Экономика | ҚР-ғы лизингтік қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктері

Мазмұны
Кіріспе....................................................................3
1. Лизингтік қатынастардың түсінігі және мазмұны....................................6
1.1. Лизингтің пайда болуы және қалыптасу тарихы.........................................6
1.2. Лизингтік қатынастардың заңды табиғаты..................................................9
2. Лизинг шартының түсінігі және түрлері....................................................15
2.1. Лизинг шартының құқықтық ерекшеліктері...............................................15
2.2. Лизинг шартының түрлері............................................................................22
3. Лизингтік қатынастарды құқықтық реттеу және лизингтің мемлекеттің дамуындағы маңызы..........28
3.1. Лизингтің Қазақстан дамуындағы маңызы...................................................28
3.2 Халықарлық лизингтік қатынастарды құқықтық реттеу..............................32
3.3 Қазақстан Республикасында лизингтік қатынастарды құқықтық реттеу....38
Қорытынды............................................................................................................43
Библиография ......................................................................................................47
Қосымша
Кіріспе
Ғылыми-техникалық үрдістің өндіріс және айналым саласындағы дамуы мемлекетімізде қалыптасып отырған эконмикалық жағдайлардың күрделі өзгерістерге ұшырауына әкелуде. Бұл болса өз алдына елімізде қалыптасушы халық шаруашылықтың материалдық-техникалық базалары мен әртүрлі меншік нысаны бар, негізгі қорлық субъектілердің дамуына жаңа қалыптасқан салттан тыс тәсілдердің енгізумен негізделеді.
Бәрімізге белгілі біздің республикамызда кіші және орта бизнесті дамытуға көптеген реформалар қабылдануда. Азаматтық құқықтағы осы шараларды бекітуге арналған өзгерістер кәсіпкерліктің бұл түрін реттеуге және дамытуға көп серпіліс берді. Азаматтық кодекіске жаңа түсініктер мысалы: лизинг, франчайзйнг, траст т.б. енгізілді.
Тақырыптың маңыздылығы Қазақстан өндірісінің дамуына елеулі кері ықпал тигізетін тәндік және моральдық, тұрғыда ескірген қорлар, артта қалған технологиялық ресурстар көлемімен байланысты келеусіз жағдайларды шешуге бағытталған. Бірақ республикамызда тәжірибелік тұрғыда өнеркәсіптегі әртүрлі сала жиынтығының қажетті құрал-жабдықтардың жоқтығы немесе шығарылмайтындығы көптеген қиыншылықтарға әкеледі. Бұл мәселенің тікелей шешілу кілті ретінде лизинг шарты қарастырылады. Себебі ол жолдаудың басқа нысандарына қарағанда кешенді тұрғыда мазмұндалып сыртқы сауда, несиелік және инвестициялық операциялардың элементтерін біріктіреді.
Лизинг шартының өзгелерден артықшылығы көп салалы қызметтермен қамтылып осы нысан шегінде несиелеуді ұсыну қарастырылады. Жекелеп қарастыратын болсақ ол өзіне: несиелеуді ұйымдастыру, қалыптастыру, монтаж, техникалық қызмет көрсету, лизинг объектілерін сақтандыру, қосалқы жабдықтармен қамтамасыз ету, кеңестік қызметтерді бекітеді. Лизинг алушы уақытын бұған қатысты өзгеде сұрақтарды шешуді өнеркәсіптік құрал-жабдықты құрайды. Бұлардың барлығы лизингтік несиелеудің икемділігіне, нарықтық қатынастарда пайда болатын өзгерістерді қалыптасуына жедел көңіл бөлуіне септігін тигізеді . Лизинг алушы тарап мәмілені қалыптастыру және оның мазмұнын анықтауда қатыса алады, лизингтік компаниямен бірге несиенің негізгі жағдайларын анықтай алады мәселен: жолдау мерзімі, (сомасы) бағасы және жылдық төлем жиелігі. Лизинг инвестициясын несиелеудің демократиялық нысаны болып табылады сонымен қатар ол, шаруашылық ұйымдардың орасан зор өзінділігіне талқылау мүмкінділігін туғызады.
Соңғы мерзімдерге дейін Қазақстан Республикасының (әріқарай ҚР) шаруашылық жүргізіші субъектілері аса қызығушылықпен лизингтік операцияларға зейін салмаған болатын, оның басты себебі бұл нысанның несиеленуімен құқықтық базаның үзілместігі туралы ақпараттың жоқтығында болды. Бірақ 2000 жылы ҚР «Қаржылық лизинг туралы» заңының қабылдануы бұл нысанды инвестициялауғы қызығушылық едәуір артты [1]. Дипломдық жұмысымның тақырыбын зерделеудің басты жағдайлары бұлармен ғана шектелмейді.
Осы жұмыстың мақсаты ретінде: лизинг шартының құқықтық негіздерін аша отырып дамыған мемлекеттермен Қазақстан құқықтық тәжірибесінде оны қолдану ұлттық заңдылыққа енгізу мәселелері мен жағдайлары, заң шығару механизімін дамыту арқылы лизингтік іс-әрекеттердің өркендеуіне қолайлы, тиімді мүмкіндіктер беру сұрақтарын қарастыруда .
Халықаралық тәжірибеге сүйенетін болсақ, лизингтік операциялар тек дамыған мемлекеттерге ғана тиімді емес, сонымен қатар халықаралық дәрежеде аса көп қарыздары бар және шетел валюталық айналым құралдары бар мемлекеттерге тиімді екендігі мәлім. Лизинг шартын несиелеу нысанының баламалы түрі ретінде банктермен лизингтік компаниялар арасындағы бәсекелестікті арттырады, саудалық пайыздардың төмендеуіне ықпал ете отырып өндіріске капитал ағымының ұлғайуын қоздырады. Лизинг – сыртқы экономикалық стратегиялық әрекеттік нысаны, ол экономиканың шикізаттық бағдарын негіздеп елдің экспорттық потенциялын дамытып, жаңа машиналар мен өндіріс технолгияларының құралдарын жаңартуға сыртқы нарықтық күресте ұлттық экономиканың бәсекелесігін дамыту, мемлекеттің қауіпті қарыздануының алдын алу және сол тәріздес тағы басқа жағдайларға септігін тигізе алады. Лизинг инвестициялаудың нағыз қауіпсіз түрлерінің бірі болып табылады, ол тікелей және портфелді инвестицияларға шетелдік несиелерге қарағанда едәуір жақын.
Несиелердің барлық нысандарының алдында лизинг шартының тартымдылығы мынада: лизинг қаржы институттарында несиелендіру саясатын жоғары кепілді инвестициялық жоболарға артықшылық бере отырып, тиімді мүмкіндіктерді ұсынады. Жалпы ережеге сәйкес лизингке берілетін мүлік өтімділіктің жоғары дәрежесіне ие , сонымен бірге қаржы лизингісінің барлық мерзімінің ұзақтығында лизинг берушінің меншігінде болады.
Қазіргі кезге дейін әдебиеттерінде «лизинг» түсінігіне қатысты көзқарастар сирек екендігін атап өту керек. Бұл негізгі төрт себептермен түсіндіріледі. Біріншіден – лизинг біздің елде ғана емес, сонымен бірге шетелдегі кәсіпкерлік қызметтің ең жас түрі . Ежелде лизингтің жеке элементтерінің қолданылғанына қарамастан, лизинг операциялары АҚШ пен Батыс Европа елдерінде ХХ ғасырдың елуінші жылдар аяғындағана кеп таныла бастады. Бірақ қазіргі кездің өзінде Батыс Европа елдерінде өндірістік инвестициялардың жалпы көлемінде лизинг үлесі 12%-тен 19%, АҚШ – 25% , Австралияда- 31% құрайды. Сонымен бірге АҚШ, Ұлыбритания және басқа елдердегі лизинг операцияларына қатысушылар мәнді салық жеңілдікткеріне ие. Екіншіден лизинг- өзіне сыртқы сауда, несиелік және инвестициялық операциялардың элементтерін енгізетін кешенді құбылыс. Үшіншіден, ағылшын тілінен орысшаға лизинг жалға беру деп аударылады, осыдан кейбір этимологиялық шатасу пайда болады. Төртіншіден, лизинг түсінігін әртүрлі бағалау әр елдің құқықтық ерекшеліктеріне байланысты Лизингтің бірегейлігі мен қиындығы мынада: бұл иниститутта бір уақытта заттық және шарттық құқықтың элементтері бірігеді [2].
Мемлекет үшін лизингті қаржылай қолдау және техникалардың сатылуының дамытуын бекітеді. Бұл салаларға, яғни лизингтік формаларға капитал қаражаттарының молайып түсуі, ал олар өз алдына өндірістік қорлардың үнемі жаңаруына мүмкіндік береді. Лизинг ұлттық экономиканың жедел дамуына және халықаралық нарықта бәсекелестігінің артуын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми негіздерін атақты цивилист – ғалымдардың және экономисттердің еңбектері қалыптастырды, олардың ішінде Р.О Халфина, Р.Быстрицкий, Р Джурович, Е.Б Қабатова, А.С Комаров, Л.Г Борисов, Н.М Васильев, В.Г Горемыкина, Г Ахмадиева және т.б. ғалымдар.
Жұмыстың нормативтік базасы халықаралық – құқықтық актілермен- «Халықаралық қаржы лизингісі туралы» конвенциямен, ұлттық заңдармен олардың ішінде «ҚР қаржы лизингісі туралы» заңы (әрі қарай лизинг туралы заң), ҚР Азаматтық кодекасі (Жалпы және Ерекше бөлімдер) . Бұлармен қатар жұмыс барысында халықаралық және қазақстандық шарттық тәжірибе қолданылған.
Жұмыс құрылымы тақырыпты ашуда ішкі логикаға сүйене отырып оны кіріспеге 3- тарауға, 7- бөлімге, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізіміне бөліп қарастырдық.
Бірінші тарауда лизингтің паида болуы және тарихы, лизинг қатынастардың түсінігі мен мазмұны, олардың заңды табиғаты қарастырылды.
Екінші тарауда лизинг шартының түсінігі, заңды мінездемесі мен түрлеріне құқықтық талдау берілді.
Үшінші тарауда лизингтік қатынастардың дамуы Қазақстан экономикасында алатын орыны және маңыздылығы туралы баяндалған. Сонымен қатар бұл бөлімде лизингтік қатынастардың халықаралық дәрежеде реттелуіне және Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастардың құқықтық реттелуіне мазмұндама жасалған
Қорытындыда теориялық және тәжірибелік материалдар шығармашышылығы ескеріле отырылып ғылыми – тәжірибелік қорытындылар жасалынды, бұлардың негізінде лизинг шарттарын азаматтық құқық теориясы мен құқық қолданушы тәжірибеде пайдалануды дамытудың жолдары ұсынылды.
1 Лизингтік қатынастардың түсінігі
1.1. Лизингтің пайда болуы және қалыптасу тарихы
Лизинг – кәсіпкерлік, коммерциялық қызметтің, қызмет көрсету саласындағы бизнестің жаңа нысаны және дүние жүзі экономикасының динамикалық дамыуының жаңа туындыларының бірі. Лизинг 50-жылдардағы Американдық өнер табыс болып табылады деп саналады, ол жылдардан кейін Американдық кәсіпкерлермен Европаға, кейін Жапонияға өткізген. Бірақ лизинг туралы мәліметтер 1066 жылы болғандығы анықталған. Бұл уақытта Вельгельм жаулап алушы Британ аралдарын жаулап алу үшін нормандық кеме иелерінен кеме жалдап алған. 1248 жылы алғаш ресми лизинг шарты жасалғаны тіркелді, бұл шарт бойынша крестшілер кезекті жорықтарына аттануына қажет қару – жарақтарын алды.
Ағылшын ғалымы Т. Кларк лизинг біздің эраға дейін белгілі болған деп айтады. Ол б.э.д. 1800 жылы қабылданған Хамурапи заңдарында лизинг туралы бірнеше ережелерді табады. Кейбір зерттеушілер Аристотельдің (риторикалық) байлық меншік құқығына негізделген иеленуден емес, сонымен бірге оны (мүлікті) пайдаланудан құралады деген пікіріне сүйенеді. Бұл жәй пікір лизингтің негізгі ойын дұрыс анықтайды, пайда табу үшін меншікті өндіріс құралы немесе басқа мүліктің болуы міндетті емес, тек оны пайдалану және пайда табу құқығы болса жеткілікті. Лизинг бастауын Рим империясынан іздеу керек деген көзқарас бар.
Орта ғасырлдардың өзіндеде Англияда қазіргі лизингке ұқсас операциялар жүргізілген. Лизинг туралы алғашқы заңдардың бірі ретінде 1284 жылғы Уэльс заңын атауға болады. Ол уақытта лизинг операцияларының пәні негізіне фермерлік құрал – жабдықтар мен заттар болды. X1X ғасырдың басында Англияда өнеркәсіптің дамуымен жалданатын тауарлардың тізімі де көбейді. Мұндай ерекше рөлді темір жол көлігі мен тас көмір өнеркәсібінің дамуы алды [3].
Тас көмір кенінің иелері ең алдымен көмірді тасымалдау үшін вагондар сатып алған, бірақ сол кезде қаржыландырудың мұндай нысаны тиімсіз екендігі көрінді. Көмір өндіру көлемі үлкейді, жаңа шахталар ашылды, енді көп вагондар қажет болды. Сонда бір қатар ұсақ кәсіп орындар капиталды тиімді салу үшін қалыптасқан жағдайды пайдалануды шешті. Олар көмір тасу үшін вагондар сатып алды және оны лизинг талаптарына сәйкес жалға берді. Қызметінің жалғыз түрі темір жол вагондарының лизингі болып табылатын компаниялар өсе бастады. Сонда да көптеген мамандар мен ғалымдар лизингтің отаны оның қазіргі түсінігі бойынша АҚШ деп санайды.
1952 жылы Босх мырза Колифорнияда азық – түлік өнімдерін өндіру бойынша кішігірім фирманы басқарған. Әскери веомствадан алынған ірі тапсырманы орындау үшін машиналар паркісін үлкейту қажет болды, бірақ фирма капиталы үлкен емес еді және бос құралдар болмады. Сонда Босх қажетті көлікті жалдады және оларды алудың қаржыландыру процесін жүзеге асырды. Мұндай операцияладың тиімділігіне көзі жетіп және бірқатар фирмалардың оның үлгісі бойынша өздеріне қажетті көліктерді жалдағысы келетіндігін біліп, Босх 20000 доллар капиталы бар U.S.Leasing фирмасын құрды.
Екі жылдан кейін бұл фирма 3 000 000 доллардан астам сомаға көліктер мен құрал – жабдықтарды жалға берді. Кейін Босх мырза көпшілік жазылуды жариялап, 400 000 долар капиталы бар Вооtht Leasing Corporation деп аталатын екінші фирманы құрды. Бұл фирманың өзі үшін қаржыландырудың лизингтік нысанының артықшылығын ашқан көптеген ізбасарлары пайда болды, және 1959 жылдың өзінде лизинг операцияларының көлемі 300 000 000 долларды құрды. 1961 жылы бұл фирманың 2700 клиенті болды, оның капиталы 8 000 000 долларды құрады және оның 66 000 000 доллар сомадағы әрекеттегі контрактілері болды. 50 жылдардың аяғында Американдық лизинг компаниялары өз назарларын шет ел нарығына аударды. 1959 жылы U.S.Leasing Corporation Канадада өз филиалын құрды және Англияда филиал құру туралы ойластырды. Осы жылы Mercantile Credit Company Ағылшын сауда несиелік компаниясының басқарушы директоры АҚШ – қа келді.
Мұнда U.S.Leasing Corporation өкілдерімен кездесті, және бұл кездесу Европада лизингтің даму тарихында маңызды болды. 1960 жылы 8 маусымда Англияда лизингті пайдалану үшін Mercantile Leasing Company сауда лизинг компаниясы құрылды, оның 80 пайыз акциясына Mercantile Credit Company және 20 пайыз U.S.Leasing Corporation ие болды. Компанияның күмәнсіз және өте тез жетістіктері басқа Ағылшын қаржы компанияларының назарын өзіне аударды. 60 жылдардың бірінші жартысының өзінде олардың көпшілігі лизинг бойынша операцияларға қатысты. 1961 жылы Англиядағы лизинг фирмаларының жалпы айналымы 280 000 000 доллады құрды.
Францияда лизинг компаниясы Bangue de Indoschine бастамасы бойынша құрылды және Sepafites деп аталады. Ол өнеркәсіптік құрал – жабдықтардың лизингісімен айналысты және бірінші келісімге 1961 жылы ақпанда қол қойылды. 1962 жылы «Sepafites Lokafrance» деп аталды. 1965 жылы Францияда 28 лизинг компаниялары әрекет етті және олармен жалпы сомасы 60 000 000 доллардан тұратын шарттар жасалынды.
1963 жылы Жапонияда бірінші лизинг фирмасы құрылды. 1967 жылдың өзінде көліктер мен құрал – жабдықтарды жалдау шартының жалпы сомасы 42 000 000 долларға жетті.
Бірінші Италиян лизинг фирмасы 1966 жылы, яғни басқа Европалық елдерге қарағанда кейіеірек қалыптасты. Қазір ол елде 30 000 қызметкерлері және операция көлемі 3,448 млрд доллар болатын лизингпен айналысатын 3000 фирмалар әрекет етеді.
Сонымен, лизинг өзіне жол ашты, бірақ лизинг идеясы өз жақтастарын тез тапты деп айтуға болмайды.
Дүние жүзілік экономикада лизингтің даму тарихын екі кезеңге бөледі:
1 кезең – жетекжі индустриуалды елдерінде лизингтің қалыптасу кезеңіне (952 – 1970 жылдар);
2 кезең – «лизингтік жарылыс» кезеңі (1971 – 1990 жылдар).
Д.ж. нарықта лизинг қызметтерінің негізгі бөлігі (90%) қазіргі кезде «АҚШ Батыс Европа, Жапония» үш бұрышында шоғырланған.
Қазақстандық заңдылықта лизинг шарттың түрі ретінде ең алғаш рет 1995 жылы 24 сәуірде шыққан «Салықтар және бюджетке басқада міндетті төлемдер туралы» ҚР заңында аталған. Осы заңның 43 – бабына сәйкес, егер жалға беруші амортиззациялауға жататын негізгі құралдарды лизинг бойынша жалға алушыға жалға берсе, онда салық салу мақсатында операция жалдап алушының мүлікті сатып алуы ретінде қарастырылуы керек. Сонымен бірге лизингке (лизинг бойынша) берілген (алынған) негізгі құралдардың бағасы лизинг шартымен анықталады. Осы баптың екінші тармақшасында амортизацияға жататын негізгі құралдарды жалға беру лизинг болып табылатын талаптар көрсетілген. Бұған келесі талаптар кіреді:
• жалдау мерзімі негізгі құралдардың қызмет ету мерзімінен 80% асса;
• жалдап алушыда негізгі құралдарды келісімді баға бойынша сатып алуға құқығы бар;
• жалдаудың аяқ кезінде жалға алынған негізгі құралдардың қалдық бағасы жалдау басындағы олардың бағасының 20% төлемін құрады;
• барлық жалға алу кзеңінде төлемдердің қалдық бағасы жалға алынатын құралдардың бағасынан 90% асады.
Лизинг операцияларында қатысты келесі нормативтік акт 1995 жылы 31 тамызда шыққан. «ҚР банктермен банк қызметтері туралы» заң күші бар ҚР Пезидентінің жарлығы. Осы жарлықтың 30 – бабы 3 – тармақшасында ҚР Ұлттық банк лицензиясының бар болуымен жүзеге асыруға құқылы операциялардың тізбесі берілген. Яғни, осы жарлыққа сәйкес, лизинг беруші ретінде қатыса отырып, нақты мүлікті иелене алады және лизингке беруге құқылы. Жарлықтың 30 – бабы 3 – тармақшасында мазмұндалған анықтама лизинг шартына тән мәнді белгілерді көрсетпейді деп саналады, бірақ жекелеп бағасын толық төлейтін лизингті білдіретін қаржы лизингісінің сипаты белгілерін көрсетеді [4]. Мұндай лизинг уақытша иелену мен пайдалануға берілетін мүлік мерзімінің ұзақтығы бойынша мүлік бағасын толық немесе көп бөлігін эксплутациялау және амортизациялау мерзіміне жақындалуы мен сипатталады.
Сонымен бірге, лизинг өзінің заңды бекітілуін тапқан негізгі номативтік акт ҚР азаматтық кодексі болып табылады. Азаматтық кодекстің 565 – бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді. ҚР «салық және бюджетке басқада міндетті төлемдер туралы» заңында және «Банк және ҚР банк қызметтері туралы» заң күші бар ҚР Президентінің жарлығында мазмұндалған анықтамаларға қарағанда Азаматтық кодекс лизинг түсінігінің заңды мәнін толық ашады, ҚР азаматтық кодексі беретін лизинг түсінігінің сәйкес көрсетілген нормативтік актілерге бір қатар өзгерістер енгізу қажет.
Өкінішке орай бір баптың шегінде әр түрлі инвестициялық жалдамалылық, сыртқы саудамен және қаржылық қатынастарының кешені ретіндегі лизингпен байланысты барлық мәселелерді қарастыру мүмкін емес, сондықтанда лизинг шартының тек кейбір аспектілері қарастырылады. Сонымен Азаматтық кодекс нормаларын талдай отырып, лизинг шартына тән бір топ белгілерді бөліп көрсетуге болады, ол осы белгілері арқылы Қазақстанның азаматтық заңдылығына белгілі басқа шарттардан ерекшеленеді.
Қатынастарды азаматтық құқықтық реттеу механизімінде ерекше орынды лизингпен байланысты лизингтік компаниялармен сақтандыру қоғамдары алады. Олар лизингтік шарттардың типтік нысандарын жиі қолданады, контрагент тек қол қояды. Лизингтік компаниялармен жасалған шарт нысандары лизингтік іс - әрекетке елеулі септігін тигізеді, оларды құқықтық реттеу қайнар көздері қатарына жатқызуға болады.
1.2. Лизинг қатынастарының заңды табиғаты
Әлемдік нарықтың талаптарын ескере отырып, әр түрлі елдердің валюталық және сауда заңдылықтарын ретке келтіру мақсатында жасалған соңғы анықтамаларға сәйкес, лизинг үш жақты күрделі мәміле ретінде танылады, ол бойынша лизинг беруші лизинг алушы – фирманың ерекшелігіне сәйкес мүлікті дайындаушыдан мүлікті сатып алып, оны пйдаланушының билігіне береді. Лизинг шартын жасаған кезде келесі шарттар сақталуға тиіс:
• мүлік пен мүлік жеткізушіні таңдауды лизинг алушы фирма жүзеге асырады;
• лизинг алушы құрал жабдықты өндірістік және кәсіби мақсаттарда пайдаланады ;
• мүлікті оны лизинг алушы – фирманың пайдалануына беруді көздейтін шарт негізінде лизингтік компания сатып алады.
• лизингтік фирма шарттың әрекет ету мерзімі ішінде пайдалануға берілген
құрал жабдықтың меншік иесі болып қала береді .
• қаржыландырушы лизингтік фирма мен лизинг алушы арасындағы шарт қарызды қайтару уақытарын ескере отырып анықталған мерзімге жасалады.
Лизинг тек лизінгті қаржыландыратын фирмамен ғана емес, сондай – ақ тікелей өндірушімен жасалуыда мүмкін. Бұл жағдайда лизингтік операцияға ие болып, қызмет көрсету операциясына айналуы мүмкін, оның әрекет ету мерзімі пайдалануға берген құрал жабдықты пйдаланғаны үшін төленетін соманы өтеумен байланысты болмайды. Лизинг шартының міндетті қатысушылары болып мыналар танылады:
Лизинг беруші – банктермен бақыланатын, өндірістік немесе кәсіптік мақсаттарға арналған жылжыйтын немесе жылжымайтын мүлікті сатып алуға маманданған кәсіпорын;
Пайдаланушы - өндіріс кезінде пайдалану үшін өндіріс құралдарын жалға алған өнеркәсіптік не сауда кәсіпорыны;
Жеткізуші – мүлікті жалға алушы таңдап алған өнеркәсіптік немесе сауда кәсіпорыны;
Банк - лизингтік операцияларды қаржыландырыушы;
Брокер – делдалдық іс - әрекеттерді жасауға маманданған кәсіпорын, барлық лизингтік мәміле кешенін ұйымдастырады, оның бүкіл қатысушыларын байланыстырады.....