Мазмұны
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық
ағымдарының түсінігі мен экономикалық қатынастардағы алатын орны
1.2 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарын
басқарудың ұйымдық құқықтық негіздері
2 “Қазақавтожол” РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІ
2.1. “Қазақавтожол” Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорынның қаржылық
қызметінің негізгі көрсеткіштерін талдау
2.2. “Қазақавтожол” РМК қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарын
басқару ерекшеліктері және оны ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарының түсінігі мен экономикалық қатынастардағы алатын орны
Қаржылық айналымдар кәсіпорын мүлігінің құрамды бөлігінің бірі болып табылады. Олардың пайдалану тиімділігі мен жағдайы кәсіпорын харекеті жетістігінің бірден бір шарты болады. Нарық қатынастарының дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік пен басқа шекті жағдаяттар кәсіпорынды айналым қаражаттарына деген саясатын амалсыздан өзгертуге, жаңа толықтыру көздерін іздеуге, оларды тиімді пайдалану проблемасын зерттеуге итереді. Кәсіпорынның материалды негізі болып, еңбек қаражаты түріндегі өндірістік қорлар табылады. Еңбек қаражаты түрлі деңгейде мен басқа еңбек құралдары қызмет ету барысында өзінің құнын өнім өндірісі құнына әр түрлі жағдайда көшіреді. Сондықтан да өндірістік қорлар негізгі және айналымды болып бөлінеді. Өндірістік айналым қорлары өндіріс ортасына қызмет етіп, бір өндірістік цикл барысындағы бастапқы өндірістік нысанын өзгертіп қана өзінің құнын дайын өнім құнына көшіреді. Айналым қорлар өз айналымында ақшалай, өндірістік және тауарлай нысандарын игереді, яғни кейін олар өндірістік қорлары мен айналыс қорлары болып бөлінеді. /1, 97 б./
Өндірістік айналым қорлары өзімен бірге өндіріс үшін қажетті шикізат запастары, негізгі және қосымша материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосымша бұйымдар, жанар май, жөндеуге қажетті қосымша бөлшектер, бағалылығы төмен мен тез тозатын бөлшектер, аяқталмаған өндірісті бейнелейді. /2, 37 б./
Айналыс қорлары өзімен бірге дайын өнім, ақшалай қаражаттар мен төлем қаражаттарын енгізеді.
Өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорлары қаражаттардың үздіксіз қозғалуын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның қорлар айналысы шикізат, материалдар, жанар май мен басқа да өндіріс қажеттіліктерін қаржыландырудан басталады және бұл айналыстың бастапқы деңгейі болады. Қорытындысында ақшалай қаражаттар өндірістік запастар формасын иеленеді және айналыс ортасынан өндіріс ортасына көшірілуін көрсетеді. Осы кезде құн шығындалмай, тек қана авансталады, өйткені айналыс біткен кезде ол қайта оралады. Айналыстың екінші деңгейі - өндіріс процесі барысында жүреді, жаңа құнды иеленген жаңа өнімді дайындаған еңбек күші өзінің өндіріс қаражаттарын пайдалануды жүзеге асырады. Авансталған құн өз нысанын қайтадан өндірістіктен тауарлыққа ауыстырады. Айналыстың үшінші деңгейінде өндірістік дайын өнімді (қызмет көрсету, жұмыс) мен ақшалай қаражаттарды алу болып табылады. Осы деңгейде айналым қаражаттары қайтадан өндірістік ортадан айналыс ортасына өтеді. Үзілген тауарлық айналыс жаңартылып, тауарлық нысанындағы құн ақшалай нысанға өтеді. Өнімді дайындау мен сатуға (қызмет көрсету, жұмыстар) кеткен қаражаттар сомасы мен өндірілген (қызмет көрсету, жұмыстар) өнімнен түскен сомасы арасындағы өзгешелігі кәсіпорынның ақшалай жинағын құрайды.
Бір айналымды бітіріп, айналым қаражаттары жаңа деңгейге түседі. Айналым қаржыларының біркелкі қозғалысы өндіріс пен айналыс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Бұл айналым қаржыларының негізігі өндірістік функциясы болып табылады.
Айналым қаржыларының талдауын жасаған кезде айналым қаржыларының айналыс жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларына көңіл аудару керек. Олар төмендегі 1 суретте көрсетілген.
Айналым қаржылары қаржылық категориялардың ішінде негізгі біреуі болып, өндірістік ортасына, айналыс ортасына, халық шаруашылығының есеп жағдайы мен мемлекеттің қаржылық айналысына әсер етіп, өзінің үшінші функциясын, яғни төлем есептік функциясын іске асырады. /2, 44 б./
Айналым қаржыларының түсінігі өндірістік пен айналыс қорларының айналысын қаражатпен аванстау сияқты, осы категорияның оның толық экономикалық мазмұнын ашпайды. Ол белгілі бір ақшалай қаражаттарын аванстау өндіріс процесі кезінде пайда болатын қосымша өнімнің запас құнына аванстау процесі сияқты жүретінін есепке алмайды. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлар айналымының қорытындысында, айналым қаржыларын авансталған сомасы түскен пайда сомасынан неғұрлым үлкен мөлшерді құрайды. Ал рентабельді емес кәсіпорындарда қорлар айналымының қорытындысында, айналым қаржыларын авансталған сомасы түскен пайда сомасынан шығындар арқасында неғұрлым азаяды.
Сонымен айналым қаржылары өзімен бірге қажетті мөлшердегі өндірістік пен айналыс қорларының айналымын пайдалану мен жоспарлы құрылуын және кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларын даярлау мен уақытылы есеп жүргізуді қамтамасыз ететін авансталатын қаражат нысанын құрайды. Айналым қаржылары өзімен бірге материалды мен ақшалай ресурстарды қосатындықтан, олардың ұйымдастырылуы мен тиімді пайдалануы материалды өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. /2, 43 б./
Айналым қаржыларының ұйымдастырылуы олардың тиімділігін жоғарлату жалпы комлексті проблемаларының негізгісі болады. Айналым қаржыларының ұйымдастырылуы келесілерді қарастырады:
- айналым қаржыларының құрамы мен құрылымын анықтау;
- кәсіпорында айналым қаржыларының сұранысын анықтау;
- айналым қаржыларының құрылу көздерін анықтау;
- айналым қаржыларын бақылау мен қозғалысын анықтау;
- айналым қаржыларының тиімділігі мен пайдалану қауіпсіздігінің жауапкершілігі. /3, 56 б./
Айналым қаржыларының құрамына өндірістік қорлар мен айналыс қорларының айналысын құрайтын элементтерінің жиынтығы кіреді.
Айналым қаржыларының элементтері болып: шикізат, негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар, жанар май мен отын, ыдыс пен ыдыс материалдары, жөндеуге арналған бұйымдар, құрал - жабдықтар, шаруашылық керек жарақ пен басқалар, аяқталмаған өндіріс пен өзіндік дайындалған жартылай фабрикаттар, келешек мерзімнің шығындары, дайын өнім, тиілген тауарлар, ақшалай қаражаттар, дебиторлар және тағы басқалар.
Жоспарлау, есеп пен талдау тәжірибесінде айналым қаржылары келесідей белгілер бойынша топталады:
1) өндіріс процесі барысында функционалды рөлі бойынша - айналым өндіріс қорлары мен айналым қорлары;
2) бақылау, жоспарлау мен басқару тәжірибесі бойынша – нормаланатын және нормаланбайтын айналым қаржылары;
3) айналым капиталының құрылу көздері бойынша – меншік айналым капиталы мен қарыз айналым капиталы;
4) өтімділігі бойынша (ақшалай қаражатқа өту жылдамдығы бойынша) – абсолютті өтімді қаржылар, тез өтімді айналым қаржылары, баяу өтімді айналым қаржылары;
5) капиталды салымдарының тәуекелділік дәрежесі бойынша – минималды дәрежелі тәуекелділігі бар айналым капиталы, төмен дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы, орташа дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы, үлкен дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы;
6) есеп стандарттары мен кәсіпорынның балансында көрсетілуі бойынша – запастағы айналым қаржылары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) материалды мүліктік пайдалануы бойынша – еңбек заттары, дайын өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар мен есептегі қаражаттар. /1, 81 б./
Айналым қаражаттар құрылымының негізінде айналым қаражаттар жалпы сома элементтерінің ара қатынасын белгілейді. /2, 49 б./
Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы экономиканың түрлі салалары мен қосалқы сала бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және ұйымдастырушылық ретінің көптеген факторларымен анықталады.
Өндірістік кәсіпорындар үшін сипатты белгісі болып, айналым қаражаттарының негізгі бөлігін дебиторлық қарыз тауарлық материалды құндылықтардың запастары алып жатқандығы табылады. /4, 53 б./
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаты нормаландыру болады. Осы қағидатты жүзеге асыру экономикалық тұрғыдан меншік айналым қаражаттарының қажетті шамасын орнату мен солардың көмегімен төлем есептік пен өндірістік функцияларын жүзеге асыруда тиімді жағдай жасауға көмектеседі. Қазіргі кездің қате тәжірибесі нормаланатын айналым капиталдан бас тарту болып және ол төлем есептік тәртіптің құлдырау себебінің бірі табылады.
Айналым қаржыларын дұрыс ұйымдастырудың негізгі қағидаты оларды тек қажетті мақсатта пайдалану. Бұл қағидаттың бұзылу нәтижесінде айналым қаражаттарының өндірістік айналым аванстаудан шығындарды жабу, шаруашылықсыздан түсетін шығындар, қарыздар бойынша банк пайыздарының жоғары төлемдері, салық төлемдерінің бюджетке төлеу нәтижесінде төлем есептік тәртіптің дағдарысына, дайын өнім мен шикізат үшін жеткізушілерге деген қарыздардың өсіміне, қызметкер мен жұмысшыларға төленетін еңбек ақыға, салық төлемдері бойынша бюджеттік төлемдеріне әкеледі.
Айналым қаражаттарының ұйымдастырудың маңызды қағидаты болып, олардың сақталуы, оңтайлы қолдануы мен айналымды тездету табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастырылуы өзімен бірге сақталуға үздіксіз бақылау мен тексерісті пайдалану тиімділігі мен статистикалық көрсеткіштерінің, жедел және бухгалтерлік есеп негізінде іс жүргізеді. /5, 249 б./
Ал қаржылық ағым дегеніміз – депозиттік (ағымды) шоттар және қолма–қол ақшалар, кәсіпорынмен барлық харекеті нәтижесінен түсетін және келешек харекет шығындарына жұмсалатын ақшалай қаражаттар болып табылады. Сонымен қатар ақшалай қаражаттар есебіне қысқа мерзімді жоғары өтімді бағалы қағаздар, солардың ішінде мемлекеттік қазыналық вексельдер, банктік депозиттік сертификаттар, ашық түрдегі инвестициялық қорлар түсімдері мен артықшылығы бар акциялар алынады. Қаржылық қаражаттар мен өтімді бағалы қағаздар запастары сала мен компанияның басқа салалары бойынша қозғалуға мүмкіндігі бар. /4, 301 б./
Қаржылық ағымның құрылуының басты факторы болып, кәсіпорынның сатып алушыға сатқан өнімнен түсетін төлем табылады. Қаржылық түсімдерінің есепті ағымды көрсеткіштері – түсім мен сатудан түскен пайда болады. Түсім мен сатудан түскен пайда кәсіпорынның қаржылық жағдайының бағасы ретінде өте маңызды. Бірақ сонда да ол сатудан түсетін қаржылық ағымдары туралы ақпарат жоқ болса, ол толық емес болушы еді.
Қорытындысында ақшаның бар болуы мен болмауы кәсіпорынның даму бағыты мен мүмкіндіктерін, ал ақшалай түсімдердің төлемдерден жоғарлауы қосымша пайда түсіру мақсатында ақшаны аудару болып табылады. Бірақ осында кейбір жағдайларды ескерген жөн, кәсіпорын үшін оның төлем қабілеттілігін қолдап тұратын өтімді активтер түрінде үнемі белгілі бір сома болуы қажет. /7, 17 б./
Сатудан түскен табыс – сатылған өнімге деген қосылған шығындар мен есепті табыс арасындағы әртүрлілігі болады.
Ақшалай қаражаттардың ағымы бұл көрсеткіштерге тәуелді болады. Ол өзімен бірге кәсіпорынның белгілі бір мерзімге ақшалай қаражаттарды төлеу мен түсім арасындағы әртүрлілікті көрсетеді. Ақшалай қаражаттарды төлеу мен табу өнімді дайындауға кеткен шығындар мен өнімді сатудан түскен пайдамен байланысты емес.
“Кәсіпорынның ақшалай ағымы” түсінігі өте ауқымды, өзінің ішінде шаруашылық харекетке қызмет ететін осындай көптеген ағымдардан тұрады. Ақшалай ағымдарын тиімді бақылау мақсатында белгілі бір жіктелу қажет болады. Осындай ақшалай ағымдарынның жіктелу келесідей топтастыру бойынша жүзеге асырылады:
1. шаруашылық процеске қызмет ету масштабы бойынша;
2. шаруашылық харекет түрлері бойынша;
3. ақшалай қаражаттардың қозғалу бағыты бойынша;
4. көлемді есептеу әдісі бойынша;
5. игілік деңгейі бойынша;
6. уақытты бағалау әдісі бойынша;
7. қарастырылатын мерзімнің құрылу үздіксіздігі бойынша;
8. уақыт аралығының біртекті құрылымы бойынша /2, 382 б./. Қарастырылған сыныптама кәсіпорында ақшалай қаражаттар түрлерінің есеп, талдау мен жоспарлауды жүзеге асыруға көмектеседі.
Ақшалай қаражаттардың қолма – қолды мен қолма – қолсыз кәсіпорынмен алатын және жұмсайтын нысандағы ағымын менеджментте ақшалай ағымдар деп атайды. Бұндай ағымдардың екі түрі кездеседі: оң және теріс.
Оң ағымдар өзімен бірге кәсіпорынның ақша қаражаттарының түсуін көрсетсе, ал теріс ағымдар – кәсіпорынмен ақшаның кетуі мен жұмсалуын анықтайды. Ақшаның кассадан немесе есеп шотқа ішкі тасымалы ақшалай ағымдарға жатпайды. Ақшалай ағымның пайда болуы біріншіден кәсіпорынаралық “шекараны” кесіп өту міндетін орындау болып табылады. Белгілі бір уақыт мерзіміндегі ұлттық ағыс пен ағымның арасындағы ақшалай ағымдарының айырмашылығын таза ақшалай ағым деп атайды. Ол да (ағыс немесе ағым) оң және теріс болуы мүмкін /5, 362 б./.
Жоғарыда айтылып өткендей, кәсіпорынның барлық ақшалай ағымдары негізгі үш топқа бөлінеді: операциялық, инвестициялық және қаржылық харекетінен түсетін ағымдар, өзінің ішінде ағыс пен ағымдар түрінде бөлінетін ағымдар болып табылады.
Операциялық харекетінен түсетін ағымдар өнімді сатудан (қызмет көрсету, жұмыс) түскен табыс, дебиторлық қарызды жабу, сатып алушылардан түсетін аванстардан құралады. Операциялық ағыстар – бұл жеткізуші мен мердігерлердің шоттарын төлеу, еңбек ақыны төлеу, бюджеттік және бюджеттік емес қорларға төлемдер, несие пайыздарын төлеу жатады. Бұл тізім сонымен бірге өзіне кәсіпорынмен жасалатын барлық айналым қаражаттарымен операцияларды жатқызады.
Инвестициялық харекетінен түсетін ақшалай ағыстар өзімен бірге негізгі қорлардан түсетін төлемдер, жаңа объекттердің құрылысына төлемдер, пайда табу не оларды бақылау мақсатында кәсіпорындар немесе акция пакетін сатып алу, басқа кәсіпорындарға ұзақ мерзімді қарыз беру жатқызады. Сәйкесінше инвестициялық ағымдар негізгі қорларды сату мен аяқталмаған құрылыстан, басқа кәсіпорындардың акция пакетін сатудан, ұзақ мерзімді қарыздың қайтару сомасы, кәсіпорынмен белгілі уақыт мерзіміндегі акция пакетін ұстау үшін алатын дивиденттер сомасы және ұзақ мерзімді қарыздармен пайдаланғаны үшін қарыз алушылардың пайыздары.
Қаржылық ағыстар – бұл жаңа акциялар мен облигацияларды орналастырудан түскен сома, басқа кәсіпорындарда не банктерден алынған қысқа мерзімді мен ұзақ мерзімді қарыздар, басқа көздерден түскен бүтін қаржыландару болып табылады. Ағыстар өзімен бірге қарыз бен несиелердің қайтарылуын, облигацияларды қайтару, меншік акцияларды сатып алу, дивиденттерді төлеу жатқызады. Бұл бөлім ішкі қаржыландыру көздерінен, яғни кәсіпорынның негізгі харекетінен тәуелсіз құрылады. Қаржылық операцияларға негізінен кәсіпорынмен алынатын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыздар мен банк несиелері (соның ішінде вексель қарыздары) жатады. Бірақ несие үшін төленетін пайыздар (мерзімге байланысты емес) кәсіпорынның операциялық харекетіне жатады.
Кәсіпорының ақшалай ағымдарының барлық түрлерімен топталасуы есеп беру ақпаратының аналитикалық тұрғыдан жоғарлатады. Қаржылық менеджер (немесе несие беруші) кәсіпорынға қандай көздер пайданы үлкен көлемде әкелетінін және қайсылары оларды үлкен көлемде пайдаланатынын көріп білуі тиіс. Қанағатты жұмыс істейтін кәсіпоырнда таза ақшалай ағым нөлге бағытталуы тиіс, яғни есеп мерзімі ішінде түскен ақщалай қаражаттар тиімді түрде инвестицияланып қалуы қажет. Бірақ осы нәтижеге түрлі жолдар әкеледі: негізгі қорларды көбейту мақсатында кәсіпорынмен пайдаланатын қолма – қолды таза ағымды операциялық харекеті әкелуі мүмкін. Бірақ керісінше жағдай да болуы мүмкін – кәсіпорын негізгі капиталының бір бөлігін сатқан кезде, өзінің таза ақшалай ағымын операциялық харекетінен жабады. Бұл нұсқа кәсіпорын үшін әсіресе жағымды емес, оның ақшалай қаражаттар негізгі көзі ретінде оның мүлікті сату емес операциялық харекеті болуы тиіс.
Ақшалай қаражаттардың баланстық қалдықта белгілі бір мерзім ішінде ұлғаю не азаю себебі активтер және пассивтер баланс құнының өзгеруінен тәуелді болады. Қайсы бір актив бабының ұлғаю құны (ақшалай қаражаттардан басқа) – ақшалай қаражаттардың азаюын көрсетеді. Және керісінше қарыз және меншік көздерінің қаржыландырылуы ұлғайса, ақшалай қаражаттардың қалдық факторының ұлғаюы болып табылады.
Сәйкесінше, ақшалай қаражаттар қалдығының өзгеруін кәсіпорынның активтер мен пассивтерді қадағалау қаржылық саясаты түрінде қарастыруға болады. Солардың қатарына:
а) айналымнан тыс активтердің әр бір элементі бойынша ұлғаю не азайту қажеттілігі туралы шешім қабылдау;
ә) запастарды бақылау, соның ішінде қажетті запастардың негізгі құнын анықтау, неғұрлым қымбат шикізат пен басқа да материалдық құндылықтарды сатып алу;
б) дебиторлық қарызды бақылау, яғни сатып алушылар мен басқа дебиторлармен есеп шарттарын жүргізу, сенімсіз дебиторлық қарызды көшіру, мерзімі шыққан қарызды қайтаруды ынталандыру;
в) меншік капиталының қажетті мөлшері мен оның қарыз қаржыландыру көздерімен байланысы туралы шешім қабылдау;
г) кәсіпорын үшін тиімді жеткізушілермен есеп міндеттерін қамтамасыз ету;
д) ұзақ мерзімді мен қысқа мерзімді қарыздар мен несиелерді пайдалану қажеттілігі мен ықтималдығын анықтау.
Осы мәселелердің барлығы төлеу қабілеттілігін, кәсіпорынның несие төлеу қабілеттілігін мен қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ақшалай қаражаттардың қажетті қалдығына және активтер мен пассивтердің құрылысына әкелуі керек. /7, 251 б./
Ақшалай ағымның құрылымын басқа факторлар тобының негізінде бағалау мүмкіндігі бар – ақшалай қаражаттардың түсу көзі мен олардың пайдалану бағыттары бойынша (1 кесте).
1 кесте.
Ақшалай ағымның құрылуы
№ Ақшалай қаражаттардың түсімі Ақшалай қаражаттардың жұмсалуы
1 Тауар, өнім , қызмет көрсетуден түскен пайда. Сатып алынған тауарлар, жұмыс пен қызмет көрсетуге төлеу.
2 Мүлікті сатудан түскен пайда. Еңбекті төлеу.
3 Қабылданған аванстар. Бірегей қоғамдық қорға аударымдар.
4 Бюджеттік және басқа бағытты қаржыландыру. Есеп сомалар мен аванстарды төлеу.
5 Өтеусіз қабылдау. Құрылыста бөлшекпен қатысу.
6 Несиелер мен қарыздар. Машиналар, құрылыстар мен құрылғыларға төлеу.
7 Қаржылық түсімдердің дивиденттері мен пайыздары. Қаржылық аударымдар.
8 Басқа түсімдер. Бағалы қағаздар бойынша пайыздар мен дивиденттерді төлеу.
9 Бюджетпен есептесу.
10 Қарыздар мен несиелер бойынша негізгі қарыз сомасын төлеу.
11 Басқа да қажетті төлемдер мен аударымдар.
Ақшалай қаражаттардың түскен мен төленген сомалары арасындағы айырмашылық ақшалай қаражаттар баланстық қалдығын соңғы мерзімге белгілейді.
Кәсіпорынның қаржылық қорытындылар талдау қорытындысы кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағасымен сәйкес келіп, түсімдердің мөлшерінен емес, кәсіпорынның қарыздарын өтеу қабілеттілігі не активтердің өтімділігімен сәйкестелуі.
Бухгалтерлік баланс пен ақшалай қаражаттардың қозғалу есебі бойынша ақшалай қаражаттардың қалу себебін және олардан сандық негізгілерін анықтап алуға болады. Осы сұрақ бойынша қосымша ақпаратты пайда мен шығыс туралы есеп береді.
Пайда мен шығыс туралы есеп – бұл түсім мен шығыстардың алынуымен байланысты құрылымды ақпаратты көрсететін есеп. Шығыстардың құрылымы функционалды немесе ресурстық белгі бойынша құрылу мүмкін.
Баланстық есеп – бұл кәсіпорынның есеп беру мерзімінің соңына қараа активтер мен пассивтер туралы құрылымды ақпаратты көрсететін есеп. Активтердің өтімділігі азаю деңгейімен және пассивтерді міндеттемелер мен меншік капиталға бөліп көрсетеді.
Ақшалай қаражаттардың қозғалу есебі – бұл кәсіпорын харекетімен байланысты ақшалай ағымдары туралы құрылымды ақпараты бар есеп болып ......
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық
ағымдарының түсінігі мен экономикалық қатынастардағы алатын орны
1.2 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарын
басқарудың ұйымдық құқықтық негіздері
2 “Қазақавтожол” РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІ
2.1. “Қазақавтожол” Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорынның қаржылық
қызметінің негізгі көрсеткіштерін талдау
2.2. “Қазақавтожол” РМК қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарын
басқару ерекшеліктері және оны ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АЙНАЛЫМДАРЫ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АҒЫМДАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық айналымдары мен қаржылық ағымдарының түсінігі мен экономикалық қатынастардағы алатын орны
Қаржылық айналымдар кәсіпорын мүлігінің құрамды бөлігінің бірі болып табылады. Олардың пайдалану тиімділігі мен жағдайы кәсіпорын харекеті жетістігінің бірден бір шарты болады. Нарық қатынастарының дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік пен басқа шекті жағдаяттар кәсіпорынды айналым қаражаттарына деген саясатын амалсыздан өзгертуге, жаңа толықтыру көздерін іздеуге, оларды тиімді пайдалану проблемасын зерттеуге итереді. Кәсіпорынның материалды негізі болып, еңбек қаражаты түріндегі өндірістік қорлар табылады. Еңбек қаражаты түрлі деңгейде мен басқа еңбек құралдары қызмет ету барысында өзінің құнын өнім өндірісі құнына әр түрлі жағдайда көшіреді. Сондықтан да өндірістік қорлар негізгі және айналымды болып бөлінеді. Өндірістік айналым қорлары өндіріс ортасына қызмет етіп, бір өндірістік цикл барысындағы бастапқы өндірістік нысанын өзгертіп қана өзінің құнын дайын өнім құнына көшіреді. Айналым қорлар өз айналымында ақшалай, өндірістік және тауарлай нысандарын игереді, яғни кейін олар өндірістік қорлары мен айналыс қорлары болып бөлінеді. /1, 97 б./
Өндірістік айналым қорлары өзімен бірге өндіріс үшін қажетті шикізат запастары, негізгі және қосымша материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосымша бұйымдар, жанар май, жөндеуге қажетті қосымша бөлшектер, бағалылығы төмен мен тез тозатын бөлшектер, аяқталмаған өндірісті бейнелейді. /2, 37 б./
Айналыс қорлары өзімен бірге дайын өнім, ақшалай қаражаттар мен төлем қаражаттарын енгізеді.
Өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорлары қаражаттардың үздіксіз қозғалуын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның қорлар айналысы шикізат, материалдар, жанар май мен басқа да өндіріс қажеттіліктерін қаржыландырудан басталады және бұл айналыстың бастапқы деңгейі болады. Қорытындысында ақшалай қаражаттар өндірістік запастар формасын иеленеді және айналыс ортасынан өндіріс ортасына көшірілуін көрсетеді. Осы кезде құн шығындалмай, тек қана авансталады, өйткені айналыс біткен кезде ол қайта оралады. Айналыстың екінші деңгейі - өндіріс процесі барысында жүреді, жаңа құнды иеленген жаңа өнімді дайындаған еңбек күші өзінің өндіріс қаражаттарын пайдалануды жүзеге асырады. Авансталған құн өз нысанын қайтадан өндірістіктен тауарлыққа ауыстырады. Айналыстың үшінші деңгейінде өндірістік дайын өнімді (қызмет көрсету, жұмыс) мен ақшалай қаражаттарды алу болып табылады. Осы деңгейде айналым қаражаттары қайтадан өндірістік ортадан айналыс ортасына өтеді. Үзілген тауарлық айналыс жаңартылып, тауарлық нысанындағы құн ақшалай нысанға өтеді. Өнімді дайындау мен сатуға (қызмет көрсету, жұмыстар) кеткен қаражаттар сомасы мен өндірілген (қызмет көрсету, жұмыстар) өнімнен түскен сомасы арасындағы өзгешелігі кәсіпорынның ақшалай жинағын құрайды.
Бір айналымды бітіріп, айналым қаражаттары жаңа деңгейге түседі. Айналым қаржыларының біркелкі қозғалысы өндіріс пен айналыс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Бұл айналым қаржыларының негізігі өндірістік функциясы болып табылады.
Айналым қаржыларының талдауын жасаған кезде айналым қаржыларының айналыс жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларына көңіл аудару керек. Олар төмендегі 1 суретте көрсетілген.
Айналым қаржылары қаржылық категориялардың ішінде негізгі біреуі болып, өндірістік ортасына, айналыс ортасына, халық шаруашылығының есеп жағдайы мен мемлекеттің қаржылық айналысына әсер етіп, өзінің үшінші функциясын, яғни төлем есептік функциясын іске асырады. /2, 44 б./
Айналым қаржыларының түсінігі өндірістік пен айналыс қорларының айналысын қаражатпен аванстау сияқты, осы категорияның оның толық экономикалық мазмұнын ашпайды. Ол белгілі бір ақшалай қаражаттарын аванстау өндіріс процесі кезінде пайда болатын қосымша өнімнің запас құнына аванстау процесі сияқты жүретінін есепке алмайды. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлар айналымының қорытындысында, айналым қаржыларын авансталған сомасы түскен пайда сомасынан неғұрлым үлкен мөлшерді құрайды. Ал рентабельді емес кәсіпорындарда қорлар айналымының қорытындысында, айналым қаржыларын авансталған сомасы түскен пайда сомасынан шығындар арқасында неғұрлым азаяды.
Сонымен айналым қаржылары өзімен бірге қажетті мөлшердегі өндірістік пен айналыс қорларының айналымын пайдалану мен жоспарлы құрылуын және кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларын даярлау мен уақытылы есеп жүргізуді қамтамасыз ететін авансталатын қаражат нысанын құрайды. Айналым қаржылары өзімен бірге материалды мен ақшалай ресурстарды қосатындықтан, олардың ұйымдастырылуы мен тиімді пайдалануы материалды өндіріс процесі ғана емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. /2, 43 б./
Айналым қаржыларының ұйымдастырылуы олардың тиімділігін жоғарлату жалпы комлексті проблемаларының негізгісі болады. Айналым қаржыларының ұйымдастырылуы келесілерді қарастырады:
- айналым қаржыларының құрамы мен құрылымын анықтау;
- кәсіпорында айналым қаржыларының сұранысын анықтау;
- айналым қаржыларының құрылу көздерін анықтау;
- айналым қаржыларын бақылау мен қозғалысын анықтау;
- айналым қаржыларының тиімділігі мен пайдалану қауіпсіздігінің жауапкершілігі. /3, 56 б./
Айналым қаржыларының құрамына өндірістік қорлар мен айналыс қорларының айналысын құрайтын элементтерінің жиынтығы кіреді.
Айналым қаржыларының элементтері болып: шикізат, негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар, жанар май мен отын, ыдыс пен ыдыс материалдары, жөндеуге арналған бұйымдар, құрал - жабдықтар, шаруашылық керек жарақ пен басқалар, аяқталмаған өндіріс пен өзіндік дайындалған жартылай фабрикаттар, келешек мерзімнің шығындары, дайын өнім, тиілген тауарлар, ақшалай қаражаттар, дебиторлар және тағы басқалар.
Жоспарлау, есеп пен талдау тәжірибесінде айналым қаржылары келесідей белгілер бойынша топталады:
1) өндіріс процесі барысында функционалды рөлі бойынша - айналым өндіріс қорлары мен айналым қорлары;
2) бақылау, жоспарлау мен басқару тәжірибесі бойынша – нормаланатын және нормаланбайтын айналым қаржылары;
3) айналым капиталының құрылу көздері бойынша – меншік айналым капиталы мен қарыз айналым капиталы;
4) өтімділігі бойынша (ақшалай қаражатқа өту жылдамдығы бойынша) – абсолютті өтімді қаржылар, тез өтімді айналым қаржылары, баяу өтімді айналым қаржылары;
5) капиталды салымдарының тәуекелділік дәрежесі бойынша – минималды дәрежелі тәуекелділігі бар айналым капиталы, төмен дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы, орташа дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы, үлкен дәрежелі тәуекелдігі бар айналым капиталы;
6) есеп стандарттары мен кәсіпорынның балансында көрсетілуі бойынша – запастағы айналым қаржылары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) материалды мүліктік пайдалануы бойынша – еңбек заттары, дайын өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар мен есептегі қаражаттар. /1, 81 б./
Айналым қаражаттар құрылымының негізінде айналым қаражаттар жалпы сома элементтерінің ара қатынасын белгілейді. /2, 49 б./
Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы экономиканың түрлі салалары мен қосалқы сала бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және ұйымдастырушылық ретінің көптеген факторларымен анықталады.
Өндірістік кәсіпорындар үшін сипатты белгісі болып, айналым қаражаттарының негізгі бөлігін дебиторлық қарыз тауарлық материалды құндылықтардың запастары алып жатқандығы табылады. /4, 53 б./
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаты нормаландыру болады. Осы қағидатты жүзеге асыру экономикалық тұрғыдан меншік айналым қаражаттарының қажетті шамасын орнату мен солардың көмегімен төлем есептік пен өндірістік функцияларын жүзеге асыруда тиімді жағдай жасауға көмектеседі. Қазіргі кездің қате тәжірибесі нормаланатын айналым капиталдан бас тарту болып және ол төлем есептік тәртіптің құлдырау себебінің бірі табылады.
Айналым қаржыларын дұрыс ұйымдастырудың негізгі қағидаты оларды тек қажетті мақсатта пайдалану. Бұл қағидаттың бұзылу нәтижесінде айналым қаражаттарының өндірістік айналым аванстаудан шығындарды жабу, шаруашылықсыздан түсетін шығындар, қарыздар бойынша банк пайыздарының жоғары төлемдері, салық төлемдерінің бюджетке төлеу нәтижесінде төлем есептік тәртіптің дағдарысына, дайын өнім мен шикізат үшін жеткізушілерге деген қарыздардың өсіміне, қызметкер мен жұмысшыларға төленетін еңбек ақыға, салық төлемдері бойынша бюджеттік төлемдеріне әкеледі.
Айналым қаражаттарының ұйымдастырудың маңызды қағидаты болып, олардың сақталуы, оңтайлы қолдануы мен айналымды тездету табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастырылуы өзімен бірге сақталуға үздіксіз бақылау мен тексерісті пайдалану тиімділігі мен статистикалық көрсеткіштерінің, жедел және бухгалтерлік есеп негізінде іс жүргізеді. /5, 249 б./
Ал қаржылық ағым дегеніміз – депозиттік (ағымды) шоттар және қолма–қол ақшалар, кәсіпорынмен барлық харекеті нәтижесінен түсетін және келешек харекет шығындарына жұмсалатын ақшалай қаражаттар болып табылады. Сонымен қатар ақшалай қаражаттар есебіне қысқа мерзімді жоғары өтімді бағалы қағаздар, солардың ішінде мемлекеттік қазыналық вексельдер, банктік депозиттік сертификаттар, ашық түрдегі инвестициялық қорлар түсімдері мен артықшылығы бар акциялар алынады. Қаржылық қаражаттар мен өтімді бағалы қағаздар запастары сала мен компанияның басқа салалары бойынша қозғалуға мүмкіндігі бар. /4, 301 б./
Қаржылық ағымның құрылуының басты факторы болып, кәсіпорынның сатып алушыға сатқан өнімнен түсетін төлем табылады. Қаржылық түсімдерінің есепті ағымды көрсеткіштері – түсім мен сатудан түскен пайда болады. Түсім мен сатудан түскен пайда кәсіпорынның қаржылық жағдайының бағасы ретінде өте маңызды. Бірақ сонда да ол сатудан түсетін қаржылық ағымдары туралы ақпарат жоқ болса, ол толық емес болушы еді.
Қорытындысында ақшаның бар болуы мен болмауы кәсіпорынның даму бағыты мен мүмкіндіктерін, ал ақшалай түсімдердің төлемдерден жоғарлауы қосымша пайда түсіру мақсатында ақшаны аудару болып табылады. Бірақ осында кейбір жағдайларды ескерген жөн, кәсіпорын үшін оның төлем қабілеттілігін қолдап тұратын өтімді активтер түрінде үнемі белгілі бір сома болуы қажет. /7, 17 б./
Сатудан түскен табыс – сатылған өнімге деген қосылған шығындар мен есепті табыс арасындағы әртүрлілігі болады.
Ақшалай қаражаттардың ағымы бұл көрсеткіштерге тәуелді болады. Ол өзімен бірге кәсіпорынның белгілі бір мерзімге ақшалай қаражаттарды төлеу мен түсім арасындағы әртүрлілікті көрсетеді. Ақшалай қаражаттарды төлеу мен табу өнімді дайындауға кеткен шығындар мен өнімді сатудан түскен пайдамен байланысты емес.
“Кәсіпорынның ақшалай ағымы” түсінігі өте ауқымды, өзінің ішінде шаруашылық харекетке қызмет ететін осындай көптеген ағымдардан тұрады. Ақшалай ағымдарын тиімді бақылау мақсатында белгілі бір жіктелу қажет болады. Осындай ақшалай ағымдарынның жіктелу келесідей топтастыру бойынша жүзеге асырылады:
1. шаруашылық процеске қызмет ету масштабы бойынша;
2. шаруашылық харекет түрлері бойынша;
3. ақшалай қаражаттардың қозғалу бағыты бойынша;
4. көлемді есептеу әдісі бойынша;
5. игілік деңгейі бойынша;
6. уақытты бағалау әдісі бойынша;
7. қарастырылатын мерзімнің құрылу үздіксіздігі бойынша;
8. уақыт аралығының біртекті құрылымы бойынша /2, 382 б./. Қарастырылған сыныптама кәсіпорында ақшалай қаражаттар түрлерінің есеп, талдау мен жоспарлауды жүзеге асыруға көмектеседі.
Ақшалай қаражаттардың қолма – қолды мен қолма – қолсыз кәсіпорынмен алатын және жұмсайтын нысандағы ағымын менеджментте ақшалай ағымдар деп атайды. Бұндай ағымдардың екі түрі кездеседі: оң және теріс.
Оң ағымдар өзімен бірге кәсіпорынның ақша қаражаттарының түсуін көрсетсе, ал теріс ағымдар – кәсіпорынмен ақшаның кетуі мен жұмсалуын анықтайды. Ақшаның кассадан немесе есеп шотқа ішкі тасымалы ақшалай ағымдарға жатпайды. Ақшалай ағымның пайда болуы біріншіден кәсіпорынаралық “шекараны” кесіп өту міндетін орындау болып табылады. Белгілі бір уақыт мерзіміндегі ұлттық ағыс пен ағымның арасындағы ақшалай ағымдарының айырмашылығын таза ақшалай ағым деп атайды. Ол да (ағыс немесе ағым) оң және теріс болуы мүмкін /5, 362 б./.
Жоғарыда айтылып өткендей, кәсіпорынның барлық ақшалай ағымдары негізгі үш топқа бөлінеді: операциялық, инвестициялық және қаржылық харекетінен түсетін ағымдар, өзінің ішінде ағыс пен ағымдар түрінде бөлінетін ағымдар болып табылады.
Операциялық харекетінен түсетін ағымдар өнімді сатудан (қызмет көрсету, жұмыс) түскен табыс, дебиторлық қарызды жабу, сатып алушылардан түсетін аванстардан құралады. Операциялық ағыстар – бұл жеткізуші мен мердігерлердің шоттарын төлеу, еңбек ақыны төлеу, бюджеттік және бюджеттік емес қорларға төлемдер, несие пайыздарын төлеу жатады. Бұл тізім сонымен бірге өзіне кәсіпорынмен жасалатын барлық айналым қаражаттарымен операцияларды жатқызады.
Инвестициялық харекетінен түсетін ақшалай ағыстар өзімен бірге негізгі қорлардан түсетін төлемдер, жаңа объекттердің құрылысына төлемдер, пайда табу не оларды бақылау мақсатында кәсіпорындар немесе акция пакетін сатып алу, басқа кәсіпорындарға ұзақ мерзімді қарыз беру жатқызады. Сәйкесінше инвестициялық ағымдар негізгі қорларды сату мен аяқталмаған құрылыстан, басқа кәсіпорындардың акция пакетін сатудан, ұзақ мерзімді қарыздың қайтару сомасы, кәсіпорынмен белгілі уақыт мерзіміндегі акция пакетін ұстау үшін алатын дивиденттер сомасы және ұзақ мерзімді қарыздармен пайдаланғаны үшін қарыз алушылардың пайыздары.
Қаржылық ағыстар – бұл жаңа акциялар мен облигацияларды орналастырудан түскен сома, басқа кәсіпорындарда не банктерден алынған қысқа мерзімді мен ұзақ мерзімді қарыздар, басқа көздерден түскен бүтін қаржыландару болып табылады. Ағыстар өзімен бірге қарыз бен несиелердің қайтарылуын, облигацияларды қайтару, меншік акцияларды сатып алу, дивиденттерді төлеу жатқызады. Бұл бөлім ішкі қаржыландыру көздерінен, яғни кәсіпорынның негізгі харекетінен тәуелсіз құрылады. Қаржылық операцияларға негізінен кәсіпорынмен алынатын ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыздар мен банк несиелері (соның ішінде вексель қарыздары) жатады. Бірақ несие үшін төленетін пайыздар (мерзімге байланысты емес) кәсіпорынның операциялық харекетіне жатады.
Кәсіпорының ақшалай ағымдарының барлық түрлерімен топталасуы есеп беру ақпаратының аналитикалық тұрғыдан жоғарлатады. Қаржылық менеджер (немесе несие беруші) кәсіпорынға қандай көздер пайданы үлкен көлемде әкелетінін және қайсылары оларды үлкен көлемде пайдаланатынын көріп білуі тиіс. Қанағатты жұмыс істейтін кәсіпоырнда таза ақшалай ағым нөлге бағытталуы тиіс, яғни есеп мерзімі ішінде түскен ақщалай қаражаттар тиімді түрде инвестицияланып қалуы қажет. Бірақ осы нәтижеге түрлі жолдар әкеледі: негізгі қорларды көбейту мақсатында кәсіпорынмен пайдаланатын қолма – қолды таза ағымды операциялық харекеті әкелуі мүмкін. Бірақ керісінше жағдай да болуы мүмкін – кәсіпорын негізгі капиталының бір бөлігін сатқан кезде, өзінің таза ақшалай ағымын операциялық харекетінен жабады. Бұл нұсқа кәсіпорын үшін әсіресе жағымды емес, оның ақшалай қаражаттар негізгі көзі ретінде оның мүлікті сату емес операциялық харекеті болуы тиіс.
Ақшалай қаражаттардың баланстық қалдықта белгілі бір мерзім ішінде ұлғаю не азаю себебі активтер және пассивтер баланс құнының өзгеруінен тәуелді болады. Қайсы бір актив бабының ұлғаю құны (ақшалай қаражаттардан басқа) – ақшалай қаражаттардың азаюын көрсетеді. Және керісінше қарыз және меншік көздерінің қаржыландырылуы ұлғайса, ақшалай қаражаттардың қалдық факторының ұлғаюы болып табылады.
Сәйкесінше, ақшалай қаражаттар қалдығының өзгеруін кәсіпорынның активтер мен пассивтерді қадағалау қаржылық саясаты түрінде қарастыруға болады. Солардың қатарына:
а) айналымнан тыс активтердің әр бір элементі бойынша ұлғаю не азайту қажеттілігі туралы шешім қабылдау;
ә) запастарды бақылау, соның ішінде қажетті запастардың негізгі құнын анықтау, неғұрлым қымбат шикізат пен басқа да материалдық құндылықтарды сатып алу;
б) дебиторлық қарызды бақылау, яғни сатып алушылар мен басқа дебиторлармен есеп шарттарын жүргізу, сенімсіз дебиторлық қарызды көшіру, мерзімі шыққан қарызды қайтаруды ынталандыру;
в) меншік капиталының қажетті мөлшері мен оның қарыз қаржыландыру көздерімен байланысы туралы шешім қабылдау;
г) кәсіпорын үшін тиімді жеткізушілермен есеп міндеттерін қамтамасыз ету;
д) ұзақ мерзімді мен қысқа мерзімді қарыздар мен несиелерді пайдалану қажеттілігі мен ықтималдығын анықтау.
Осы мәселелердің барлығы төлеу қабілеттілігін, кәсіпорынның несие төлеу қабілеттілігін мен қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ақшалай қаражаттардың қажетті қалдығына және активтер мен пассивтердің құрылысына әкелуі керек. /7, 251 б./
Ақшалай ағымның құрылымын басқа факторлар тобының негізінде бағалау мүмкіндігі бар – ақшалай қаражаттардың түсу көзі мен олардың пайдалану бағыттары бойынша (1 кесте).
1 кесте.
Ақшалай ағымның құрылуы
№ Ақшалай қаражаттардың түсімі Ақшалай қаражаттардың жұмсалуы
1 Тауар, өнім , қызмет көрсетуден түскен пайда. Сатып алынған тауарлар, жұмыс пен қызмет көрсетуге төлеу.
2 Мүлікті сатудан түскен пайда. Еңбекті төлеу.
3 Қабылданған аванстар. Бірегей қоғамдық қорға аударымдар.
4 Бюджеттік және басқа бағытты қаржыландыру. Есеп сомалар мен аванстарды төлеу.
5 Өтеусіз қабылдау. Құрылыста бөлшекпен қатысу.
6 Несиелер мен қарыздар. Машиналар, құрылыстар мен құрылғыларға төлеу.
7 Қаржылық түсімдердің дивиденттері мен пайыздары. Қаржылық аударымдар.
8 Басқа түсімдер. Бағалы қағаздар бойынша пайыздар мен дивиденттерді төлеу.
9 Бюджетпен есептесу.
10 Қарыздар мен несиелер бойынша негізгі қарыз сомасын төлеу.
11 Басқа да қажетті төлемдер мен аударымдар.
Ақшалай қаражаттардың түскен мен төленген сомалары арасындағы айырмашылық ақшалай қаражаттар баланстық қалдығын соңғы мерзімге белгілейді.
Кәсіпорынның қаржылық қорытындылар талдау қорытындысы кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағасымен сәйкес келіп, түсімдердің мөлшерінен емес, кәсіпорынның қарыздарын өтеу қабілеттілігі не активтердің өтімділігімен сәйкестелуі.
Бухгалтерлік баланс пен ақшалай қаражаттардың қозғалу есебі бойынша ақшалай қаражаттардың қалу себебін және олардан сандық негізгілерін анықтап алуға болады. Осы сұрақ бойынша қосымша ақпаратты пайда мен шығыс туралы есеп береді.
Пайда мен шығыс туралы есеп – бұл түсім мен шығыстардың алынуымен байланысты құрылымды ақпаратты көрсететін есеп. Шығыстардың құрылымы функционалды немесе ресурстық белгі бойынша құрылу мүмкін.
Баланстық есеп – бұл кәсіпорынның есеп беру мерзімінің соңына қараа активтер мен пассивтер туралы құрылымды ақпаратты көрсететін есеп. Активтердің өтімділігі азаю деңгейімен және пассивтерді міндеттемелер мен меншік капиталға бөліп көрсетеді.
Ақшалай қаражаттардың қозғалу есебі – бұл кәсіпорын харекетімен байланысты ақшалай ағымдары туралы құрылымды ақпараты бар есеп болып ......