Адам гаметогенезінің сатылары. Биология, 11 сынып, дидактикалық материал.

Гаметогенез кезеңдері

1. Көбею кезеңі.

Аналық және аталық гаметалар пайда болатын жасушаларды, сәйкесінше сперматогония және овогониялар деп атайды.

Бұл жасушалардың құрамындағы хромосомалар жиынтығы диплоидты 2n2c болып табылады.

Бұл кезеңде алғашқы жыныс жасушалары митоз жолымен бірнеше қайтара бөлініп, нәтижесінде олардың едәуір артады.

Ер адамдардың ағзасында сперматогониялар жыныстық жетілудің барлық кезеңінде көбейеді. Овогониялардың көбею эмбрионалдық кезеңде жүзеге асады.

2. Өсу кезеңі.

Жасушалардың көлемі ұлғайып, олар бірінші реттік овоциттермен сперматоциттерге айналады (овоциттердің көлемі тым үлкен болады, себебі бұл жасушаларда нәруызды қоректік заттар көп жиналады).

Бұл кезең мейоздың интерфаза І кезеңіне сәйкес келеді.

Бұл кезеңдегі басты құбылыстарды бірі – ол хромосома құрамындағы ДНҚ молекуласының екі еселенуі. Бұл хромосолар құрамында қос тізбекті ДНҚ молекуладан құралады, ал бұл жасушалардың генетикалық формуласы – 2n4c болады.

Бұл үдеріс кезінде бірінен кейін бірі жүретін – редукциялық (мейоз I) және эквациялық (мейоз IІ) бөліну жүзеге асады және бұл бөлінулер бірігіп, мейоз үдерісін қалыптастырады.

Бірінші бөлінуден кейін (мейоз I) екінші реттік сперматоциттер және овоциттер пайда болады (генетикалық формуласы n2c), екінші бөлінуден кейін (мейоз IІ) – сперматидтер және жетілген жұмыртқа жасушасы, редукциялық денешіктерімен бірге түзіледі.

Осылайша өсу кезеңінен кейін бірінші реттік сперматоциттен (2n4c) төрт сперматидтер (nc), ал бірінші реттік овоциттен (2n4c) бір жетілген жұмыртқа жасуша (nc) және үш редукциялық денешік пайда болады.

3. Пісіп жетілу кезеңі.

Бұл үдеріс кезінде бірінен кейін бірі жүретін – редукциялық (мейоз I) және эквациялық (мейоз IІ) бөліну жүзеге асады және бұл бөлінулер бірігіп, мейоз үдерісін қалыптастырады.

Бірінші бөлінуден кейін (мейоз I) екінші реттік сперматоциттер және овоциттер пайда болады (генетикалық формуласы n2c), екінші бөлінуден кейін (мейоз IІ) – сперматидтер және жетілген жұмыртқа жасушасы, редукциялық денешіктерімен бірге түзіледі.

Осылайша өсу кезеңінен кейін бірінші реттік сперматоциттен (2n4c) төрт сперматидтер (nc), ал бірінші реттік овоциттен (2n4c) бір жетілген жұмыртқа жасуша (nc) және үш редукциялық денешік пайда болады.

4. Қалыптасу кезеңі (тек сперматогенез кезеңінде).

Осы процестің нәтижесінде әрбір жетілмеген сперматид өзіне тән барлық құрылымдарды ала отырып, жетілген сперматозоидқа айналады (nc формуласымен).

Сперматидтердің ядросы конденсацияланады, функционалды түрде инертті болып келетін хромосомалардың шиыршақталуы жүреді. Гольджи кешені ядроның полюстерінің біріне өтіп, акросома түзеді. Центриолдар ядроның басқа полюсіне өтеді, ал олардың бірі талшықтардың қалыптасуына қатысады. Талшықтардың айналасында бір митохондрия спиральды түрде бұралған. Сперматид цитоплазмасының барлығы дерлік қабылданбайды, сондықтан сперматозоидтың басы ғана құрамында болмайды.

Овогенез және сперматогенез үдерісі кезінде, ерлер мен әйелдер гаметаларының әртүрлі функционалды мақсаттарына байланысты (генетикалық ақпаратты беруден басқа), жоғарыда көрсетілген айырмашылықтар белгілі бір биологиялық мағынаға ие. Жұмыртқа жасушаларының цитоплазмасында көптеген қоректік заттардың жиналуы қажет, өйткені ұрықтандырылған жұмыртқадан аналық ағзаның дамуы осы «негізде» жүреді. Овогенез кезінде жасушалардың біркелкі бөлінбеуі және үлкен жұмыртқа жасушаның түзілуін қамтамасыз етеді. Сперматозоид жұмыртқаны тауып, оған еніп, оның хромосома жиынтығымен байланысады. Олардың тіршілік ету мерзімі қысқа, сондықтан цитоплазмада көптеген заттарды сақтаудың қажеті жоқ. Сперматозоидтардың көп мөлшері жұмыртқа жасушаны іздеу кезінде өліп кететіндіктен, оларды көп мөлшерде қалыптастырады. Гаметогенез процесі кезінде басты үдерісі, ол хромосомалардың диплоидты жиынтығының азаюы (мейоз кезінде) және гаплоидты гаметалардың пайда болуы.