Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару органдарымен төленетін негізгі әлеуметтік төлемдер түрлері
Мүгедектігіне немесе асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы алуға құқығы бар әр азамат жәрдемақы алу туралы өтінішті зейнетақы төлейтін мемлекеттік орталықтың жергілікті, аудандық (қалалық) бөлімшелеріне, тізімде көрсетілген қажетті құжаттармен бірге тұрғылықты жеріне тапсырылады. Бір мезгілде мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуға құқы бар адамдарға өз таңдауы бойынша бір жәрдемақы беріледі.
Мемлекеттік әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне енеді. Асыраушысының жоқтығына, жасының ұлғаюына мүгедектігіне байланысты жүйелі түрде мемлекет азаматтарға көмек көрсетеді. Жәрдемақы төлеу мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады.
Жәрдемақы туралы өтініш ол өз құқығын білгеннен кейін шектеусіз түрде жүзеге асады.
Жәрдемақы алу туралы өтініш әр адаманың тұрғылықты жердегі әлеуметтік қорғау органдарына тапсырады. Бұл орган жәрдемақы белгілеу үшін құжат тапсырғаннан бастап 10 күн мерзімі ішінде қаралуы керек.
Әлеуметтік қамсыздандыру органы 5 күннен кем емес мерзім ішінде өз шешімі туралы өтініш иесіне мәлімдейді. Ал жәрдемақы төлеуді қолдамаған жағдайда әлеуметтік қорғау органы өтініш иесіне құжаттарын қайтарып, оның себебін жазбаша түсіндіруі керек. әлеуметтік қамсыздандыру органының шешімімен келіспеген жағдайда сотқа шағымдануға құқығы бар.
Мүгедектігіне байланысты төлемдер.
Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында : "Мүгедек денсаулығындағы ақауларға, ауруына, жарақаты мен оның салдарына байланысты өмір сүру деңгейі шектелген және әлеуметтік қорғауды қажет ететін адам.” Мүгедетерді әлеуметтік қорғау ҚР-ң Конституциясы "Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында” және басқа нормативті актілерде қарастырылған.
ҚР-ң азаматына минималды жалақы мен зейнетақы мөлшері жасының ұлғаюына, ауруына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына және басқа да жағдайларға байланысты белгіленеді.
Осыған байланысты 2005 жылы 12 сәуірде "ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заң” қабылданды. Ол мүгедектерге әлеуметтік қорғауды, қоғаммен бірлесуді, ақпарат алуды, денсаулығына байланысты қызмет түрін таңдауды, тегін медициналық көмекті, еңбекке қабілеттілігін қалпына келтіруді, медициналық және әлеуметтік шаралар өткізуді қамтамасыз етеді.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау әлеуметтік көмек, медициналық, әлеуметтік және кәсіби реабилитация, өзге адамдармен тең қарым-қатынас жасау негізінде көрініс тапқан.
Өткізілген медициналық реабилитация ауру, жарақат салдарынан болған әлсіздікті жою мақсатымен диагностикалық емдік, реабилитациялау кешенді шараларды жүзеге асыруда , мүгедектерге әлеуметтік реабилитация олардың әлеуметтік статусын қалпына келтіруге, әлеуметтік күнделікті, қалыпты жағдайларға негізделген. Ол мүгедектерге әлеуметтік кректі көмек беруді, қажетті техникалық көмектер мен транспорт, ақпараттық ортаны қолдануды материалдық және әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсетуді қамтамасыз етеді. Мүгедектерге әлеуметтік көмек көрсету жүйесі өзгелердің көмегін зәру жандарға республик бойынша медициналық орталықтың үйде және аймақтық жерлерде әлеуметтік көмек көрсетеді.
Өткізілген медициналық реабилитация ауру, жарақат салдарынан болған әлсіздікті жою мақсатымен диагностикалық емдік, реабилитацияның кешенді шараларды жүзеге асыруда , мүгедектерге әлеуметтік реабилитация олардың әлеуметтік статусын қалпына келтіруге, әлеуметтік күнделікті, әлеуметтік қалыпты жағдайларға негізделген. Ол мүгедектерге әлеуметтік керекті көмек беруді, қажетті техникалық көмектер мен транспорт, ақпараттық ортаны қолдануды, материалдық және әлеуметтік-психологиялық қолдау көресетуді қамтамасыз етеді.
Республикамызда алты аймақтық әлеуметтік көмек көрсету орталықтары жұмыс істейді. Олар қарттар мен мүгедектерге аранайы әлеуметтік көмек көрсетеді. Сондай-ақ олардың құқықтарын заңды тұрғыда қорғайды.
Жанұялық жәрдемақыны төлеу
Тууды қалпына келтіру және демографияның жағдайын реттеу үшін республикада әрбір туылған балаға төленетін жәрдемақы заңмен қарастырылған жәрдемақы баланың туылған күнінен бастап 1 жасқа дейін белгіленеді. Екі немесе одан да көп баланың күтміне байланысты әр балаға жеке жәрдемақы төленеді. Отбасының жиынтық кірісін есептегенде балаларға жәрдемақы берілгенде мыналар ескеріледі:
1.18 жасқа толмаған ата-аналар қамқорлығындағы балалар;
2.18 жасқа толмаған және стипендия алатын күндізгі бөлім студенттері (ата-аналарымен, асырап алушыларымен, қамқоршыларымен бірге тұрса да, өзге қалада оқуда болса да);
3.асырап алынған балалар, егер олардың өзге ата-аналары болмаса;
4.стационарлық-медициналық және шипажайларда емделіп жатқан балаларға, сондай-ақ мектеп интернаттарда тұрып жатқандығы үшін ата-аналары (қамқоршылары) белгілі мөлшерде төлем төлейтін балалар.
Жәрдемақы алуға үміттенген отбасында отбасы туыстары (ата-әжесі, ата-анасының іні-қарындастары т.б.) есепке алынбайды.
Уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар
Уақытша еңбекке жарамсыз жандарға жәрдемақы жарақат алуына, отбасы мүшелерінің біреуінің ауырып қалуына байланысты, туберкулезбен ауырып қалуына және басқа жұмысқа ауысуына байланысты т.б. жағдайларда төленеді.
Егер жұмысшы жұмыс барысында зақымданып, ауырып қалса, онда оған уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты төлемақы төленеді. Жұмысберуші оған еңбекке жарамсыз болып қалған күннен бастап жұмысқа шықанға дейін немесе мүгедектікке бекіткенге дейін орташа жалақы көлемінің жүз пайызын төлейді.
Екі жасқа дейінгі жас баласы бар анаға, баласы ауырып қалған жағдайда, отбасында басқа күтуші адамының болу болмауына қарамастан жәрдемақы төленеді.
Әскери оқу кезеңінде немесе өндірістен аластатылмай белгілі бір оқу орнында оқуына байланысты демалыс берілген кезде, уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты жәрдемақы еңбекке жарамсыз болған алғашқы күннен көрсетілген мерзімнің аяқталуына дейін төленеді.
Уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты төлемақы мынандай жағдайда төленбейді:
1.Жұмысшы қылмыс жасау барысында алған жарақаттары салдарынан еңбекке жарамсыз болып қалса;
2.Соттың шешімі бойынша жұмысшыны еріксіз емдеу уақытында;
3.Жұмысшы қамауға алынған және соттың медициналық тексеру кезінде болған уақытта және сондай-ақ, айыпты деп табылған жағдайда;
4.Ішімдік, есірткі, токсикология өнімдерін қабылдап, соның салдарынан жарақаттанып, еңбекке жарамсыз болып қалған жағдайда .
Жүктілікке және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақылар
Жүктілікке және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақылар және сондай-ақ, баланы тікелей перзентханадан асырап алған әйелдерге (еркектерге) жәрдемақы орташа жалақы көлемінен жүктілік пен босану уақыты барысында сондай-ақ асырап алған күннен бастап, бала туылғаннан елу алты күн өткенге дейін төленіп тұрады.
Ядролық сынақтар жүргізілген территорияларда тұратын әйелдерге жүктілікпен босану уақытша байланысты әлеуметтік жәрдемақы босану жағдайына қарай бір қалыпты болса, жүз жетпіс күнтізбелік күн бойынша, ауыр болған және екі-үш бала туған жағдайда жүз сексен төрт күн бойынша төленеді. Әйел қамауға алынған, соттық-медициналық тексеруден өту кезінде айыпты деп табылса және соттың шешімімен еріксіз емдеуге жіберілсе (жүйке ауруларынан басқа), жүктілік және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақы берілмейді.
Жұмысшылар жұмысқа шыққан күні жұмыс берушіге уақытша еңбекке жарамсыз болғандығын дәлелдейтін еңбекке жарамсыз қағазын тапсырады.
Жұмысшы уақытша еңбекке жарамсыздықты куәләндыратын қағазды, жәрдемақы алу үшін де көрсете алады. Жұмысберуші еңбекке жарамсыздық туралы қағазға қажетті белгілерді енгізеді.
Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақылары жалақы төлеуге белгіленген уақыты төленеді.
Жұмысшының өліміне байланысты жәрдемақы төленбей қалған жағдайда, оны бірге тұрған отбасы мүшелері немесе оныен бірге некеде тұрған адамдар алады. Мұндай адамдар болмаған жағдайда, жәрдемақы жерлеу рәсімдерін мойнына алған тұлғаларға беріледі. Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақы қолхат арқылы немесе алуға болатын жұмысшының өтініші негізінде оның жеке банктік шотына аударылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақысын төлеуге бөлінген қаржыны дұрыс жұмсау жауапкершілігі, ұйымының бас есепшісінің мойнында.
Мүгедектігіне немесе асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы алуға құқығы бар әр азамат жәрдемақы алу туралы өтінішті зейнетақы төлейтін мемлекеттік орталықтың жергілікті, аудандық (қалалық) бөлімшелеріне, тізімде көрсетілген қажетті құжаттармен бірге тұрғылықты жеріне тапсырылады. Бір мезгілде мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуға құқы бар адамдарға өз таңдауы бойынша бір жәрдемақы беріледі.
Мемлекеттік әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне енеді. Асыраушысының жоқтығына, жасының ұлғаюына мүгедектігіне байланысты жүйелі түрде мемлекет азаматтарға көмек көрсетеді. Жәрдемақы төлеу мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады.
Жәрдемақы туралы өтініш ол өз құқығын білгеннен кейін шектеусіз түрде жүзеге асады.
Жәрдемақы алу туралы өтініш әр адаманың тұрғылықты жердегі әлеуметтік қорғау органдарына тапсырады. Бұл орган жәрдемақы белгілеу үшін құжат тапсырғаннан бастап 10 күн мерзімі ішінде қаралуы керек.
Әлеуметтік қамсыздандыру органы 5 күннен кем емес мерзім ішінде өз шешімі туралы өтініш иесіне мәлімдейді. Ал жәрдемақы төлеуді қолдамаған жағдайда әлеуметтік қорғау органы өтініш иесіне құжаттарын қайтарып, оның себебін жазбаша түсіндіруі керек. әлеуметтік қамсыздандыру органының шешімімен келіспеген жағдайда сотқа шағымдануға құқығы бар.
Мүгедектігіне байланысты төлемдер.
Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында : "Мүгедек денсаулығындағы ақауларға, ауруына, жарақаты мен оның салдарына байланысты өмір сүру деңгейі шектелген және әлеуметтік қорғауды қажет ететін адам.” Мүгедетерді әлеуметтік қорғау ҚР-ң Конституциясы "Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында” және басқа нормативті актілерде қарастырылған.
ҚР-ң азаматына минималды жалақы мен зейнетақы мөлшері жасының ұлғаюына, ауруына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына және басқа да жағдайларға байланысты белгіленеді.
Осыған байланысты 2005 жылы 12 сәуірде "ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заң” қабылданды. Ол мүгедектерге әлеуметтік қорғауды, қоғаммен бірлесуді, ақпарат алуды, денсаулығына байланысты қызмет түрін таңдауды, тегін медициналық көмекті, еңбекке қабілеттілігін қалпына келтіруді, медициналық және әлеуметтік шаралар өткізуді қамтамасыз етеді.
Мүгедектерді әлеуметтік қорғау әлеуметтік көмек, медициналық, әлеуметтік және кәсіби реабилитация, өзге адамдармен тең қарым-қатынас жасау негізінде көрініс тапқан.
Өткізілген медициналық реабилитация ауру, жарақат салдарынан болған әлсіздікті жою мақсатымен диагностикалық емдік, реабилитациялау кешенді шараларды жүзеге асыруда , мүгедектерге әлеуметтік реабилитация олардың әлеуметтік статусын қалпына келтіруге, әлеуметтік күнделікті, қалыпты жағдайларға негізделген. Ол мүгедектерге әлеуметтік кректі көмек беруді, қажетті техникалық көмектер мен транспорт, ақпараттық ортаны қолдануды материалдық және әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсетуді қамтамасыз етеді. Мүгедектерге әлеуметтік көмек көрсету жүйесі өзгелердің көмегін зәру жандарға республик бойынша медициналық орталықтың үйде және аймақтық жерлерде әлеуметтік көмек көрсетеді.
Өткізілген медициналық реабилитация ауру, жарақат салдарынан болған әлсіздікті жою мақсатымен диагностикалық емдік, реабилитацияның кешенді шараларды жүзеге асыруда , мүгедектерге әлеуметтік реабилитация олардың әлеуметтік статусын қалпына келтіруге, әлеуметтік күнделікті, әлеуметтік қалыпты жағдайларға негізделген. Ол мүгедектерге әлеуметтік керекті көмек беруді, қажетті техникалық көмектер мен транспорт, ақпараттық ортаны қолдануды, материалдық және әлеуметтік-психологиялық қолдау көресетуді қамтамасыз етеді.
Республикамызда алты аймақтық әлеуметтік көмек көрсету орталықтары жұмыс істейді. Олар қарттар мен мүгедектерге аранайы әлеуметтік көмек көрсетеді. Сондай-ақ олардың құқықтарын заңды тұрғыда қорғайды.
Жанұялық жәрдемақыны төлеу
Тууды қалпына келтіру және демографияның жағдайын реттеу үшін республикада әрбір туылған балаға төленетін жәрдемақы заңмен қарастырылған жәрдемақы баланың туылған күнінен бастап 1 жасқа дейін белгіленеді. Екі немесе одан да көп баланың күтміне байланысты әр балаға жеке жәрдемақы төленеді. Отбасының жиынтық кірісін есептегенде балаларға жәрдемақы берілгенде мыналар ескеріледі:
1.18 жасқа толмаған ата-аналар қамқорлығындағы балалар;
2.18 жасқа толмаған және стипендия алатын күндізгі бөлім студенттері (ата-аналарымен, асырап алушыларымен, қамқоршыларымен бірге тұрса да, өзге қалада оқуда болса да);
3.асырап алынған балалар, егер олардың өзге ата-аналары болмаса;
4.стационарлық-медициналық және шипажайларда емделіп жатқан балаларға, сондай-ақ мектеп интернаттарда тұрып жатқандығы үшін ата-аналары (қамқоршылары) белгілі мөлшерде төлем төлейтін балалар.
Жәрдемақы алуға үміттенген отбасында отбасы туыстары (ата-әжесі, ата-анасының іні-қарындастары т.б.) есепке алынбайды.
Уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар
Уақытша еңбекке жарамсыз жандарға жәрдемақы жарақат алуына, отбасы мүшелерінің біреуінің ауырып қалуына байланысты, туберкулезбен ауырып қалуына және басқа жұмысқа ауысуына байланысты т.б. жағдайларда төленеді.
Егер жұмысшы жұмыс барысында зақымданып, ауырып қалса, онда оған уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты төлемақы төленеді. Жұмысберуші оған еңбекке жарамсыз болып қалған күннен бастап жұмысқа шықанға дейін немесе мүгедектікке бекіткенге дейін орташа жалақы көлемінің жүз пайызын төлейді.
Екі жасқа дейінгі жас баласы бар анаға, баласы ауырып қалған жағдайда, отбасында басқа күтуші адамының болу болмауына қарамастан жәрдемақы төленеді.
Әскери оқу кезеңінде немесе өндірістен аластатылмай белгілі бір оқу орнында оқуына байланысты демалыс берілген кезде, уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты жәрдемақы еңбекке жарамсыз болған алғашқы күннен көрсетілген мерзімнің аяқталуына дейін төленеді.
Уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты төлемақы мынандай жағдайда төленбейді:
1.Жұмысшы қылмыс жасау барысында алған жарақаттары салдарынан еңбекке жарамсыз болып қалса;
2.Соттың шешімі бойынша жұмысшыны еріксіз емдеу уақытында;
3.Жұмысшы қамауға алынған және соттың медициналық тексеру кезінде болған уақытта және сондай-ақ, айыпты деп табылған жағдайда;
4.Ішімдік, есірткі, токсикология өнімдерін қабылдап, соның салдарынан жарақаттанып, еңбекке жарамсыз болып қалған жағдайда .
Жүктілікке және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақылар
Жүктілікке және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақылар және сондай-ақ, баланы тікелей перзентханадан асырап алған әйелдерге (еркектерге) жәрдемақы орташа жалақы көлемінен жүктілік пен босану уақыты барысында сондай-ақ асырап алған күннен бастап, бала туылғаннан елу алты күн өткенге дейін төленіп тұрады.
Ядролық сынақтар жүргізілген территорияларда тұратын әйелдерге жүктілікпен босану уақытша байланысты әлеуметтік жәрдемақы босану жағдайына қарай бір қалыпты болса, жүз жетпіс күнтізбелік күн бойынша, ауыр болған және екі-үш бала туған жағдайда жүз сексен төрт күн бойынша төленеді. Әйел қамауға алынған, соттық-медициналық тексеруден өту кезінде айыпты деп табылса және соттың шешімімен еріксіз емдеуге жіберілсе (жүйке ауруларынан басқа), жүктілік және босану мерзіміне байланысты берілетін жәрдемақы берілмейді.
Жұмысшылар жұмысқа шыққан күні жұмыс берушіге уақытша еңбекке жарамсыз болғандығын дәлелдейтін еңбекке жарамсыз қағазын тапсырады.
Жұмысшы уақытша еңбекке жарамсыздықты куәләндыратын қағазды, жәрдемақы алу үшін де көрсете алады. Жұмысберуші еңбекке жарамсыздық туралы қағазға қажетті белгілерді енгізеді.
Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақылары жалақы төлеуге белгіленген уақыты төленеді.
Жұмысшының өліміне байланысты жәрдемақы төленбей қалған жағдайда, оны бірге тұрған отбасы мүшелері немесе оныен бірге некеде тұрған адамдар алады. Мұндай адамдар болмаған жағдайда, жәрдемақы жерлеу рәсімдерін мойнына алған тұлғаларға беріледі. Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақы қолхат арқылы немесе алуға болатын жұмысшының өтініші негізінде оның жеке банктік шотына аударылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру жәрдемақысын төлеуге бөлінген қаржыны дұрыс жұмсау жауапкершілігі, ұйымының бас есепшісінің мойнында.