінде айтылған бұл өлең жолдары—ойын әрекеттерін ұйымдастыруға бірден-бір дайын дидактикалық құралдар. Балалардың үйде де, балабақшада да ойнайтын ойындары рөлдік ойындар — жасырынбақ, қуыспа қойыңдары екені белгілі. Үйде «Дәрігер», «Мұғалім» ойындарын ойнайтын бала кемде-кем. Мұзафар аталары кейбір өлендерін сәби көңіліне туған тілге деген сүйіспеншілікті дарыту үшін уыз сөзге жарыту үшін жазған сияқты.
«Әже! Әже! Жатпашы!
Ауыр ойға басташы.
Болайын мен дәрігер
Десең: шиша дәрі бер!
Дәрі жасап берейін,
Бәрін жасап берейін!
Ауыртпаймын әжемді,
Ауырмайсың әже енді!», — сиякты жолдар рөлдік ойындарға қолданылады.
«2-ден 5-ке дейін» деген балалар тілінің ерекшеліктері жайлы зерттеу еңбек жазған Корней Чуковский балабақша жасындағылардың поэзияға құмар болып ететінін тамаша мысаддармен дәлелдейді. Секіріп, ойнап, жүгіріп, сайран жүретін орыс баласының бірде бақша ішінде қызған ойынынан кейін, сол бойында отыра салып:
«Дайте, дайте, дайте мне
Картофельное пюре!» деген ырғақты өлең жолдарын шығарып жібергенің баланың өзі де сезбей қалғаның келтіреді. Мұның алдында ғана ол өзінен екі-ак жас үлкен тәтесін мазақтама өлеңмен қуалай ойнап жүрген екен.
Мазақтама өлеңдер халықта бала тәрбиесіне тікелей әсер ету мақ-сатында жұмсалады. Қандай кемшілікті бетке тура айту — жанашырлықтың нышан белгісі. Үйреніп алған мазақтаманы балалар өзара ойын үстінде өздерімен өздері қолданса, балалардың поэтикалык кабілет-қайраттарын арта түсетіні белгілі. Ондай өлендердің пішіні Мұзафар аталарынан «Қомағай«, «Кисықбай» аттарымен-ақ балаға жат мінезден аулақ болуға шақырып тұр.
«Қомағай-ай, Қомағай,
Қос қолды ол салады-ай.
Іздегенде майысып,
Солқылдайды қоғадай!» — өлеңдерін балаларға ойнап айтып, ойлашуға болады.
«Қызды тартып тұлымнан,
Ұлды шертіп мұрыннан,
Көрінгенге ұрынған,
«Жын» қаққаңдай жұлынған,
Кіп-кішкентай Қисықбай
Мінезінің қисығы-ай».
Тәрбиеші не ата-анасы дәл осыңдай мінездер танытқан сәтте өлеңді мазақтау үнімен айтып шықса, бір-екі сәттен кейін «өзің қомағайсың ба?», «қисық мінезді Қисықбайсың ба?» деген кекесінді үнді естісімен бала есті бола бастары шыңдық. Мазмұндама мен шығарма жазудың методикасы үшін грамматиканың, әсіресе жай сөйлем мен құрмалас сөйлем синтаксисінің маңызы зор. Өйткені жай сөйлем синтаксисі жеке ұғымдарды білдіретін сөздердің тіркесін және олардың сөйлем болу жолдарын тексерсе, құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесін, құрмалас сөйлем болуын тексереді. Сөйтіп, бірінің объектісі сөз тіркесіне байланысты болса, екіншісінің объектісі сөйлемдер тіркесіне байланысты. Сондықтан сөз тіркесі мен сөйлемдер арқылы жүргізілетін жұмыстын, әдістері де тіл білімінің осы бөлімінде белгіленеді, яғни сөздердің дұрыс байланысып, құрмалас сөйлем құрауы, ойды анық, түсінікті түрде білдіру үшін бірыңғай мүшелердің қолданылатыны, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі т.б. осы бөлімде қарастырылады. Алайда шығарма мен мазмұндама жазуға үйрету үшін жай сөйлем мен құрмалас сөйлем синтаксисін білу жеткіліксіз. Өйткені бұл жұмыстарда жеке-жеке сөйдемдер құрастырылып қана қоймайды, сонымен қатар тұтас текст жасалады. Ал текст белгілі бір оқиғаны баяндайды, сондықтан ондағы әр түрлі мақсатқа, айтушы мен жазушының көңіл-күйіне қарай әр сөйлемнің құрылысында, сөз қолданылуында ерекшеліктер болады. Осыған орай, тұтас текст синтаксисі келіп шығады. Тұтас текст синтаксисі стилистика және әдебиет тану ғылымдарымен байланысты. Стилистика сөздердің қолданылу заңдылықтарын, сөздер мен сөз тіркестерін экспрессивтік тұрғыдан дұрыс пайдалану принцнптерін зерттейді; тіліміздегі бейнелегіш құралдарды топтастырып, олардың стильдік қызметін, қолдану заңдылықтарын көрсетеді; ойды мәнерлеп жеткізу үшін морфологнялық формаларды (тұлғаларды) қандай жағдайда, қалай қолдануға болатынын қарастырады, яғни сөздердің, олардың варианттарының (синонимдердің) ішінен сөйлеу не жазу арқылы жеткізілетін ойдың эмоционалды-экспрессивті реңін білдіре алатындарын сұрыптап қолдану принциптерін зерттейді. ....