Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................2бет
1.Негізгі бөлім
1.1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы.................................................................................................................4бет
1.1.1. Бағалы қағаздардың негізгі түрлері.......................................................5бет
1.1.2. Акция және олармен операция...............................................................7бет
1.1.3. Қор биржасы және оның қызметі.......................................................... 9бет
1.2. Ақпараттық жүйені тұрғызу мақсаты.....................................................11бет
1.3. Ақпараттық жүйе ресурстарына қойылатын талаптар..........................11бет
1.4. Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар.....................................11бет
1.5. Ақпараттық жүйенің концептуалдық сызбасы......................................17бет
2 Мәселе қойылымы
2.1. кіріс ақпарат..............................................................................................21бет
2.2. шығыс ақпарат...........................................................................................21бет
Қорытынды.......................................................................................................22бет
Пайдаланған әдебиеттер..................................................................................23бет
1. Негізгі бөлім
1.1.Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Құнды қағаздар нарығын құнды қағаздарды оның қатысушылары арасында шығару мен айналымына байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Құнды қағаздар нарығының негізі тауар нарығы, ақша және ақша капиталы болып табылады, оларға:
1. Құнды қағаздардың халықаралық және ұлттық нарығы.
2. Регионалды және аймақтық нарықтар.
3. Құнды қағаздардың нақты бір түрлерінің нарығы (акция, облигация, т.б.).
4. Құнды қағаздардың мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) нарығы.
5. Құнды қағаздардың бастапқы және екінші нарығы.
Құнды қағаздар нарығының қызметтерінің негізгі екі тобын бөліп көрсетуге болады:
─ барлық нарықтарға тән-жалпы нарықтық қызметі;
─ басқа нарықтардан ерекшеленетін арнайы қызметі.
Жалпы нарықтық қызметіне төмендегілерді жатқызуға болады:
─ коммерциялық қызметі-яғни белгілі нарықта жасаған операциялардан пайда табу қызметі;
─ бағалық қызметі-яғни нарықтық бағаның қалыптасу процесін, олардың тұрақты қозғалысын қамтамасыз ететін нарық;
─ақпараттық қызметі-нарық өзінің қатысушыларына сауда объектілері мен оның қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты жеткізеді;
─ реттеуші қызметі, яғни нарық сауда тәртібі мен онда қатысуды қалыптастырады, қатысушылар арасындағы келіспеушілікті шешу тәртібін бақылау және басқару органдарын, приоритеттерді қалыптастырады.
Құнды қағаздар нарығының арнайы қызметтеріне келесілерді жатқызуға болады:
─ қайта болу қызметі;
─ қаржылық және бағалық тәуекелді сақтандыру қызметі.
Қайта бөлу қызметі шартты түрде үш түрге бөлінеді:
─ ақша қаражаттарын салалар мен нарықтық қызмет сферасында қайта бөлу;
─ халықтан, яғни өндірістік емес формадан өндірістік формаға жинақты аудару;
─ мемлекеттік бюджет тапшылығын инфляциялық емес негізде қаржыландару.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру қызметі немесе хеджирлеу-фьючерстік және опциондық келісімдер жасау жолыменіске асады.
Құнды қағаздар нарығының құрамды бөліктері.Құнды қағаздар нарығының құрамды бөліктері өзінің негізінде берілген нарықта сауданың әдістері бар. Осыған сәйкес құнды қағаздар нарығын мынадай нарықтарға бөлуге болады:
─ бастапқы және екінші нарық;
─ биржалық және биржадан тыс нарық;
─ дәстүрлі және компьютерлендірілген нарық;
─ кассалық және тез.
Құнды қағаздар саудасы дәстүрлі және компьютерленген нарықтарда жүзеге асады. Соңғы кезекте сауда біртұтас компьютерленген нарыққа біріккен қор делдалдарына сәйкес компьютер желілері арқылы жүргізіледі; оның негізгі сипаты:
─ сатушы мен сатып алушылардың кездесу орындары мен олардың арасындағы тікелей байланыстардың болмау себептері;
─ сауда мен оны қамтамасыз етуді толық автоматизациялау процесі, нарыққа қатысушылардың рөлі негізінен сауда жүйесі бойынша құнды қағаздарды сату-сатып алуға байланысты.
Кассалық құнды қағаздар нарығы-бұл келісімдерді 1-2 күні аралығында тез орындау нарығы.
Тез құнды қағаздар нарығы-орындалу мерзіміне қарай әртүрлі келісімдер жасалатын нарық және ол екі жұмыс күнімен жоғары болады. Көбінесе орындалу мерзімі 3 ай.
1.1.1 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері
Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы тұлға мен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген қаржылық құқықтарыда басқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.
Бағалы қағаздың маңызды түрі – облигациялар. Облигациялар-бұл ұстаушысының облигацияның номиналды құнының және белгіленген мерзімге анықталған процентті алуға құқығын куәландыратын құнды қағаз.Олар тұрақты түрде табыс алу құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі мерзімге шығарылады. Мерзімі өткен соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет, кәсіпорындар, әртүрлі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары шығарады. Облигация бойынша табыс “купондық төлем” деп аталады.Айналымға атаулы және ұсынушыларға арналған облигациялар шығарылады. Өтімді облигациялар да шығарылады, мұндай облигацияны оны шығарған компонияның акциясына ауыстыруға болады. Кейбір облигациялардың белгіленген мерзімінен бұрын қайтару мүмкіншілігі болады. Шаруашылық тәжірбиесі бұл қағаздан басқа да тиімді түрлерін өкіметке әкеледі. Мысалы, қалқымалы процент төленетін облигациялар пайда болады. Олардан төленетін табыс деңгейі қаржы капитал нарығындағы жағдайға қарай өзгеріп тұрады.
Купоны нөлге тең облигациялар да болады. Бұл облигацияларға процент төленбейді. Облигацияны айналымға шығарғанда номиналын төмен бағамен сатылады, мерземі келгенде номиналына сәйкес қайтарып алынады.
Облигацияның акциядан айырмашылығы:
─ акция ұстаушысы компанияның меншік иесі болады, ал облигация ұстаушысы эмитент компанияның кредиторы болады;
─ акция қарағанда облигацияның айналым мерзімі шектелген;
─ акция ұстаушысы компанияны басқаруға қатысу құқығына ие болса, облигация ондай құқықты бермейді;
─ облигацияның проценттер төлеудегі артықшылығы:
Бірінші кезекте облигациялар бойынша проценттер төленеді, тек соңында ғана дивидендтер төленеді.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайға душар болады.Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады.Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі-вексель пайда болады.
Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні-несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель-тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады.Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді.Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі-қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізі-серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылаумен жасалатын несиелік келісім.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдіңүш түрлі айырмашылығы бар:
● Біріншіден, векселдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
● Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
● Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді.Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
1.1.2. Акция және олармен операция
Акция дегеніміз-бұл акция иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Акция өз кезкгінде, оның иесіне тиісті акция слмасымен сәйкес салынған капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс ікелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісімшарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып саналмайды және сондықтын да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысынан (дивиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді.
Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар «ескі» акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға (бағамға) ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі-акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағдарысқа ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.
Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы брысында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті дивиденттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акционерлердің акциясы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы негінді сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:
Дивидент
Рендит =------------------------------- . 100.
Сатып алу бағасы
Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойыша сатып алынса және ло бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеикіші келесідей болады.
100
10.--------------------- = 4% 250 Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай акцияна сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз ету мүмкін. Демек, екінші бір сәт-бұл акция бағамының өсуін тосу, салымшыға ең күшті ықпал етеді.
Қор биржасындағы және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі фактрға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, соғұрлым акция қымбат немесе оның бағымы жоғары келеді.
Акция бағамының формуласын т-мендег3дей формула к-мег3мен аны0тайды:
Дивидент
Акция бағамы = --------------------------- . 200
Қарыздық пайыз
Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді, себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттығ несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтын да пайыө нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші жағынан, дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларда айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады. Мәлімдеуші акция-бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды түрде куіландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік кітабына енгенакцияны ұстаушылар бола алады. Акцияның әр түрінің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері болады.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай акциялар оны иеленушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді. Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілері үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтары қарастырады.
Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда тұрақты баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері бираждағы бағам бойынша акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артыұшылығы бар акциялар ішінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша табыс әкелетін түрі де бар. Мысалға 10% деңгейінен асқан жай акциялардың дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан дивденттің ең жоғары деңгейі 20%-ға дейінгі мөлшерде қосымша төленеді. Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір артықшылығы, ол акционерлік қоғам жойылу барысында, оның мүлкін бөлісуде артықшылығ құқтары иелену мүмкіндігімен сипатталады.
Жай акцияны өтуден бұрын артықшылығы бар акциялар иелеріне, олардың номиналдық құнынан жоғары шамадағы сома төленеді німесе олардың нарықтық бағамдары бойынша өтеледі. Сонымен қатар, артықшылығы бар акцияны иеленушілер үшін АҚ жойылуы барысында орын алатын жағымсыз жақтары да бар. Акционерлік қоғамда жай акцияларға бөлуге тиісті заңды түрде құрылған жасырын резевтері болады, соның нәтижесінде жай акциялардың бағамы олардың номиналдық құнынан біршама жоғары мөлшерде өтеледі.
1.1.3 Қор биржасы және оның қызметі
Қор биржасы-бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының қызметі өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланылады. Қор биржасының толық мәні, оның экономикадағы атқаратын мынадай қызметтерінен көрінеді:
─ қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
─ өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
─ бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныс пен ұсыныс деңгейін көрсететін бағаларды белгілеу және жалған капиталды қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады.Ол қаржы және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициалық процеске ықпал етеді.
Қор биржасы өз қызметінде мынадай қағидаларға сүйенеді:
─ қаншалықты биржадағы мәмілелердің ауызша жасалып, кейіннен заңды түрде құжатталатындықтан да брокерлер мен клиенттер арасындағы жеке сенімнің болуы;
─ сауда-саттық ережелері мен есеп арқылы қаржы делдалдарының қызметінің қор биржасының әкімшілігі және аудиторларымен қатаң түрде реттелуі.
Бұл қағидалардың қамтамасыз етілуі нәтижесінде қор биржасында бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға итермелейтін орта қалыптасады. Ондай артықшылықтарға: аталған қағаздардың қадамдары үшін несиеге деген мүмкіндік; бағалы қағаздар нарығының жағдайы туралы жақсы шолулар; сол немесе басқа да бағалы қағаздардың мүмкіндіктерін тура бағалау және т.б. Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығындағы қор биржа өзіндік барометр мен бағыттағыш ролін атқарады. Соның нәтижесінде әрбір инвестор жақсы болашағы бар акционерлік қоғамдарды тауып ақшалай қаражаттарын салады.
Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принципінде жұмыс істейді немесе оны мемлекет ұйымдастырады. Қор биржасын ұйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешеліктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасынқұру,оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оның мүшелерін брокер (маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебінен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын дилер де жүреді. Дилердің табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тең.
Сонымен, қор биржасы-бағалы қағаз иелерінің биржа мүшелері, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып алу жөнінде мәміле .....
Кіріспе.................................................................................................................2бет
1.Негізгі бөлім
1.1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы.................................................................................................................4бет
1.1.1. Бағалы қағаздардың негізгі түрлері.......................................................5бет
1.1.2. Акция және олармен операция...............................................................7бет
1.1.3. Қор биржасы және оның қызметі.......................................................... 9бет
1.2. Ақпараттық жүйені тұрғызу мақсаты.....................................................11бет
1.3. Ақпараттық жүйе ресурстарына қойылатын талаптар..........................11бет
1.4. Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар.....................................11бет
1.5. Ақпараттық жүйенің концептуалдық сызбасы......................................17бет
2 Мәселе қойылымы
2.1. кіріс ақпарат..............................................................................................21бет
2.2. шығыс ақпарат...........................................................................................21бет
Қорытынды.......................................................................................................22бет
Пайдаланған әдебиеттер..................................................................................23бет
1. Негізгі бөлім
1.1.Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Құнды қағаздар нарығын құнды қағаздарды оның қатысушылары арасында шығару мен айналымына байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Құнды қағаздар нарығының негізі тауар нарығы, ақша және ақша капиталы болып табылады, оларға:
1. Құнды қағаздардың халықаралық және ұлттық нарығы.
2. Регионалды және аймақтық нарықтар.
3. Құнды қағаздардың нақты бір түрлерінің нарығы (акция, облигация, т.б.).
4. Құнды қағаздардың мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) нарығы.
5. Құнды қағаздардың бастапқы және екінші нарығы.
Құнды қағаздар нарығының қызметтерінің негізгі екі тобын бөліп көрсетуге болады:
─ барлық нарықтарға тән-жалпы нарықтық қызметі;
─ басқа нарықтардан ерекшеленетін арнайы қызметі.
Жалпы нарықтық қызметіне төмендегілерді жатқызуға болады:
─ коммерциялық қызметі-яғни белгілі нарықта жасаған операциялардан пайда табу қызметі;
─ бағалық қызметі-яғни нарықтық бағаның қалыптасу процесін, олардың тұрақты қозғалысын қамтамасыз ететін нарық;
─ақпараттық қызметі-нарық өзінің қатысушыларына сауда объектілері мен оның қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты жеткізеді;
─ реттеуші қызметі, яғни нарық сауда тәртібі мен онда қатысуды қалыптастырады, қатысушылар арасындағы келіспеушілікті шешу тәртібін бақылау және басқару органдарын, приоритеттерді қалыптастырады.
Құнды қағаздар нарығының арнайы қызметтеріне келесілерді жатқызуға болады:
─ қайта болу қызметі;
─ қаржылық және бағалық тәуекелді сақтандыру қызметі.
Қайта бөлу қызметі шартты түрде үш түрге бөлінеді:
─ ақша қаражаттарын салалар мен нарықтық қызмет сферасында қайта бөлу;
─ халықтан, яғни өндірістік емес формадан өндірістік формаға жинақты аудару;
─ мемлекеттік бюджет тапшылығын инфляциялық емес негізде қаржыландару.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру қызметі немесе хеджирлеу-фьючерстік және опциондық келісімдер жасау жолыменіске асады.
Құнды қағаздар нарығының құрамды бөліктері.Құнды қағаздар нарығының құрамды бөліктері өзінің негізінде берілген нарықта сауданың әдістері бар. Осыған сәйкес құнды қағаздар нарығын мынадай нарықтарға бөлуге болады:
─ бастапқы және екінші нарық;
─ биржалық және биржадан тыс нарық;
─ дәстүрлі және компьютерлендірілген нарық;
─ кассалық және тез.
Құнды қағаздар саудасы дәстүрлі және компьютерленген нарықтарда жүзеге асады. Соңғы кезекте сауда біртұтас компьютерленген нарыққа біріккен қор делдалдарына сәйкес компьютер желілері арқылы жүргізіледі; оның негізгі сипаты:
─ сатушы мен сатып алушылардың кездесу орындары мен олардың арасындағы тікелей байланыстардың болмау себептері;
─ сауда мен оны қамтамасыз етуді толық автоматизациялау процесі, нарыққа қатысушылардың рөлі негізінен сауда жүйесі бойынша құнды қағаздарды сату-сатып алуға байланысты.
Кассалық құнды қағаздар нарығы-бұл келісімдерді 1-2 күні аралығында тез орындау нарығы.
Тез құнды қағаздар нарығы-орындалу мерзіміне қарай әртүрлі келісімдер жасалатын нарық және ол екі жұмыс күнімен жоғары болады. Көбінесе орындалу мерзімі 3 ай.
1.1.1 Бағалы қағаздардың негізгі түрлері
Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы тұлға мен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген қаржылық құқықтарыда басқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.
Бағалы қағаздың маңызды түрі – облигациялар. Облигациялар-бұл ұстаушысының облигацияның номиналды құнының және белгіленген мерзімге анықталған процентті алуға құқығын куәландыратын құнды қағаз.Олар тұрақты түрде табыс алу құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі мерзімге шығарылады. Мерзімі өткен соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет, кәсіпорындар, әртүрлі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары шығарады. Облигация бойынша табыс “купондық төлем” деп аталады.Айналымға атаулы және ұсынушыларға арналған облигациялар шығарылады. Өтімді облигациялар да шығарылады, мұндай облигацияны оны шығарған компонияның акциясына ауыстыруға болады. Кейбір облигациялардың белгіленген мерзімінен бұрын қайтару мүмкіншілігі болады. Шаруашылық тәжірбиесі бұл қағаздан басқа да тиімді түрлерін өкіметке әкеледі. Мысалы, қалқымалы процент төленетін облигациялар пайда болады. Олардан төленетін табыс деңгейі қаржы капитал нарығындағы жағдайға қарай өзгеріп тұрады.
Купоны нөлге тең облигациялар да болады. Бұл облигацияларға процент төленбейді. Облигацияны айналымға шығарғанда номиналын төмен бағамен сатылады, мерземі келгенде номиналына сәйкес қайтарып алынады.
Облигацияның акциядан айырмашылығы:
─ акция ұстаушысы компанияның меншік иесі болады, ал облигация ұстаушысы эмитент компанияның кредиторы болады;
─ акция қарағанда облигацияның айналым мерзімі шектелген;
─ акция ұстаушысы компанияны басқаруға қатысу құқығына ие болса, облигация ондай құқықты бермейді;
─ облигацияның проценттер төлеудегі артықшылығы:
Бірінші кезекте облигациялар бойынша проценттер төленеді, тек соңында ғана дивидендтер төленеді.
Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайға душар болады.Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады.Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі-вексель пайда болады.
Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні-несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексель-тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады.Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар.
Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді.Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады.
Вексель нарығының қызметі-қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізі-серіктердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылаумен жасалатын несиелік келісім.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдіңүш түрлі айырмашылығы бар:
● Біріншіден, векселдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
● Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
● Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді.Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.
1.1.2. Акция және олармен операция
Акция дегеніміз-бұл акция иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Акция өз кезкгінде, оның иесіне тиісті акция слмасымен сәйкес салынған капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс ікелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісімшарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның несие берушісі болып саналмайды және сондықтын да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысынан (дивиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді.
Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлерлік капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар «ескі» акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға (бағамға) ие болуы мүмкін. АҚ пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі-акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағдарысқа ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.
Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы брысында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті дивиденттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акционерлердің акциясы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы негінді сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:
Дивидент
Рендит =------------------------------- . 100.
Сатып алу бағасы
Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойыша сатып алынса және ло бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеикіші келесідей болады.
100
10.--------------------- = 4% 250 Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай акцияна сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз ету мүмкін. Демек, екінші бір сәт-бұл акция бағамының өсуін тосу, салымшыға ең күшті ықпал етеді.
Қор биржасындағы және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі фактрға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, соғұрлым акция қымбат немесе оның бағымы жоғары келеді.
Акция бағамының формуласын т-мендег3дей формула к-мег3мен аны0тайды:
Дивидент
Акция бағамы = --------------------------- . 200
Қарыздық пайыз
Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді, себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттығ несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтын да пайыө нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші жағынан, дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларда айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады. Мәлімдеуші акция-бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды түрде куіландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік кітабына енгенакцияны ұстаушылар бола алады. Акцияның әр түрінің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері болады.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай акциялар оны иеленушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді. Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілері үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтары қарастырады.
Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда тұрақты баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері бираждағы бағам бойынша акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артыұшылығы бар акциялар ішінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша табыс әкелетін түрі де бар. Мысалға 10% деңгейінен асқан жай акциялардың дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан дивденттің ең жоғары деңгейі 20%-ға дейінгі мөлшерде қосымша төленеді. Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір артықшылығы, ол акционерлік қоғам жойылу барысында, оның мүлкін бөлісуде артықшылығ құқтары иелену мүмкіндігімен сипатталады.
Жай акцияны өтуден бұрын артықшылығы бар акциялар иелеріне, олардың номиналдық құнынан жоғары шамадағы сома төленеді німесе олардың нарықтық бағамдары бойынша өтеледі. Сонымен қатар, артықшылығы бар акцияны иеленушілер үшін АҚ жойылуы барысында орын алатын жағымсыз жақтары да бар. Акционерлік қоғамда жай акцияларға бөлуге тиісті заңды түрде құрылған жасырын резевтері болады, соның нәтижесінде жай акциялардың бағамы олардың номиналдық құнынан біршама жоғары мөлшерде өтеледі.
1.1.3 Қор биржасы және оның қызметі
Қор биржасы-бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының қызметі өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланылады. Қор биржасының толық мәні, оның экономикадағы атқаратын мынадай қызметтерінен көрінеді:
─ қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
─ өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
─ бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныс пен ұсыныс деңгейін көрсететін бағаларды белгілеу және жалған капиталды қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады.Ол қаржы және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициалық процеске ықпал етеді.
Қор биржасы өз қызметінде мынадай қағидаларға сүйенеді:
─ қаншалықты биржадағы мәмілелердің ауызша жасалып, кейіннен заңды түрде құжатталатындықтан да брокерлер мен клиенттер арасындағы жеке сенімнің болуы;
─ сауда-саттық ережелері мен есеп арқылы қаржы делдалдарының қызметінің қор биржасының әкімшілігі және аудиторларымен қатаң түрде реттелуі.
Бұл қағидалардың қамтамасыз етілуі нәтижесінде қор биржасында бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға итермелейтін орта қалыптасады. Ондай артықшылықтарға: аталған қағаздардың қадамдары үшін несиеге деген мүмкіндік; бағалы қағаздар нарығының жағдайы туралы жақсы шолулар; сол немесе басқа да бағалы қағаздардың мүмкіндіктерін тура бағалау және т.б. Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығындағы қор биржа өзіндік барометр мен бағыттағыш ролін атқарады. Соның нәтижесінде әрбір инвестор жақсы болашағы бар акционерлік қоғамдарды тауып ақшалай қаражаттарын салады.
Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принципінде жұмыс істейді немесе оны мемлекет ұйымдастырады. Қор биржасын ұйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешеліктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасынқұру,оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оның мүшелерін брокер (маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебінен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын дилер де жүреді. Дилердің табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тең.
Сонымен, қор биржасы-бағалы қағаз иелерінің биржа мүшелері, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып алу жөнінде мәміле .....