С.Аронұлы "Сүйінбайдың Қатағанмен айтысы". Қазақ әдебиеті, 7 сынып, дидактикалық материал.


Оқушылар суреттер арқылы 6 топқа бөлінеді:

СҮЙІНБАЙ МЕН ҚАТАҒАННЫҢ АЙТЫСЫ

Ассалаумағалейкүм, сәлем бердік,

Мүбәрәк жүздеріңді жаңа көрдік.

Атақты ас жиынды құттықтауға,

Бауырлас қырғыз елі,  саған келдік.

Жүйріктер қосылмаған қою шаңға,

Қосылар қыран бүркіт, қашқан аңға.

Хан Жантай, Қара Бәйтік, Әтекеңе,

Келіп ек амандаса Орманханға.

  

Қол жайып, құран оқып өткендерге,

Әруағын атаң, қырғыз, келдім жоқтай.

Алдына қалың қырғыз келгеннен соң,

Жарай ма қайтып кету көңіл айтпай?!

Қырағы аспандағы ақиықпын,

Құмары басылмайтын борандатпай.

 

 

Сүйінбай осылай деп тоқтағанда, Бәйтіктің  тасасында отырған  қағылез қайыстай қара жігіт қарғып тұрып пернесі жоқ қомузын жоғары төмен түсіре ойната сабалап, ашшы айқайдан бет ауызы құбылып ашуын тоқтата алмай:

 

Әй, Сүйінбай, Сүйінбай,

Арманда қалма, Сүйінбай,

...Көптігімді айтайын,

Байлығымды айтайын,

Менің атым, Қатаған,

Қоңыр Бөрік асында,

Бес жүз жылқы матағам.

Көптігімді айтайын,

Құлақ сап, тыңда, Сүйінбай!

Шала сөйлеп жатпайын,

Орауыз, қара бурадай.

Күніне шауып жараған,

Құйрық жалын тараған,

Қара Бәйтік бегім бар,

Ақ патшадан шен алған.

Орманханға бағынып,

Ауызына қырғыз қараған.

Қырғыз болып аттансам,

Өзімдікі емес пе,

Қазақтағы бар қызың.

Қызың тұрмақ құл болар,

Босағаңдағы жалғызың.

Қаңғырып жүрген қазағым,

Қимылдашы, қанеки,

Мінін  тапсаң қырғыздың?

Сүйінбай ақын, жырлашы,

Менен бүгін жеңілсең,

Кіргізермін әкеңнің,

Дайын тұрған көріне.

...Кезеңді жерден асырған,

Қазақтың шауып жылқысын.

Алдына салып айдаған,

Байлық десең бізде бар,

Батырлық десең бізде бар,

Ел шетінен айтайын,

Сарыбақ үш мың дулым.

Жағамдағы құндызым,

Маңдайдағы жұлдызым,

Бұғы деген жұртым бар,

Байлық десең мұнда бар,

Көптік десең мұнда бар.

Бектік десең мұнда бар,

Көкше қоян құмда бар,

Біздей ерлер қайда бар?

Қасар ұры қырғызым,

Ұрлықпенен көз ашып,

Жылқының көрген қызығын.

Сары рудан қозғасам,

Тең келмес оған қаруың.

Ауадан былай көп Солта,

Найзасын тасқа жаныған.

Тұлпар мініп жаратқан,

Жанды аузына қаратқан.

Сол Солтының ішінде,

Қалың қара Қанайым.

Қанайымды қаптатып,

Қазағым саған салайын.

Қазақ қандай, мен қандай,

Сүйінбай,  сонда көрерсің.

Далада қалар ит мүжіп,

Көмуге келмес өлексің.

Деп ентігін басып «қатырдым ба?» дегендей қасында отырған қара Бәйтікке қарап құптау күткендей болып еді. Бәйтік құптау ықласын білдірмеді де бірден сөз бастамай бөгеліп қалған Сүйінбайдан көзін аудармады. Қатағанның екпіненен жасқанған Тезек төре мысы басылғандай болып қабағын көтермей отырғанда Бөлтірік шешен:

- Ей, Төрем, көтер басыңды, қашырма қаныңды! Сүйінбай өлең таппай отыр дейсің бе? Аздап булығып отыр. Сүйінжан, шығар даусыңды! – дегенде Тезек төрені ұйқысынан шошытып оятқандай селк еткізіп айқайға басты. Сүйінбай бәйгеден оза шауып, шашасына шаң жұқтырмайтын жүйріктей, қамшы салдырмай толғап кетті.

 

Қашырма төрем, қаныңды,

Кіргізейін жаныңды.

Қатағаннан жеңілсем,

Талап алғын малымды.

Іздегенім осы еді,

Іздегенім табылды.

Қатаған сөзден жаңылып,

Өзінен өзі қағынды.

Қызып тұрған темірге,

Өзі келіп қарылды.

Наркескенге жолықтың,

Шашамын судай қаныңды.

Болаттан соққан қылышпын,

Алтындатқан сабымды.

 

Мақтанып жүрсің, Қатаған,

Бес-алты біткен танаға.

Кенесары, Наурызбай,

Қырғызды келіп бес шауып,

Келтірген ауызын тобаға.

Манаптарын кергілеп,

Апарып тыққан молаға.

Бұл Құдайдың қазасы,

Қазаға қарсы бола ма?

Заты жаман Қатаған.

Қайта тусаң жақсы еді,

Күнәдан пәк боп анадан.

Әр нәрсені бір сөйлеп,

Әркімді бір даттайсың.

Келуші едің мал сұрап.

Көппін дейсің, Қатаған,

Көптігің сенің қайда бар,

Үш атаның ұлысың.

Қазағымды қаптатсам,

Жұртта қалған күшіктей,

Айдалада ұлырсың.

Шапырашты елім бар,

Асқар таудай белім бар,

Байтақ жатқан елімнен,

Шапыраштыға сенім бар.

Тұлпар мініп жаратқан,

Жауды жеңіп қаратқан.

Маған қандай теңің бар?

Сұраншы, Саурық аттанса,

Қарасай үлкен ер еді,

Есімі елге белгілі,

Баһадүрлердің бірі еді.

Әруағы дүркіреп,

Басылмай әлі келеді.

Бар қазақтың ұлында,

Одан асқан болмаған.

Даңқты батыр ер еді,

Қол бастаса жорықта,

Қарасай білсін дер еді.

Мен Қарасай ұлымын,

Нар келденің түрімін.

Айтулы ердің бірімін.

Менменсінген мықтының,

Талайын жеңген ер едім.

Сұраншы, Саурық кезінде,

Қайссың бетке кеп едің?

Құдияр мен Орманды,

Қаршыға тиген шілдей ғып,

Алдыма салып қуғанда,

Білінбей кетті дерегің.

Бүркіттей бүрген жоныңнан,

Сондағы туған мен едім.

Қырғыз, Қазақ елдесіп,

Тыныштықта тұрғанда,

Тіліңді тартып сөйлегін.

Шапырашты ішінде,

Шыбыл менен Айқыным,

Маңдайдағы айбыным.

Екей деген ақын ел,

Өлең таппай қиналсаң,

Көмек сұрап бізге кел.

Есқожа деген батыр ел,

Ұлы жүздің ішінде,

Оған ерлік жетпеген.

Онан бері айтайын,

Қалың жатқан Ошақты,

Атамыз қойған осы атты.

Батырлары көп шығып,

Алтыннан сауыт жасатты.

 

Қатаған ақын оңбайды,

Тіл тигізген халыққа.

Әруаққа тас атты,

Барарсың әлі-ақ, Қатаған,

Дозақ емес тамұққа.

Онан бері Ыстым бар,

Алатаудай күштім бар.

Ыстылар атқа қонғанда,

Артыңнан сенің жел шығар.

Сол Ыстының ішінде,

Ойық пенен Тілігім.

Барлығы түгел қозғалса,

Сырқырар сенің жілігің.

Елдесіп отырған екі елдің,

Қалаймысың бүлігін?

Шатастырған жұртымды,

Жақпады маған қылығың.

Қарғыс атқан Қатаған,

Құрысын сенің ырымың.

Онан бері Сарыүйсін,

Ұлы жүздің бәрі Үйсін.

Осыларды қаптатсам,

Есеңгіреп елдеспей,

Қайта көшіп кетерсің,

Жер түбіне жетерсің,

Сүйіннің кім екенін,

Қатаған сонда білерсің.

Көшіп қонып  жүргенде,

Ұмыт болар тарихың.

Онан бері Қаңлым бар,

Қаңлыларды қаптатсам,

Ауызы басың қан болар.

Қатар жатқан қайратты ел,

Шанышқылыны қаптатсам,

Не болады жағдайың,

Тасқа тиер маңдайың.

Арасында олардың,

Қожа менен Тобашық,

Сәлделері бір құшақ.

Қали пірім, өз жұртым,

Сахараны жайлаған,

Мыңдап түйе айдаған.                                                                   

Бостан босқа, Қатаған,

Сала берме  байбалам.

Одан бері Сіргелі,

Ол да бір жұрт іргелі.

Жігіті де,  қызы да,

Теке жәуміт мінгені.

Сал серілік дәстүрмен,

Қызық дәурен сүргені.

 

Ал тыңдай бер, Қатаған,

Іледен әрі өтейін.

Бармағын басқан қырғызға,

Жалайырға жетейін.

Он екі атадан тараған,

Абақ, Тарақ  жұртым бар.

Ақ Көбікті өлтірген,

Орақ батыр сонда бар.

Арғы атасын айтайын,

Қоғалы көлді  шалқытқан,

Туған айды балқытқан.

Сөзге шешен Балпықтан,

Он екі ата Жалайыр,

Аршынға қолын сермеген,

Маңына дұшпан келмеген.

Батыр деген сол елде,

Найзамен шаншып ет жеген.

Ажалдан бұрын өледі,

Ыңғайына көнбеген.

Тұлпар деген сол елде,

Алтын ордада бағылып,

Астаудан жент, жем жеген.

Сұлу деген сол елде,

Ашпаған бетін пендеге.

Күйеулерін ардақтап,

Басқа еркекті көрмеген.

Батырлары жасанып,

Аттары кетпес кермеден.

Қазақ деген батыр ел,

Жауына намыс бермеген.

Онан әрі Дулатты,

Батырлары көп шығып,

Талай жерді шулатты.

Садақ тартып найзамен,

Қылышпен кесіп турапты.

Төрт Дулаттың баласы,

Күннің көзін жасырған.

Бір баласы Сиқымым,

Сиқымымды қозғасам,

Басыңа салар қиқуын..

Онан әрі Жанысым,

Жанысымды қозғасам,

Аяғыңды серіппей,

Тарылар сенің тынысың.

Онан бері Ботпайым,

Ботпайымды қозғасам,

Кетерсің жанып оттайын.

Етім қызып келгенде,

Сабыр қып қалай тоқтайын.

Менменен егессең,

Жерге ұрамын доптайын.

Онан бері Шымырым,

Шымырымды қозғасам,

Кеудеңнен шығар шыбының.

Артыңнан шығар дыбысың.

Сөзімді енді байқап көр,

Қатаған қайда барасың?

Көптігіне қазатың,

Әлі де бар ма, таласың?

Алты аталы Албаным,

Албанымды қозғасам,

Саған түсер салмағым.

Көбікті сөзді көп сөйлеп,

Мазаны алдың, Қатаған.

Әркімге тиді салдарың,

Тумай кеткір атадан.

Онан әрі Суаным,

Азда болса жуаным.

Тырп еткізбей қырғызды,

Шөгіп жатқан мұнарым.

Ешкісіндей кедейдің,

Азғантай ғана қырғызсың!

Алдымнан жұтып, Қатаған,

Артымнан қайта тышамын.

Айта берсем таусылмас,

Жалпақ жатқан Ұлы жүз.

Орта жүзге келейін,

Әуселеңді көрейін.

Сарыарқаның жерінде,

Арғын деген жұртым бар.

Тығылатын жер таппай,

Жатар көрің тарылар.

Арғыным атқа қонғанда,

Басыңнан сенің қарғыдым.

Ешкім басып көрген жоқ,

Олардың екпін, арынын.

Арғын деген сансыз ел

Қоныс қылып жайлаған,

Дүниенің жарымын.

Жерге кіріп кетерсің,

Бассаң оның тамырын.

Сүйінбай пірің, мен болам,

Енді байқап танығын.

Қатаған деген адам ба?

Айтқанда сөздің анығын!

Сол Арғынның ішінде,

Қараксек елім бар.

Менің де айтар жөнім бар!

Қаракесектің кіндігі,

Керней деген қалың ел.

Қондырсам атқа қаптатып,

Кетемін сені таптатып.

Көкшетауды жайлаған,

Атығай мен Қарауыл.

Әр қайсысы әр ауыл.

Одан әрі барайын,

Жауған қардай борайын.

Тобықты мен Уақпен,

Алды артыңды орайын.

Байлық пенен тектікте,

Мырзалық пен көптікте,

Бар қырғызды жисаң да,

Көре алмайсың маңайын.

Бес ата деген көп жұртым,

Ол да менің бек жұртым.

Жанқұты деген шешені,

Ешкімге дес бермеген.

Уыққа алтын жақтырған,

Керней сырнай тартқызған,

Сен сияқты, Қатаған,

Ақылы жоқ ақынды,

Құл қылып қойын бақтырған.

Одан әрі барайын,

Керейге қолқа салайын.

Атқа мінсе найза ұстап,

Қалай болар жағдайың.

Мамаға атын байлаған,

Даладағы аттары,

Құлын тайдай ойнаған.

Қарсы келген дұшпанын,

Қоралы қойдай айдаған.

          Өр Алтайды жайлаған,

Наймандарға келейін,

Қаптағайлап қаптатып,

Әуселеңді көрейін.

Қабанбай шықан Найманым.

«Жайыл қырғынында» жайратып,

Құлашты кең жайғанмын.

Бейбіт күнде той тойлап,

Үйге келген мейманын,

Құдайындай сыйлайтын.

[attachment=28117:didaktikaly-materialdar-1.docx]
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter

Қарап көріңіз 👇



Пайдалы сілтемелер:
» Ораза кестесі 2024 жыл. Астана, Алматы, Шымкент т.б. ауыз бекіту және ауызашар уақыты
» Туған күнге 99 тілектер жинағы: өз сөзімен, қысқаша, қарапайым туған күнге тілек
» Абай Құнанбаев барлық өлеңдер жинағын жүктеу, оқу

Соңғы жаңалықтар:
» Биыл 1 сыныпқа өтініш қабылдау 1 сәуірде басталып, 2024 жылғы 31 тамызға дейін жалғасады.
» Жұмыссыз жастарға 1 миллион теңгеге дейінгі ҚАЙТЫМСЫЗ гранттар. Өтінім қабылдау басталды!
» 2024 жылы студенттердің стипендиясы қанша теңгеге өседі
Пікір жазу