«Алып Ер Тұңға» жырының көркемдік тәсілдері. Қазақ әдебиеті, 6 сынып, дидактикалық материал.

Мұғалімге арналған нұсқаулық

Оқушылармен төмендегі терминдер бойынша жұмыс істеу, Балаға түсінікті тілмен мысалдар келтіре отырып, түсіндіру:

Әдеби тілді ажарлау аз, құбылту керек. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де орасан қажет тәсіл — қ ұ б ы л т у, яки т р о п (грекше tгороs — иін, иірім)— с ө з д е р д і т у р а м а ғ ы н а с ы н д а е м е с, бұ р —м а м а ғ ы н а с ы н д а қ о л д а н у, ш ы н д ы қ т ы б е й н е л е п, к е й д е т і п т і п е р д е л е п т а н ы т у о й д ы ө з г е р т і п, к е й д е т і п т і ө ң- і н а й н а л д ы р ы п а й т у. Бұл ретте әдеби тілді ажарлау оны құбылту-дың алғашқы кезеңі — ең қарапайым түрі деуге болар еді.

Задында, суреткер колындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып мың құбылтуға болады. Құбылған сөз әсерлілік үстіне адам баласы-ның танымын байытпақ;’бір сөз бір-ақ нәрсені танытса, оны түрлендіре құбылту арқылы тіршіліктің сан алуан сырын тануға болады. Демек, троптың ең басты мәні таным тарапында жатыр.

Өмірде мақсатсыз ешбір әрекет жоқ. Мұны білген жағдайда ажарлау секілді құбылту да суреткердің идеялық мақсатына, эстетикалық мұратына қызмет ететін тәсіл екенін тәптіштеп жату артық. Мұны айтып отырған себебіміз,кейбір әдебиет төориясын толғайтын кітаптарда эпитет пен теңеу, метафора мен метонимия әр жазушының таптық көзқарасына лайық, таптық идеясына сәйкес пайдаланылатыны ұзақ-ұзақ әңгіме етіледі. Біздіңше, бұл — ерсі нәрсе. Кез келген сөздің шалғайын серпіп қарап, астында қандай таптық идея жатқанын іздей беру ретсіз. Бұл, керек десеңіз, тілдің жұртқа мәлім таптан тыс табиғатына шәлкес әрекет.

Құбылтудың (троптың) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулар-дың бірі — а у ы с т ы р у, яки м е т а ф о р а (грекше теtарһога — көшіру)— с ө з м ә н і н ө ң д е н д і р е ө з г е р т і п а й т у,с у р е т т е л і п о ты р -ғ а н з а т т ы н е құ б ы л ы с т ы а й қ ы н д а й т ү с у ү ш і н, а ж а р – л а н д ы р а т ү с у ү ш і н о л а р д ы ө з д е р і н е ұ қ с а с ө з г е з а т қ а н е қ ұ б ы л ы с қ а б а л а у; с ө й т і п, с у р е т т е л і п о т ы р ғ а н з а т -т ы ң н е қ ұ б ы л ы с т ы ң, м а ғ ы н а с ы н ү с т е у, м а з м ұ н ы н т е р -е ң д е т і п, ә с е р і н к ү ш е й т у.

Өлеңді құбылту / троп/

1. Ауыстыру /метафора/

2. Кейіптеу

3. Пернелеу / аллегория/

4. Астарлау / символ/

5. Алмастыру / метонимия/

6. Мегзеу / синекдоха/

7. Әзіл /юмор/

8. Кекесін / ирония/

9. Мысқыл / сарказм/

10. Ұлғайту / гипербола/

11. Кішірейту /литота/

12. Әсірелеу / гротеск/

13. Табу

14. Эфемизм