Мазмұны
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жетімдік. Әлеуметтік жетімдік ұғымдарына сипаттама.
1.1. Жетім бала-әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде.
1.2. Жетім балаларды құқықтық - әлеуметтік қорғау.
2. Қазақстан Республикасындағы балалар үйлері мен қайырымдылық қорлары және оның әлеуметтік мәні.
2.1. Бүгінгі таңдағы жетім балаларды шетел азаматтарының асырап алу мәселесі.
ІІІ. Қорытынды бөлім
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
«Шымшық балапанына жем тасып, өзі жеуді ұмытып, балапаны ұядан қанаттанып ұшқанда өзі өлетін көрінеді» дегенді оқығаным бар. Естуімше сәбилер үйіне кіргенде көздерінде, «Мені іздеп келмеді ме екен?» деген сұраулы мұң бар, жәудірей қараған бейкүнә сәбилерді көргенде шынашақтай шымшық құрлы бола алмаған олардың тасжүрек «аналарының» таңы қалай атып, кеші қалай батып жүргеніне таң қаламын.
Ет жүрегі – кішкентай сәбиінсіз қалай алаңсыз тамақ ішіп, қалай ұйықтайды екен?! Шырылдатып тастап кеткен періштесінің үні .., бір күнге не бір жылға емес, өмір бақилыққа тастап кеткен бөпесінің, ботасының назы... оның тас жүрегін жібітуге шамасы келмеді ғой.
Ет жүрек елжіреп езілмей, жүйке жұқарып, көңіл босамай тұрар ма. Онсыз да тағдырлары келіспеген бейкүнә бүлдіршендердің өміріне налып, соны білдірмеуге бар мейірім, ықылас, қамқорлығыңды жұмсауға тырысасың-ау. Сөйтсе де туған ананың махаббат мейіріміне жетер ме? Жетпейді ғой, жетпейді...
Бала үшін ананың жақсы жаманы болсын ба? Ана - әрқашан Ана ғой. Олардың ішінен де балабезер деген сұмдықтары шыққандарын бейкүнә сәби қайдан білсін. Анам деп, мамам деп, күнде күтеді. Сағынып, сарғаяды. Терезеден телміріп, өткен-кеткендерге, есіктен енген жанға жәудіреп қарап, жәутеңдейді...
Жетім деген сөздің ауаны қандай ауыр еді... Одан да ауыры – тірі жетім деген сөз. Ауырлығы былай тұрып, ауызға алудың өзі қиын екен.
1. Жетімдік. Әлеуметтік жетімдік ұғымдарына сипаттама.
1.1. Жетім бала-әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде.
Әр баланың жеке өсу процесі сияқты, оның қоғамдағы орны, дәлірек айтсақ, қоғамның баларға деген қамқорлығы ретінде.
Балалық шақтың, ересек адамның да өмірі сияқты өсу процесі екенін ескерсек, ересек адамның қалыптасуының маңыздылығы балалық шаққа байланысты.
Баланың жастық ерекшелігі, оның әрбір кезеңде ерекше денелік қалыптасуы, өзіндік танымдық өсуі, әлеуметтік өмір тәжірибесі мен белгілі бір моральдық танымымен ерекшеленеді. Жас өскен сайын балалардың әлеуметтік қалыптасуы, бірінші кезекте отбасына байланысты болады. Сондықтан отбасының қоғам алдындағы жауапкершілігі өте зор.
Бала өлімінің жылдан-жылға өсуі, көбеюі, бала туудың қысқаруы, мүгедек баланың санының өсуі – бұл еліміздегі қазіргі экономикалық және саяси әлеуметтік дағдарыс болып табылады.
Халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі баланың да мінез-құлқы, құлықтық және психикалық денсаулығына әсерін тигізеді. Еліміздің арасындағы ең қараусыз қалғандар балалар мен жасөспірімдер болып шықты. Балалар мен жасөспірімдердің шынайы мемлекеттік қараусыз қалуы, олардың тәртібіне, іс-әрекеттеріне, қарым-қатынастарына әсерін тигізіп, антиқоғамдық әрекеттерге, қандай да болмасын жолмен ақша соңына түсуге, қылмыстың өсуіне әкеліп соқты.
Білім беру дағдарысы толыққанды қаржыландырмау педагог кадрлардың жетіспеушілігіне, мектептің қоғамдық процестерден шектелуіне әкелді. Бұл өсіп келе жатқан ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеуге кері әсерін тигізді.
Балалық шақ адамның бастапқы өмірінің белгілі бір бөлігі. Бірақ та бұл жастың басқа жастан айырмашылығы күнделікті түсінікте кішкентай адамның алаңсыз өмірімен байланыстырылады: егер бала өз сұранысын қанағаттандырудан басқа ештеңе істегісі келмесе, яғни ол балалық шақта жүр деген сөз. Балалық шақты оның жасын елестетуге болмайды және де бала әрине үлкендердің қорғауы мен қамқорлығына мұқтаж. Сонымен бірге біздің кішкентайларға деген қамқорлығымыз неден көріну керек екенін, кімнен қорғап сақтауымыз керегін біліп алуымыз керек. Егер біз балалық шақ – «Жұмақтың» алаңсыздық пен қызықтың белесі деп ойлайтын болсақ, Баланы шындыққа басқаша қарап, бұндай жағдайдан шығаратын, әрбір өзгеріске қарама-қарсы қоятын болсақ, Баланы шындыққа басқаша қарап, бұндай жағдайдан шығаратын, әрбір өзгеріске қарама-қарсы қоятын болсақ , бұл дұрыс бола қояр ма екен? Егер біз әдейі жасалған жағдайдың көмегімен оны бұл «жұмақ» өмірде барынша көбірек ұстасақ, бұл баланың пайдасына шешіле қояр ма екен? Әрине, мұнымен біз балаға тек зиян тигіземіз және де бұл балаларды қорғау емес, оның мәнін бұрмалау.
Бұл ойлардың бәрі терең таңдауды қажет етеді. Біріншіден, балалық шақ дегеніміз алаңсыз жұмақ өмір белесі емес.
Ол бізге ересек адамдарға, біздің өмірдегі мәселелеріміздің көзқарасынан, балалар тек қана ойнап күлетін, сияқты болып көрінеді. Мұндай көзқарас дұрыс емес. Балалардың өмірінде де, үлкендердің өміріндегідей қиында шешімі табылмайтын мәселелер көп және де олар балаларды ойлануға, қиналуға, қиындықтарды жеңуге, күресуге және қуануға мәжбүр етеді.
Балаларға кейде өмір сүрудің қиын екенін, бұл өмірдің жан-жақты екенін байқамайтын адам, бала тәрбиелеуде үлкен қателік жіберіп алуы мүмкін.
Екіншіден, нағыз балалық шақ – бұл алға ұмтылыс, бұл тоқталмайтын есею процесі. Бала ересек болғысы келеді.
Көптеген ойындарда біз баланың, ананың, әкенің, дәрігердің, ұстаздың, құрылыстың, солдаттың, сатушының т.с.с. рөлдерді ойнайтынын байқаймыз. Баланың өзінен кішкентайдың рөлін алатынын кездестіру қиын. Сонымен бала өмірінің мәні, балалық шақтың мәні, баланың тезірек есеюге деген құштарлығынан басқа ештеңе де емес. Егер балалық шаққа осы көзқараспен келсек, біздің балаға деген қарым-қатынасымыздың бағытын басқаша ойластыруымыз керек. Олармен араласқанда біз, олардың есеюге деген құштарлығына қолдау көрсетуіміз керек. Оның кішкентай екенін ескертіп, шамадан тыс еркелетіп, көп аяи беруге тіпті де болмайды.
Баламен араласқанда, біз оған кішкентай бала ретінде емес: маңызды істер тапсырып, онымен санассақ, тезірек ересек болу процесіне септігімізді тигізсек, сонда ғана біздің балаға деген қамқорлықтың педагогикалық мағынасы болады.
Тәрбиенің тапсырмасы, балалардың ержетуіне көмектесіп, осы жолдағы әр ұмтылысына қолдау болып табылады. Ал біз болсақ, балаға барынша ойын-сауық, ойыншықтар беру мен қандай да болмасын еңбек етуден сақтауға тырысамыз.
Балалық шақтың қызығы мен қуанышы ойын-сауық пен ойыншықтарда емес, өмірде өзін-өзі ашуында, өз болашағына жақындауында. Балалардың өздерінің тәуелсіздігін дәлелдейтін істерге баруы ересектердің өміріне ендіретін ойыншықтар алып, ойын ойнайтыны, міне осыдан. Бұл шытырман оқиғаларға, қиындықтарға толы болашаққа ұмтылған біздің балалардың нағыз балалық шағы. 80-ші жылдардағы он жастағы балалардың көбірек білу үшін, оқуды, санауды, жазуды үйренуге, жаңа достар табуға асығуы – балалық шақ- қызық та өзіндік, тәуелсіз өмірге деген құштарлық мәні бар есею екенін дәлелдейді.
Бірақ балалар бүгінгі күнмен өмір сүреді және олардың сұранысы қазіргі уақытқа байланысты.
Оқыту мен тәрбие, педагогикалық процестің барлығы, өзінің әлеуметтік орнына байланысты, бағындыру, әлементін алып жүреді. Бұл баланың ішкі күштері мен мүмкіндіктерінің өсуі өз еркімен таңдап алған материалдардан емес, қоғамымыздың талабымен, оның мәдени-әлеуметтік өсу деңгейімен белгіленген тәрбие мен оқытуға байланысты.
Тәрбиеші, «аналар» балаларды қалыпты жағдайға келіріп, олар үшін үйіндегі аналары жасайтын барлық жақсылықты жасауда. Олар: балалардың киімін жуып, ауырса емдеп, оларды достастырып, тіпті оларға әр түрлі мерекелер ұйымдастырып, сыйлықтар бере білді. Томилинодағы «аналар» жоғары білімді әрі осындай улкен отбасыны шынайы жүрегімен қабылдайды. Бұл ауылда 56 бала бар, олар 14 үй – 11 отбасы, әр отбасында 8 баладан бар. 3-4 кішкене балаға бір ересек баладан бөлінген. Статистикалық мәлімет бойынша, қазіргі қараусыз қалған балалардың осындай отбасыларға енуі «теңіз тамшысындай» ғана, бірақ, бұл іс – болашағы зор іс.
Бұл ауылға Москваның білім комитеті қайырусыз жер бөліп берді. Ал, құрылыс жүргізуге арналған қаражат түрлі қайырымдылық қорлары, «Ресей» мен шет елдің заңды, жеке тұлғалары және ГФР-дің белгілі саясаткері Габриелл Биттендорфтан келіп түсті.
Осы тектес ауыл соғыстан кейінгі жылдары Гмайнердің ұйымдастыруымен Австрияда құрылды. Бұның өзі – тарих.
Балаларға көмек ретінде мұндай тәсілді, яғни, уақытша балалар үйін құруды қарастырған дұрыс. Алғашқы әлеуметтік балалар үйі Санкт-Петербург қаласында ашылды. Ол - «Қайырымдылық үйі». Бұл үйдегі тәрбиеші-педагогтардың негізгі принципі – балаларды еңбекке баулу болды.
Жаңадан түскен балалардың еңбекке қабілетсіздігін ескере отырып, еңбекке үйретудің ордасы, мұнда балаларды бірте-бірте өзіне қарауды үйретіп, тәрбиеленушілердің өзі істеген жұмысын керексіз деп санамауы, жұмысқа деген қызығушылығын жоғалтпауы үшін үнемі еңбекақы төленіп отырды. Мұнда уақыт өте тығыз болатын. Мұндағы педагогтар балаларды отбасы мүшелерімен қақтығысқа түсірмей, еңбекке баулуды мақсат етті.
Санкт-петербургтағы «Астрид үйі» атты паналау үйінде жеке топтар құру сынақтан өткізілді. Революцияға дейнгі ресей тәрбиешілерінің тәжірибесі қолданылды. Мұндағы балалар үйіндегі жағдай да жеке топтардан құрылды. Қалалық «Смена» газетінде «Мені өзіңе ал» айдарымен берілген жарнамаларда жетім балалар суретімен беріліп отырды.
Бала асырап алушылар балалар үйінің штатына енгізіліп, киім мен тамақ үшін қаражат (1/5 бөлікте ақшалай қаражат бір бала үшін) төленді. Осындай отбасыларға балалар өз ниеттерімен барды. Бірақ, олар паналау үйінен ұзап кете қойған жоқ, үнемі қарым-қатынаста болды. Паналау үйіндегі ересек балалар үлкендермен бірге пәтерлер жөндеуі, түсқағаздар жапсырды, перделер тікті. Асхана, аула, т.б. орындардағы жөндеу жұмыстарының барлық түрлері бойынша жасалған еңбек балмаен есептеліп, «Еңбек кітапшасына» енгізіліп отырды. Олардың еңбекақысы банкте сақталды.
Санкт-Петербургтағы «Синяя ворона» (Көкшіл құс) атты паналау үйінде 30 бала тәрбиеленіп, қамқорлық көруде. Олар бұл жерде уақытша тұрады.
«Энфимия» пансионы мен «Маленькая мама» атты христиан қыздар үйінде кәмелет жасына толмаған қыз балалар қабылданды. Мұнда 5 ана болып, олар үшін тігу шеберханалары, көркемстудия, медициналық курстар, үй шаруашылығы курстары мен шаштараздық іс курсы ашылды. Аналарға арнайы жабдықталған бөлмелер, балаларға арнайы ойын бөлмелер, балаларға арнайы ойын бөлмелері берілді.
Москвада балалар мен жасөспірімдерді орналастыруды мақсат еткен бірнеше панлау үйі мен орнықтыру орындары, қорлар, ассоциациялар құрылды. Түрлі кеңес беру орталықтары құрылды.
Петрозаводскіде паналау үйі балаларды орналастыру бөлімі маңында ашылды. Мұнда балалар 15 тәулік бойы қамауда болса, ал балалар үйінде олардың денсаулығына үнемі қамқорлық жасалды. Тәрбиеленушілердің еркін жүріп-тұруына жағдай жасалып, ақыл-кеңес берілді, үйлеріне бару үшін де ақшалай көмек көрсетілді.
«Гнездышко» 1995 ж. қараша айында Клина қаласындағы әлеуметтік көмек беру, үй-жаймен қамтамасыз ету, медициналық және психологиялық жәрдем көрсету, шабармандық қызмет пен әлеуметтік мәселелерді шешу өнеріне баулу болып табылды.
Бұл паналау үйінде уақытша келген 3 пен 14 жас аралағындағы 40-қа жуық балаға тамақ, киім, медициналық жәрдем мен күтім, психолгиялық және педагогикалық көмек көрсетіледі.
«Гнездышкада» балалар ғана емес, ата-ана құқықғынан айырылғандар мен ата-анасы ішімдікке салынғандардың балалары паналады.Мұнда демалу, ұйықтау, тамақтану мен еңбек етуге барлық жағдай жасалған. Бұл жерде баланың жеке тұлғасы, кризиске ұшырау себептері зерттелді, әр баламен жеке жұмыс бағдарламасы құрылды. Балалардың физиологиялық, ақыл-ой жайы жете зерттелді.
Ата-ана мейірімін сезінбеген, керісінше күнделікті ұрыс-керіс, жанжалмен үлкендер тарапынан дөрекілікті көрген балалар осы үйді паналады. Тіпті, мұнда келгендердің кейбіреуі ата-аналарының бір-бірін өлтірген кезеңін басынан кешірген.
Олардың көпшілігі интернат тәрбиесін көрген. Дала өмірі мен күнделікті тіршілік үшін күрес бұл балалардың денсаулығына кері әсерін тигізді. Сол себепті, көпшілігі қашуға, төбелесуге бейім болып келді.
Мұнда түскен баланы дәрігерлер жан-жақты зерттеп, арнайы емдеу карталарын жасады. Бұл карталарға арнайы бағдарлама жасалды. Арнайы бейімдеу бағдарламаларына мамандардың қорытындылары енгізілді, паналау үйінің қызметкерлерінің ұсыныстары кірді.
Жайлы тұрмыс пен жақсы сезім балалардың дұрыс өсіпжетілуі үшін аса қажет болды. Бұл балаларды жан-жақты зерттеу үшін де өз септігін тигізді.
Паналау үйінің тәртібі бойынша, сағат 7.30-да балалар ұйқыдан оятылып, жаттығулар жасады. Одан соң жатын орындарын жинастырды. Мектепке баратын оқушылар таңертеңгілік асты ертерек ішті.
Жөнді тамақтанбауға үйренген балалардың тамақтануы қатаң қадағаланды.
Балалардың жақсы тамақтануы, яғни асын асықпай жақсы ішуі үшін Раиса Васильийқызы арнайы сыйлықтар белгіледі. Асын толық ішкенге «арнайы сыйлықтар» беріледі. Негізгі сыйлықтар конфет, жеміс-жидек болды.
Паналау үйінің ұжымы негізінен бұрынғы балбақша қызметкерлерінен құралған болатын. Ал, олар балабақшадағы тәрбиелеу әдісін осында енгізе білді. Балалар мектеп мерекелеріне үнемі қатысып, суреттер салды, әндер айтты, би биледі, өз өнерлерін ортаға слды.
Еңбекке баулудың негізі өз-өзіне күтіммен қараудан басталады. Оған өз төсек-орнын жинау, киімін тазалау, ауланы қоқыстан, қардан тазарту жэәне кішігірім бақшадағы жұмыстар жатады. Балалар сәбіз, қызанақ, көкшөп, петрушка, қызылша сияқты көкөністерді өздері егіп, күтім жасады.
Мұнан кішкене сәбилердің еңбекке деген. Құлшысының мол, ал, 9-10 жасар оқушылардың еңбекке құлышынысы аз екендігі байқалды. Бірақ, олар тәрбиешілер назарынан тыс қалмады.
Паналау үйіне түскендердің көпшілігінің мінез-құлқында ауытқушылық бары байқалды. Олар үнемі себепсіз күліп, себепсіз жылайтын. Кейбіреуі екі-үш күнге қашып кетуді ойластыратын. Қашқандардың көпшілігі қайта оралып отырса, кейбіреуі миллиционер арқылы кері қайтарылатын. Олардың барлығы әр баламен жеке дара жұмыс жүргізетін психолог назарында болды. 7-10 жасар балалар жергілікті мектепке барып, үй тапсырмаларын тәрбиелеушілерімен бірге атқарды.паналау үйінің ұжымы балалардың қалыптасуына барлық жағдайды жасады. Олардың арасында балаларды өз үйлеріне қайыру, асырап алу немесе балалар үйіне жіберу сияқты істер болды.
Ұжым жұмысының негізгі бағыттарының бірі – отбасылық топтарды құру болып табылды.
Паналау үйінде отбасылық топтарды құрудың негізгі мақсаты – бала құқығы жөніндегі Халықаралық конвенцияның ұсынысына сәйкес «сәбилердің өмір сүру құқығы мен отбасында ьәрбиелену құқығын қорғау». Отбасылық топты кейбір отбасылар асырап алған балалар құрады, бірақ олар паналау үйінің статусын сақтап, одан унемі материалдық, медициналық және психологиялық көмек алып тұрды. Баланың денсаулық жағдайы мен психикалық жай-күйі үнемі тексерілді. Бұл туралы мәліметтер паналау үйінде үнемі тіркелді. Паналау үйі отбасылық топтағы балаларды қадағалап және көмек көрсетіп отырды.
«Гнездышко» балалар паналау үйі Москвадағы «Энди» фирмасы, әулие Тихон шіркеуі, Клиндегі Клинстройсервис, Сельстройкомбинаты, нан, сүт зауыттары, ет комбинатарының қаражатымен қамтамасыз етілді. Жеке тұлағалардың ішінде өз еркімен ақшалай көмек көрсетушілер де Жетім бала ата-анасының екеуі де немесе біреуі қайтыс болған жалғыз басты бала.
Жетімдіктің екі категориясы бар, ол табиғи және әлеуметтік жетімдік. Қоғамда негізінен ата-ана қамқорлығынан айырылғандарды табиғи жетім және әлеуметтік жетім деп екіге бөледі.
Әлеуметтік жетім дегеніміз- отбасындағы дағдарыс кезеңіндегі баланың құлықтық қондырғыларының құлдырауында, панасыздықтың, қараусыздықтың өршуі кезеңінде пайда болады. Ажырасулардың көбеюі ата-аналардың біреуі баланы тәрбиелеуде - әкесі немесе шешесі, некеден тыс туған балалардың тууының саны ұлғаюы. Ата-аналардың ажырасуы баланың мінез- құлқына яғни психикасына әсер етеді. ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасында яғни өз елімізде 100 мыңнан астам балалар, сәбилер үйлерінде және арнайы интернаттар да тәрбиеленіп жатыр. Балалар үйлері шағын болғандықтан онда әр баланың жүрегіне жол табуға тырысқан, бірақ әр балалар үйінде , мектеп интернаттарында жетім баланың әлеуметтік мәселелерін шеше алмайды.
Әлеуметтік жетімдіктің себебі неде?
-ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ана санының көбеюі;
-тілексіз туған балалар;
-халықтың материалдық жағдайының төмендеуі;
Қоршаған ортаның жетімдерге тигізетін кері әсері, ол ата-ана не жақын туыстарының жылулық сезімдерінің жеткіліксіздігі, отбасы мейірімінің кемшілігі. Балаларға әсер етіп отырған бұл жағдайлар олардың ақыл-ой дамуына, тұлға дамуына кері әсерін тигізеді.Көбінесе бұндай балаларды ақыл-ой дамуында кемшіліктер, жыныстык идентификациясының бұзылуы, нашакорлықпен қылмысқа бейімділік байқалады. Бұндай балалар қарым-қатынаста неврозды өздеріне көңіл аудартқысы келе тұра одан қашады, агрессивтілікке беріледі немесе түңіледі, зейінін шоғырландыра алмайды. Мұның бәрі балаларда қоршағандарға деген жағымсыз қатынастың тууына алып келеді. Балалар үйі жағдайында балалар арасында өзара қарым-қатынас орнайды. Отбасында жанұялық «біз» сезімі сезінеді. Бұл құлықтық күш бала да қорғаншылық жағдайын туғызады. Ал, ата-ананың қорғаншылығынсыз балаларды стихиялық түрде «біз және бөтендер» , «біз және олар» интернаттық сезімі қалыптасады. Бөтендерден бәрі ерекшеленеді, бірақ бала өз тобында шет қалып қояды. Олар адамдарды жатсынып оқшаулауды қалыпты жағдай ретінде қабылдайды. Бұдан олардың қоғам заңдылықтарын бұзу «құқығы» шығады. Бала интернатпен балалар үйінде көп құрдастарына бейімделуі керек, ал бала ортасында олардың үнемі болып тұру қоздырғыштықты, алаңдаушылыкты, агрессияны туғызады. Онда ананизм, гомосексуализм, сексуалдық кең өріс алады.
Бұның барлығы жылулықтың жағымды эмоциялардың жоқ болуы салдарынан туатын жүйке-жүйелерінің тозуы нәтижесінде пайда болады.
Балалар үйлері мен интернаттарда баланың өзі бола алады, жалғыз демала алады және өзінің іс-әрекеттеріне анализ жасай алар жеке бөлмесі жоқ.
Өзіндік шоғырланудың жоқтығынан тұлғаның белгілі бір стандартты әлеуметтік түр қалыптасады. Мемлекет қамқорлығындағы балалар да .....
І. Кіріспе бөлім
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жетімдік. Әлеуметтік жетімдік ұғымдарына сипаттама.
1.1. Жетім бала-әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде.
1.2. Жетім балаларды құқықтық - әлеуметтік қорғау.
2. Қазақстан Республикасындағы балалар үйлері мен қайырымдылық қорлары және оның әлеуметтік мәні.
2.1. Бүгінгі таңдағы жетім балаларды шетел азаматтарының асырап алу мәселесі.
ІІІ. Қорытынды бөлім
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
«Шымшық балапанына жем тасып, өзі жеуді ұмытып, балапаны ұядан қанаттанып ұшқанда өзі өлетін көрінеді» дегенді оқығаным бар. Естуімше сәбилер үйіне кіргенде көздерінде, «Мені іздеп келмеді ме екен?» деген сұраулы мұң бар, жәудірей қараған бейкүнә сәбилерді көргенде шынашақтай шымшық құрлы бола алмаған олардың тасжүрек «аналарының» таңы қалай атып, кеші қалай батып жүргеніне таң қаламын.
Ет жүрегі – кішкентай сәбиінсіз қалай алаңсыз тамақ ішіп, қалай ұйықтайды екен?! Шырылдатып тастап кеткен періштесінің үні .., бір күнге не бір жылға емес, өмір бақилыққа тастап кеткен бөпесінің, ботасының назы... оның тас жүрегін жібітуге шамасы келмеді ғой.
Ет жүрек елжіреп езілмей, жүйке жұқарып, көңіл босамай тұрар ма. Онсыз да тағдырлары келіспеген бейкүнә бүлдіршендердің өміріне налып, соны білдірмеуге бар мейірім, ықылас, қамқорлығыңды жұмсауға тырысасың-ау. Сөйтсе де туған ананың махаббат мейіріміне жетер ме? Жетпейді ғой, жетпейді...
Бала үшін ананың жақсы жаманы болсын ба? Ана - әрқашан Ана ғой. Олардың ішінен де балабезер деген сұмдықтары шыққандарын бейкүнә сәби қайдан білсін. Анам деп, мамам деп, күнде күтеді. Сағынып, сарғаяды. Терезеден телміріп, өткен-кеткендерге, есіктен енген жанға жәудіреп қарап, жәутеңдейді...
Жетім деген сөздің ауаны қандай ауыр еді... Одан да ауыры – тірі жетім деген сөз. Ауырлығы былай тұрып, ауызға алудың өзі қиын екен.
1. Жетімдік. Әлеуметтік жетімдік ұғымдарына сипаттама.
1.1. Жетім бала-әлеуметтік педагогиканың объектісі ретінде.
Әр баланың жеке өсу процесі сияқты, оның қоғамдағы орны, дәлірек айтсақ, қоғамның баларға деген қамқорлығы ретінде.
Балалық шақтың, ересек адамның да өмірі сияқты өсу процесі екенін ескерсек, ересек адамның қалыптасуының маңыздылығы балалық шаққа байланысты.
Баланың жастық ерекшелігі, оның әрбір кезеңде ерекше денелік қалыптасуы, өзіндік танымдық өсуі, әлеуметтік өмір тәжірибесі мен белгілі бір моральдық танымымен ерекшеленеді. Жас өскен сайын балалардың әлеуметтік қалыптасуы, бірінші кезекте отбасына байланысты болады. Сондықтан отбасының қоғам алдындағы жауапкершілігі өте зор.
Бала өлімінің жылдан-жылға өсуі, көбеюі, бала туудың қысқаруы, мүгедек баланың санының өсуі – бұл еліміздегі қазіргі экономикалық және саяси әлеуметтік дағдарыс болып табылады.
Халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі баланың да мінез-құлқы, құлықтық және психикалық денсаулығына әсерін тигізеді. Еліміздің арасындағы ең қараусыз қалғандар балалар мен жасөспірімдер болып шықты. Балалар мен жасөспірімдердің шынайы мемлекеттік қараусыз қалуы, олардың тәртібіне, іс-әрекеттеріне, қарым-қатынастарына әсерін тигізіп, антиқоғамдық әрекеттерге, қандай да болмасын жолмен ақша соңына түсуге, қылмыстың өсуіне әкеліп соқты.
Білім беру дағдарысы толыққанды қаржыландырмау педагог кадрлардың жетіспеушілігіне, мектептің қоғамдық процестерден шектелуіне әкелді. Бұл өсіп келе жатқан ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеуге кері әсерін тигізді.
Балалық шақ адамның бастапқы өмірінің белгілі бір бөлігі. Бірақ та бұл жастың басқа жастан айырмашылығы күнделікті түсінікте кішкентай адамның алаңсыз өмірімен байланыстырылады: егер бала өз сұранысын қанағаттандырудан басқа ештеңе істегісі келмесе, яғни ол балалық шақта жүр деген сөз. Балалық шақты оның жасын елестетуге болмайды және де бала әрине үлкендердің қорғауы мен қамқорлығына мұқтаж. Сонымен бірге біздің кішкентайларға деген қамқорлығымыз неден көріну керек екенін, кімнен қорғап сақтауымыз керегін біліп алуымыз керек. Егер біз балалық шақ – «Жұмақтың» алаңсыздық пен қызықтың белесі деп ойлайтын болсақ, Баланы шындыққа басқаша қарап, бұндай жағдайдан шығаратын, әрбір өзгеріске қарама-қарсы қоятын болсақ, Баланы шындыққа басқаша қарап, бұндай жағдайдан шығаратын, әрбір өзгеріске қарама-қарсы қоятын болсақ , бұл дұрыс бола қояр ма екен? Егер біз әдейі жасалған жағдайдың көмегімен оны бұл «жұмақ» өмірде барынша көбірек ұстасақ, бұл баланың пайдасына шешіле қояр ма екен? Әрине, мұнымен біз балаға тек зиян тигіземіз және де бұл балаларды қорғау емес, оның мәнін бұрмалау.
Бұл ойлардың бәрі терең таңдауды қажет етеді. Біріншіден, балалық шақ дегеніміз алаңсыз жұмақ өмір белесі емес.
Ол бізге ересек адамдарға, біздің өмірдегі мәселелеріміздің көзқарасынан, балалар тек қана ойнап күлетін, сияқты болып көрінеді. Мұндай көзқарас дұрыс емес. Балалардың өмірінде де, үлкендердің өміріндегідей қиында шешімі табылмайтын мәселелер көп және де олар балаларды ойлануға, қиналуға, қиындықтарды жеңуге, күресуге және қуануға мәжбүр етеді.
Балаларға кейде өмір сүрудің қиын екенін, бұл өмірдің жан-жақты екенін байқамайтын адам, бала тәрбиелеуде үлкен қателік жіберіп алуы мүмкін.
Екіншіден, нағыз балалық шақ – бұл алға ұмтылыс, бұл тоқталмайтын есею процесі. Бала ересек болғысы келеді.
Көптеген ойындарда біз баланың, ананың, әкенің, дәрігердің, ұстаздың, құрылыстың, солдаттың, сатушының т.с.с. рөлдерді ойнайтынын байқаймыз. Баланың өзінен кішкентайдың рөлін алатынын кездестіру қиын. Сонымен бала өмірінің мәні, балалық шақтың мәні, баланың тезірек есеюге деген құштарлығынан басқа ештеңе де емес. Егер балалық шаққа осы көзқараспен келсек, біздің балаға деген қарым-қатынасымыздың бағытын басқаша ойластыруымыз керек. Олармен араласқанда біз, олардың есеюге деген құштарлығына қолдау көрсетуіміз керек. Оның кішкентай екенін ескертіп, шамадан тыс еркелетіп, көп аяи беруге тіпті де болмайды.
Баламен араласқанда, біз оған кішкентай бала ретінде емес: маңызды істер тапсырып, онымен санассақ, тезірек ересек болу процесіне септігімізді тигізсек, сонда ғана біздің балаға деген қамқорлықтың педагогикалық мағынасы болады.
Тәрбиенің тапсырмасы, балалардың ержетуіне көмектесіп, осы жолдағы әр ұмтылысына қолдау болып табылады. Ал біз болсақ, балаға барынша ойын-сауық, ойыншықтар беру мен қандай да болмасын еңбек етуден сақтауға тырысамыз.
Балалық шақтың қызығы мен қуанышы ойын-сауық пен ойыншықтарда емес, өмірде өзін-өзі ашуында, өз болашағына жақындауында. Балалардың өздерінің тәуелсіздігін дәлелдейтін істерге баруы ересектердің өміріне ендіретін ойыншықтар алып, ойын ойнайтыны, міне осыдан. Бұл шытырман оқиғаларға, қиындықтарға толы болашаққа ұмтылған біздің балалардың нағыз балалық шағы. 80-ші жылдардағы он жастағы балалардың көбірек білу үшін, оқуды, санауды, жазуды үйренуге, жаңа достар табуға асығуы – балалық шақ- қызық та өзіндік, тәуелсіз өмірге деген құштарлық мәні бар есею екенін дәлелдейді.
Бірақ балалар бүгінгі күнмен өмір сүреді және олардың сұранысы қазіргі уақытқа байланысты.
Оқыту мен тәрбие, педагогикалық процестің барлығы, өзінің әлеуметтік орнына байланысты, бағындыру, әлементін алып жүреді. Бұл баланың ішкі күштері мен мүмкіндіктерінің өсуі өз еркімен таңдап алған материалдардан емес, қоғамымыздың талабымен, оның мәдени-әлеуметтік өсу деңгейімен белгіленген тәрбие мен оқытуға байланысты.
Тәрбиеші, «аналар» балаларды қалыпты жағдайға келіріп, олар үшін үйіндегі аналары жасайтын барлық жақсылықты жасауда. Олар: балалардың киімін жуып, ауырса емдеп, оларды достастырып, тіпті оларға әр түрлі мерекелер ұйымдастырып, сыйлықтар бере білді. Томилинодағы «аналар» жоғары білімді әрі осындай улкен отбасыны шынайы жүрегімен қабылдайды. Бұл ауылда 56 бала бар, олар 14 үй – 11 отбасы, әр отбасында 8 баладан бар. 3-4 кішкене балаға бір ересек баладан бөлінген. Статистикалық мәлімет бойынша, қазіргі қараусыз қалған балалардың осындай отбасыларға енуі «теңіз тамшысындай» ғана, бірақ, бұл іс – болашағы зор іс.
Бұл ауылға Москваның білім комитеті қайырусыз жер бөліп берді. Ал, құрылыс жүргізуге арналған қаражат түрлі қайырымдылық қорлары, «Ресей» мен шет елдің заңды, жеке тұлғалары және ГФР-дің белгілі саясаткері Габриелл Биттендорфтан келіп түсті.
Осы тектес ауыл соғыстан кейінгі жылдары Гмайнердің ұйымдастыруымен Австрияда құрылды. Бұның өзі – тарих.
Балаларға көмек ретінде мұндай тәсілді, яғни, уақытша балалар үйін құруды қарастырған дұрыс. Алғашқы әлеуметтік балалар үйі Санкт-Петербург қаласында ашылды. Ол - «Қайырымдылық үйі». Бұл үйдегі тәрбиеші-педагогтардың негізгі принципі – балаларды еңбекке баулу болды.
Жаңадан түскен балалардың еңбекке қабілетсіздігін ескере отырып, еңбекке үйретудің ордасы, мұнда балаларды бірте-бірте өзіне қарауды үйретіп, тәрбиеленушілердің өзі істеген жұмысын керексіз деп санамауы, жұмысқа деген қызығушылығын жоғалтпауы үшін үнемі еңбекақы төленіп отырды. Мұнда уақыт өте тығыз болатын. Мұндағы педагогтар балаларды отбасы мүшелерімен қақтығысқа түсірмей, еңбекке баулуды мақсат етті.
Санкт-петербургтағы «Астрид үйі» атты паналау үйінде жеке топтар құру сынақтан өткізілді. Революцияға дейнгі ресей тәрбиешілерінің тәжірибесі қолданылды. Мұндағы балалар үйіндегі жағдай да жеке топтардан құрылды. Қалалық «Смена» газетінде «Мені өзіңе ал» айдарымен берілген жарнамаларда жетім балалар суретімен беріліп отырды.
Бала асырап алушылар балалар үйінің штатына енгізіліп, киім мен тамақ үшін қаражат (1/5 бөлікте ақшалай қаражат бір бала үшін) төленді. Осындай отбасыларға балалар өз ниеттерімен барды. Бірақ, олар паналау үйінен ұзап кете қойған жоқ, үнемі қарым-қатынаста болды. Паналау үйіндегі ересек балалар үлкендермен бірге пәтерлер жөндеуі, түсқағаздар жапсырды, перделер тікті. Асхана, аула, т.б. орындардағы жөндеу жұмыстарының барлық түрлері бойынша жасалған еңбек балмаен есептеліп, «Еңбек кітапшасына» енгізіліп отырды. Олардың еңбекақысы банкте сақталды.
Санкт-Петербургтағы «Синяя ворона» (Көкшіл құс) атты паналау үйінде 30 бала тәрбиеленіп, қамқорлық көруде. Олар бұл жерде уақытша тұрады.
«Энфимия» пансионы мен «Маленькая мама» атты христиан қыздар үйінде кәмелет жасына толмаған қыз балалар қабылданды. Мұнда 5 ана болып, олар үшін тігу шеберханалары, көркемстудия, медициналық курстар, үй шаруашылығы курстары мен шаштараздық іс курсы ашылды. Аналарға арнайы жабдықталған бөлмелер, балаларға арнайы ойын бөлмелер, балаларға арнайы ойын бөлмелері берілді.
Москвада балалар мен жасөспірімдерді орналастыруды мақсат еткен бірнеше панлау үйі мен орнықтыру орындары, қорлар, ассоциациялар құрылды. Түрлі кеңес беру орталықтары құрылды.
Петрозаводскіде паналау үйі балаларды орналастыру бөлімі маңында ашылды. Мұнда балалар 15 тәулік бойы қамауда болса, ал балалар үйінде олардың денсаулығына үнемі қамқорлық жасалды. Тәрбиеленушілердің еркін жүріп-тұруына жағдай жасалып, ақыл-кеңес берілді, үйлеріне бару үшін де ақшалай көмек көрсетілді.
«Гнездышко» 1995 ж. қараша айында Клина қаласындағы әлеуметтік көмек беру, үй-жаймен қамтамасыз ету, медициналық және психологиялық жәрдем көрсету, шабармандық қызмет пен әлеуметтік мәселелерді шешу өнеріне баулу болып табылды.
Бұл паналау үйінде уақытша келген 3 пен 14 жас аралағындағы 40-қа жуық балаға тамақ, киім, медициналық жәрдем мен күтім, психолгиялық және педагогикалық көмек көрсетіледі.
«Гнездышкада» балалар ғана емес, ата-ана құқықғынан айырылғандар мен ата-анасы ішімдікке салынғандардың балалары паналады.Мұнда демалу, ұйықтау, тамақтану мен еңбек етуге барлық жағдай жасалған. Бұл жерде баланың жеке тұлғасы, кризиске ұшырау себептері зерттелді, әр баламен жеке жұмыс бағдарламасы құрылды. Балалардың физиологиялық, ақыл-ой жайы жете зерттелді.
Ата-ана мейірімін сезінбеген, керісінше күнделікті ұрыс-керіс, жанжалмен үлкендер тарапынан дөрекілікті көрген балалар осы үйді паналады. Тіпті, мұнда келгендердің кейбіреуі ата-аналарының бір-бірін өлтірген кезеңін басынан кешірген.
Олардың көпшілігі интернат тәрбиесін көрген. Дала өмірі мен күнделікті тіршілік үшін күрес бұл балалардың денсаулығына кері әсерін тигізді. Сол себепті, көпшілігі қашуға, төбелесуге бейім болып келді.
Мұнда түскен баланы дәрігерлер жан-жақты зерттеп, арнайы емдеу карталарын жасады. Бұл карталарға арнайы бағдарлама жасалды. Арнайы бейімдеу бағдарламаларына мамандардың қорытындылары енгізілді, паналау үйінің қызметкерлерінің ұсыныстары кірді.
Жайлы тұрмыс пен жақсы сезім балалардың дұрыс өсіпжетілуі үшін аса қажет болды. Бұл балаларды жан-жақты зерттеу үшін де өз септігін тигізді.
Паналау үйінің тәртібі бойынша, сағат 7.30-да балалар ұйқыдан оятылып, жаттығулар жасады. Одан соң жатын орындарын жинастырды. Мектепке баратын оқушылар таңертеңгілік асты ертерек ішті.
Жөнді тамақтанбауға үйренген балалардың тамақтануы қатаң қадағаланды.
Балалардың жақсы тамақтануы, яғни асын асықпай жақсы ішуі үшін Раиса Васильийқызы арнайы сыйлықтар белгіледі. Асын толық ішкенге «арнайы сыйлықтар» беріледі. Негізгі сыйлықтар конфет, жеміс-жидек болды.
Паналау үйінің ұжымы негізінен бұрынғы балбақша қызметкерлерінен құралған болатын. Ал, олар балабақшадағы тәрбиелеу әдісін осында енгізе білді. Балалар мектеп мерекелеріне үнемі қатысып, суреттер салды, әндер айтты, би биледі, өз өнерлерін ортаға слды.
Еңбекке баулудың негізі өз-өзіне күтіммен қараудан басталады. Оған өз төсек-орнын жинау, киімін тазалау, ауланы қоқыстан, қардан тазарту жэәне кішігірім бақшадағы жұмыстар жатады. Балалар сәбіз, қызанақ, көкшөп, петрушка, қызылша сияқты көкөністерді өздері егіп, күтім жасады.
Мұнан кішкене сәбилердің еңбекке деген. Құлшысының мол, ал, 9-10 жасар оқушылардың еңбекке құлышынысы аз екендігі байқалды. Бірақ, олар тәрбиешілер назарынан тыс қалмады.
Паналау үйіне түскендердің көпшілігінің мінез-құлқында ауытқушылық бары байқалды. Олар үнемі себепсіз күліп, себепсіз жылайтын. Кейбіреуі екі-үш күнге қашып кетуді ойластыратын. Қашқандардың көпшілігі қайта оралып отырса, кейбіреуі миллиционер арқылы кері қайтарылатын. Олардың барлығы әр баламен жеке дара жұмыс жүргізетін психолог назарында болды. 7-10 жасар балалар жергілікті мектепке барып, үй тапсырмаларын тәрбиелеушілерімен бірге атқарды.паналау үйінің ұжымы балалардың қалыптасуына барлық жағдайды жасады. Олардың арасында балаларды өз үйлеріне қайыру, асырап алу немесе балалар үйіне жіберу сияқты істер болды.
Ұжым жұмысының негізгі бағыттарының бірі – отбасылық топтарды құру болып табылды.
Паналау үйінде отбасылық топтарды құрудың негізгі мақсаты – бала құқығы жөніндегі Халықаралық конвенцияның ұсынысына сәйкес «сәбилердің өмір сүру құқығы мен отбасында ьәрбиелену құқығын қорғау». Отбасылық топты кейбір отбасылар асырап алған балалар құрады, бірақ олар паналау үйінің статусын сақтап, одан унемі материалдық, медициналық және психологиялық көмек алып тұрды. Баланың денсаулық жағдайы мен психикалық жай-күйі үнемі тексерілді. Бұл туралы мәліметтер паналау үйінде үнемі тіркелді. Паналау үйі отбасылық топтағы балаларды қадағалап және көмек көрсетіп отырды.
«Гнездышко» балалар паналау үйі Москвадағы «Энди» фирмасы, әулие Тихон шіркеуі, Клиндегі Клинстройсервис, Сельстройкомбинаты, нан, сүт зауыттары, ет комбинатарының қаражатымен қамтамасыз етілді. Жеке тұлағалардың ішінде өз еркімен ақшалай көмек көрсетушілер де Жетім бала ата-анасының екеуі де немесе біреуі қайтыс болған жалғыз басты бала.
Жетімдіктің екі категориясы бар, ол табиғи және әлеуметтік жетімдік. Қоғамда негізінен ата-ана қамқорлығынан айырылғандарды табиғи жетім және әлеуметтік жетім деп екіге бөледі.
Әлеуметтік жетім дегеніміз- отбасындағы дағдарыс кезеңіндегі баланың құлықтық қондырғыларының құлдырауында, панасыздықтың, қараусыздықтың өршуі кезеңінде пайда болады. Ажырасулардың көбеюі ата-аналардың біреуі баланы тәрбиелеуде - әкесі немесе шешесі, некеден тыс туған балалардың тууының саны ұлғаюы. Ата-аналардың ажырасуы баланың мінез- құлқына яғни психикасына әсер етеді. ЮНИСЕФ мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасында яғни өз елімізде 100 мыңнан астам балалар, сәбилер үйлерінде және арнайы интернаттар да тәрбиеленіп жатыр. Балалар үйлері шағын болғандықтан онда әр баланың жүрегіне жол табуға тырысқан, бірақ әр балалар үйінде , мектеп интернаттарында жетім баланың әлеуметтік мәселелерін шеше алмайды.
Әлеуметтік жетімдіктің себебі неде?
-ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ана санының көбеюі;
-тілексіз туған балалар;
-халықтың материалдық жағдайының төмендеуі;
Қоршаған ортаның жетімдерге тигізетін кері әсері, ол ата-ана не жақын туыстарының жылулық сезімдерінің жеткіліксіздігі, отбасы мейірімінің кемшілігі. Балаларға әсер етіп отырған бұл жағдайлар олардың ақыл-ой дамуына, тұлға дамуына кері әсерін тигізеді.Көбінесе бұндай балаларды ақыл-ой дамуында кемшіліктер, жыныстык идентификациясының бұзылуы, нашакорлықпен қылмысқа бейімділік байқалады. Бұндай балалар қарым-қатынаста неврозды өздеріне көңіл аудартқысы келе тұра одан қашады, агрессивтілікке беріледі немесе түңіледі, зейінін шоғырландыра алмайды. Мұның бәрі балаларда қоршағандарға деген жағымсыз қатынастың тууына алып келеді. Балалар үйі жағдайында балалар арасында өзара қарым-қатынас орнайды. Отбасында жанұялық «біз» сезімі сезінеді. Бұл құлықтық күш бала да қорғаншылық жағдайын туғызады. Ал, ата-ананың қорғаншылығынсыз балаларды стихиялық түрде «біз және бөтендер» , «біз және олар» интернаттық сезімі қалыптасады. Бөтендерден бәрі ерекшеленеді, бірақ бала өз тобында шет қалып қояды. Олар адамдарды жатсынып оқшаулауды қалыпты жағдай ретінде қабылдайды. Бұдан олардың қоғам заңдылықтарын бұзу «құқығы» шығады. Бала интернатпен балалар үйінде көп құрдастарына бейімделуі керек, ал бала ортасында олардың үнемі болып тұру қоздырғыштықты, алаңдаушылыкты, агрессияны туғызады. Онда ананизм, гомосексуализм, сексуалдық кең өріс алады.
Бұның барлығы жылулықтың жағымды эмоциялардың жоқ болуы салдарынан туатын жүйке-жүйелерінің тозуы нәтижесінде пайда болады.
Балалар үйлері мен интернаттарда баланың өзі бола алады, жалғыз демала алады және өзінің іс-әрекеттеріне анализ жасай алар жеке бөлмесі жоқ.
Өзіндік шоғырланудың жоқтығынан тұлғаның белгілі бір стандартты әлеуметтік түр қалыптасады. Мемлекет қамқорлығындағы балалар да .....