Намазбай ақсақал жұқа қара шапанын желең жамылып, тұмсығы үшкір резинке кебісін сүйретіп, аяғын сылти басып үйден шықты. Аула ішіндегі тәртіпсіздікті көріп, табан арасында бұрқан-талқан болды.

— Жоламан!— деп айқай салды.

— Ата, мен мұндамын,— деген дауыс шықты кеше жақтан.

— О, ойының осылғыр жүгермек, кел мұнда!

Со замат қысық көз, ақсары бала жетіп келді. Ашуға булыққан шал қаһарлана түсті. Қарашығы сөніп бара жатқан шоқтай, бозамықтанған нұрсыз, сөлсіз, қатыгез көздері ақилаңа шығып барады. Селдір сақалы дір-дір етеді.

О, найсап! Қораның ішін кім сыпырады? Бастырманың астым кім тазалайды? Ешкілерің қайда жайылып жүр? Сиырды неге арқандамайсың? Есек неге суарылмаған? Құманда неге жылы су жоқ?

Накеңнің тұңғышы — Еламан майданға кеткен. Міне, екінші жыл — хабар-ошарсыз. Ол туралы жұрт әртүрлі қауесет айтады. Бірі: «Сорлыны мектепке оқытпай ұрып соғып, өз шаруасын істетуші еді, қайтсін, басы айналып, милау боп қалған ғой. Есі ауысып, үйінің адресін де ұмытқан болар».

Расында, Намазбай шал өте қатал адам. Оның өмірге көзқарасы да айрықша. «Өзім жесем екен, ішсем екен» деген қағида бойынша өмір сүреді. Мәңгі бақи өлмейтін адам сияқты қырық жылдық, елу жылдық астық қорын жинайды. Отын-суын дайындайды. Малдың жем-шөбіне дейін әзірлеп қояды. Пақсалап соғылған аласа үйдің тамбасындағы мая-мая пішендер, тау-тау үйінді жоңыршқалар соның айғағы. Осыдан он жыл бұрын мал қораның үстіне жиналған жүгеріпая, қозапая һәм жантақ мүлде көкшілденіп, қарайып шіріп кеткен. Бір жылы қыс қатты болып, көрші-қолаңның малдары, тіпті колхоздың қора-қора қойлары жем-шөпсіз қалғанда да қол ұшын бермеген бұл Намазбай шал. Сондықтан, ауылдастары оны — «Саран шал» деп атайды. Накеңнің малқорлыққа, дүниеқорлыққа берілгені сонша, жымысқы іс істеп жіберуден де тайынбайды. Делделшілік, алып-сатарлық, саудагерлік — өзінің ежелгі үйреншікті кәсібі. Қыстан әзер шыққан тайынша-тананы арзан бағамен сатып алып, жаз бойы бағып-қағады да, семірген соң күзге салым жұмабазарға қарай айдайды... Сөйтіп, пішендей көкала ақша былғары әмиянға сүңгиді. .....

Аудандық тұтынушылар одағының қызметкері Кербике жеңгей келсаптай білектерін екі жаққа созып, ұзақ есінеді. Телефонның құлағын ғыр-ғыр еткізіп бұрады да, трубканы құлағына тосты:

— Әй, сары қыз, біздің пәтерді жалғап жіберші!.. Алтайка, папаң үйде ме?.. телефонға шақыршы, қалқам... Алло, Мәутік, мен үйге бүгін кешігіп барамын. Облыстан ревизор келмекші екен, соған әзірлену керек... сен былай істе: баланы ал да, отын жар. Сосын қазанға от жақ. Қазыға жас етті араластырып молырақ салғайсың. Шырпы ошақтың басында. Абайла, тұзы өткір боп кетпесін... Естіп тұрсың ба?.. Иә, дұрыс, солай істе!.. Алло, алло!.. Ұмытып барады екем... Сиырды қазыққа байлап, тағараға кебек сала салшы, жеп тұрсын. Бұзауына сақ бол, еміп қоймасын. Сырғашка қайда?.. Ойнап жүр дейсің бе?..Айналайын, әкем-ау, сақ болшы, әйтеуір. Мәшине-пәшине басып кетпесін!.. Сосын, Ермекжанның жаялығын далаға жая салшы, бай болғыр...

Кербике «уф» деп ауыр дем алып, трубканы тұғырына сарт еткізіп тастай салды. Ақ шайнектен пиялаға қою күрең шайды құйды да, сораптап іше бастады. Шып-шып терлеген кең маңдайын жібек орамалмен жиі-жиі сүртіп қояды. Аппақ бұғағы бүлкілдеп, оқтын-оқтын ықылық атады.

Кербике жеңгей трубкаға қайта қол салды.

— Алло!.. Райфо, райфо!.. Ә-ә, Шәрипаш, халің жақсы ма?.. Кербике ғой... Иә, біздің әлгі Мәутік жалақысын алды ма?.. Дұрыс, дұрыс! Премия берген жоқсыңдар ғой... Қанша қанша?.. Елу сом дейсің бе, ей!.. Түу, мо-ло-дед!.. Жақ-сы!.. Әй, әлгі кәупек баспен кездесіп тұрасың ба?.. Е-е-е жөн, жөн. Бұл пәни дүниеден шалқып бір өтсейші, жазған-ау!.......

Заң институтының студенті Әкімбаев Ешназар қалалық асханалардың бірінде тамақтанып отыр. Жұмыс басты боп жүріп, ашығыңқырап қалған ол, майлы, ыстық борщтың екі-үш қасығын үстін-үстін қылғытып салды. Жылт-жылт еткен шұжық, сана жапырағы, қуырылған пияз тарелке бетінде жүзіп жүр. Жылп-жылп еткен қасық та бұлжытпай өз қызметін атқаруда. Егер, қарныңыз аш болып, бұл көрініске сырттай қарап тұрсаңыз, еріксіз тамсанар едіңіз. Тамақтанушының асқа деген ынтасы ғажап! Борщ дәмді-ақ!

Сол-сол-ақ екен, кенет Ешназардың астыңғы ерні дүрдиіп, мұрны тыржиып, бадырақ көзі біртін-біртін жұмыла бастады.

Жұтқыншағы бүлкілдеп, лоқсып-лоқсып жіберді пақыр. Ол даяшы қыздан асхана меңгерушісін шақыруды өтінді.

Мықындары бұлтылдап, иығынан дем алған зор денелі сары әйел жапа шеккен студент жігіттің қасына жетіп келді. Ешназарды жақтырмағандай оған кекшие қарады ол.

— Асхана меңгерушісі мен. Шаруаңызды айтыңыз!

— Сіздерде қара қасты, ұзын кірпікті, қараторы келіншек жұмыс істей ме?

—Иә, істейді. Аты — Катя... Оны қайдан білдіңіз?— деп, әлгі меңгеруші әйел жуан, торсиған саусақтарын сүбесіне апарды. Саусақтары былқылдақ бөксеге жартылай батып кетті.

— Оны мынадан білдім,— деп студент жігіт қасық ернеуіндегі қыл-қыбырды көрсетті.

— Жігітім, біз асқа қой етін саламыз. Қой болған соң, әрине, онда жүн де болады. Қанша тазалап жусаң да, бірен-саран жүн-жұрқасы кетеді емес пе? .....

Әйелімнің төркіндеп кеткеніне бір аптадан асып барады. Амандық болса, ертең-бүрсүгүні келіп те қалар. Оның келуіне қарсы мен көп жұмыс істеп тастадым; үйдің іші-сыртын әктеп, есік-терезені көгілдір, жалтырақ бояумен сырладым. Көрпе-жастықты, кілемді қағып-сілкіп самалдаттым. Керуеттің босап кеткен сымының құлағын бұрап, домбыраның шегіндей қылып бабына келтірдім. Саусақтың ұшы тисе болды, «дың» етіп шаттық күйін шерткелі тұр.

Үш жұмсақ арқалығы бар, ала бажалақ диван сатып алдым. Бұл жаңалықты жұбайым көрсе қатты қуанып та қалар-ау деймін. Үйге кіріп келген ол әрине алдымен мамық диванды көреді. Сосын, «шалымнан айналдым» деп менің бетімді өппесіне кім кепіл?! Әлде «еркек деген осындай болар!» — деп, арқамнан қағып қана қояр ма екен?..

Әйелім сүйсінетін бұдан басқа да толып жатқан шаруалар істеп тастадым. Оның ескі туфлиін ремонтқа беріп, су жаңа қалпына келтірдім. Туфлидің біз өкшесін жарқыраған күміс сауытпен күптеткіздім. Қалай кисе де оңайлықпен тоза қоймас-ау! Бұл жақсылығымды сезіне білген парасатты келіншегім шексіз қуанышқа бөленіп, менің мұртымнан сүйіп жүрмесе игі еді!.. .....

О кезде мен жас едім. Аудан орталығында, болмашы бір кішігірім қызмет істеп жүрдім. Туып өскен ауылым шалғай жерде болғандықтан пәтер жалдап, уақытша сонда тұрмыс құра бердім.

Үй иесі Назира апай — отыз жастан едәуір асып кеткен, күйеуінен ерте айырылған жесір әйел. Орта бойлы, бидай өңді осы апай жұмыс үстінде ән салып, күле қарап, әрдайым көңілді жүреді.. Кейде күрсініп, кейде жымиып, өзінің жастық дәуренін жиі-жиі әңгіме етеді.

Назира апайдың ауызға үріп салғандай Фарида атты бір қызы болды.Ажары салқын. Сөзге сараң.Үнемі жабыңқи. Әйтсе де жүзінде бір құпия жұмбақ мұңның ізі бар. Бет әлпеті келісті реңбасы таза, қарақат көзді осы бір қарапайым қызда не сыр бар екен? Әлде біреуге ғашық па? Қайдағы ғашықтық, он жетіге биыл ғана толды емес пе? Дегенмен осы бір бет – бейне, осы бір көз қарас, осы бір салқындық өзінше дербес,бір ыстық сұлу тұлға.

Фарида шай құйғанда, немесе сүлгі ұсынғанда жүзіме телміре ұзақ қарайтын-ды. Оның мөлдір қара көзі шексіз шексіз бір тұңғиық зындан сыпаттас еді. Ақыл-ой көзімен үңіліп бақсам да, ешнәрсе ұғына алмай, бойлай беретінмін, бойлай беретінмін тұңғиыққа. Осындай шақтарда қорыққандықтан ба, әлде қуанғандықтан ба, кім білсін, қыз көзінен жанарым еріксіз тайқып кететін-ді. Дәл сондағы бишаралық тұрысым,— алма ұрлап бағбан қолына түскен қара сирақ мүсәпір баланың кейпін бейнелейтін. .....

Жәркембайдың ұнамсыз бір кемшілігі бар: біреумен сөйлескенде немесе жазу жазғанда, ұдайы танауын шұқып отырады. Осы бір сүйкімсіз әдеттен өзінше ләззат алғандай сыңай білдіреді. Мына түріне қарағанда, ол өзінің бұл кемістігін мүлде сезінбесе керек. Тіпті, мән де бермейді ғой деп ойлаймын. Өйткені ол менің ескертпе сөздерімнен ешқандай қортынды шығарған жоқ. Бөлім бастығы болғандықтан, телефон үнемі соның алдында тұрады. Аппарат шылдыр етсе, әйтеуір, сол кісі жауап беріп жатады. Міне, телефон тағы да шылдырлады. Асып-сасқан Жәркембай:

— Кәзір, кідіре тұрыңыз!—деді де, ала құйын боп, бөлмеден зытып шығып кетті. Бес-он минуттан кейін арсалаңдап қайта оралып, стол үстінде жатқан тұтқаны қолына алып, кінәратты адамдай мүләйімсіп жауап бере бастады.

— Алло!.. Ол кісіні таба алмадым. Ия, төртінші этажға да шықтым. Биллиардханада дейсіз бе?.. Онда жоқ. Мүмкін, асханада болар. Барып білейін бе?.. Керегі жоқ дейсіз бе?.. Жарайды, сау болыңыз...

Терлеп-тепшіген Жәркембай беторамалымен маңдайын сүртіп, креслоға отыра кетті. Кейпінде назаланғандық нышан бар.

Мен бастығымды аяғандай болдым.

— Түу, қатты әбігерге түстіңіз ғой... О кім екен өзі? .....

Қасақана автобустың да кешеуілдеуін-ай! Қызметтің басталуына бес-ақ минут қалды. Қайта-қайта сағатыма қарап, берекем әбден қашты. Қысылтаяң осы бір шақта, бастығымның «жылдық есеп, столымның үстінде болсын» деген кешегі тапсырмасы есіме түсіп, одан бетер қатты үрейлендім. Оның әжімсіз, торсиған толық саусақтары тұмсығыма кеп оқыс тірелгендей болды.

Әйтеуір, автобус та жетті-ау! Есігі ысырылып ашыла бергенде, бір жамбастап әзер-мәзер ішіне ендім. Иін тірескен адам... Шымшыма шайпау сөздер құлаққа түрпі дей тиеді. Қап ішінде торсылдаған торайлар, қыт-қыттаған әтештер, бәрі де көк базарға бара жатқан дүние!.. Біреудің добалдай етігі балтырымды сүйкеп өтті. Автобус әр жерде бір аялдаған сайын, тұздалған балықтай біз сіресе бердік, сіресе бердік... Бастығымның қолағаштай жұдырығы көзіме қайта-қайта елестейді. Әлдене болмақ? Ой, тәубе, сақтай гөр! Алған билетімнің номеріне қарап едім,— бақытты билет! Бүгін жолым болады екен. Он бойымды шарпыған қорқыныш шегініс жасап, көңілім жай тапты. Әлдекімнің етсіз, епшіл саусақтары сырт қалтамды еркі .....

Мылтықбай екеуміз «Баһор» ресторанында отырмыз. Лыпыл қаққан даяшы қыз бұйырған тағамымызды лезде жеткізді. Күміс тостақтағы чахохбилидің жұғымды исі танауымызды делдитіп барады. Әсте, грузин халқының тамағы болса керек. Қалай дайындайтынын кім білсін, әйтеуір, буы бұрқырап мұрнымыздың астында тұр. Шанышқы, пышақты қолға алып, үстіне төне түстік. Қызылкүрең гарнирінің қоюлығы — быламықтай. Түйір-түйір дүниелердің не зат екенін ажырату өте қиын. Және оның бетін майға қуырылған жұқа капустамен қалқалап қойыпты.

— Мылтеке, мынау тауықтың мойны емес пе?— дедім мен, сұрақ белгісі сықылды затты бос ыдысқа салып жатып.

— Ойбай, Шілтеке, мынау, тауықтың қанаты ғой,— деп ол маған үтір белгісіне ұқсас нәрсені көрсетті.

Біздің ыдысымыздан тауықтық біресе сирағы, біресе басы, бөтеге-бүйрегі шығып жатты.

— Мылтеке, әтештің сирағынан жоғары таманын не дейтін еді, осы? .....

Әдебиет пәнінің мұғалімі Матанов Мақаштың ептеп жазатын да өнері бар-ды. Жалақысын түгелдей әкеп беріп, ал қаламақысын жымқырып «Сыра сайранға» салып жүрді. Үйге жиі-жиі масайып, кешеуілдеп келуді әдетке айналдырды. Ауруды «сатып алып», сабағына да бара алмай, күні бойы дөңбекшіп уһілеп жатқан күндері де болды. Шөлмектес доссымақтары көбейіп, қисық жолға түсті. Айрандай ұйып тұрған семья шырқы бұзыла бастады. Былапыт сөз, тарсыл-гүрсілден жас әйелі де қаншама зәбір шекті.

Бір күні Мақаңның зайыбы Сырбике өзінің көршілес құрбысына мұңын шақты.

— Майраш-ау, менің күйеуім әбден бұзылды, көп ішеді. Үйге көп жанжал шығарады. Енді қайттім сорлы басым?.. Құрбыжан-ау, ақылың болса айтсайшы!..

Майраш аяған сыңай білдіріп, досына былай деді:

— Мектепке барып күйеуіңнің жалақысын өзің алатын бол!

— Обалы не керек, жалақысын қолыма түгел тапсырады.

— Енді арақты кімнің есебінен ішіп жүр?

— Білмеймін.

— Кісі тонай ма, немене?

— Айтпашы қайдағыны... Құдай сақтасын!..

— Ә-ә-ә... ұқтым, ұқтым!—деді Майраш жымиып,— гонорарын саған әкеп бере ме?

— Генералы несі?

— Ойбай, байғұс-ау, сенің байың дырдай ақын боп, атағы әлемге жайылып кетті ғой!.. Мәссаған, осы күнге дейін хабардар емессің бе?.. Масқара-ай!.. .....

Қайранмын, қайдан оқыдым екен? Әлде Ахмад Сайдттен бе, әлде жай әншейін бір жиын топта айтыла салған анекдот па? Әйтеуір, мына бір әңгіме есімде: Бір кісі базардан самса сатып алып жеп отырса, ішінен майға қуырылған баданадай қара шегіртке шығады. Әлгі кісі сатушыға: «Мұныңыз не?»— деп ожырайған екен, сатушы аспай-саспай: «Е, бұл біздің жақтың мейізі ғой»,— депті де, кәдімгі шегірткені жиіркенбестен аузына сүңгітеді де, қылқ еткізіп жұта салады.

Бұл болған мәселе ме немесе бір қаламгердің еңбегі ме, әлде қызықшылық үшін айтыла салған қысыр әңгіме ме, о жағы беймәлім. Тіпті, онда менің шатағым да жоқ. Ал дәл осындай оқиғаға тап болғаным ақиқат.

Бір күні тамақтанайыншы деп, өзіміздің үлкен мейманхананың астыңғы қабатындағы кафеге кірдім. Ет араластырылған макарон мен айран алдым. Ашығыңқырап қалсам керек, екі-үш қасық асты өңешке үстін-үстін сүңгіттім. Несін айтасыз, бәленің бәрі төртінші қасықтан шықты. Төртінші қасықты асап салған замат-ақ шәймеңдеп кеп тұрып қалдым. Оған себеп, қатқылдау бір зат тісіммен қақтығыса берді. «Сүйек болар» деген оймен о затты стол үстіне қойып, алдымдағы дәмді асқа қайта оңтайлана беруім мұң екен, қасымда тамақ жеп тұрған екі әйелдің көздері ажырайып, бет-әлпеттері тыржиып, лоқси бастады. Әлгі келіншектің бір жасаураған көзін сүртіп жатып: .....