Мазмұны
Кіріспе.
І тарау. Буынаяқтылар типіне жалпы сипаттама.
1.1. Насикомдарға жалпы сипаттама.
1.2. Насикомдардыңдаму кезеңі.
1.3. Сыртқы құрылысы.
1.4. Ішкі құрылысы.
ІІ тарау. Бүргелер отряды.
2.1. Бүргелерге жалпы сипаттама.
2.2. Сыртқы құрылысы.
2.3. Ішкі құрылысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Табиғат байлықтарының бірі - жануарлар әлемі, ал жануарларды зерттейтін ғылым - зоология. 3оология қарқынды дамып келе жатқан және биологияның негізін қалайтын ғылым, себебі жануарлар биологиялық ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті объектісі болып келеді.
Жануарлар дүниесін, олардың құрылымы және даму ерекшеліктеріне, әр түрлі зерттеу әдістеріне қарай үлкен екі топқа - омыртқалылар мен омыртқасыздарға бөлу ертеден қалыптасқан. Омыртқалылар зоологиясын - хордалылар зоологиясы деп те атайды. Бұл пән жануарлар әлеміндегі 23 типтің ішіндегі бір ғана типін - хордалыларды (Chordata) қарастырады. Ал, қалған 22 типті қамтитын - омыртқасыздар зоологиясы. Осы 22 типтердің ортақ біркелкі құрылысы болмағандықтан омыртқасыздар зоологиясының өзіндік қиындықтары да аз емес.
Органикалық дүниені ұзақ жылдар бойы жануарлар мен өсімдіктер әлеміне бөліп келді. Биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты органикалық дүниенің құрылымы хақындағы көзқарастарды қайта қарауға тура келді. Қазіргі уақытта ғалымдар органикалық дүниені екі (өсімдіктер мен жануарлар) емес, төртке бөліп отыр: олар прокариоттар немесе монера - бір клеткалы ядросыздар (мысалы, бактериялар, көк-жасыл балдырлар): өсімдіктер, саңырауқұлақтар және жануарлар.
Жануарлар әлемі - Zoa немесе Animalia. "Zoon " - грек тілінде жануар деген сөз. Қазіргі кезде жануарлардың белгілі түрлерінің жалпы саны 2,5 миллионнан асады, олар тірі организмдердің тіршілік ететін аймағының ерекше қабаты - биосферада кең тараған.
Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы ете зор және алуан түрлі. Олардың бірқатары пайдалы жануарлар болып табылады. Азық-түлік, әр түрлі өнеркәсіп шикізат өнімдерін: ет, май, сүт, тері, жүн, бал, балауыз, жібек, мүйіз, бақалшақ және т. б. береді. Жануарлардың пайдасы мұнымен бітпейді. Олардың көпшілігі ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдатушылар, топырақ түзушілер, баска жануарларға азықтық қорлары мен органикалық заттардың ыдыратушылары болып келеді.
Жануарлардың осындай пайдасымен қатар ауыл шаруашылығына көптеген зиян келтіретін түрлері де бар: шегірткелер, кейбір көбелектер, қоңыздар, кенелер, бауыраяқты моллюскалар, кемірушілер отрядына жататын тышқандар. Сонымен қатар жануарлардың кейбір түрлері адамға және басқа жануарларға ауруларды таратушылар, ауруларды қоздырушылар және тікелей паразиттері болып табылады (масалар, соналар, кенелер, дизентериялық амебалар, лейшманиялар, бауыр сорғыштар, аскаридалар).
Адамның шаруашылық әрекеті мен табиғатқа жасаған ықпалынан көптеген жануар түрлерінің саны едәуір азайып кетті, ал кейбіреулері мүлдем жойылып кетті. Қазіргі уақытта табиғатты қорғау проблемалары, сонымен қатар фауналық ресурстарды үнемдеу бірінші орынға шықты. Табиғатты қорғау және оны бірқалыпты сақтау туралы көптеген мемлекеттік құжаттарда айтылып, арнаулы "Қызыл кітапқа" дүние жүзіндегі құрып бара жатқан және саны күрт азайып кеткен жануарлар мен өсімдіктер туралы бірнеше құнды мағлұматтар енгізілген.
Жануарларды зерттеу, олардың өнімділігін арттыру, тиімді пайдалану және олардың табиғаттағы қорын сақтау зоология ғылымының басты міндеті.
Зоологияның жақсы дамыған саласының бірі - энтомология. Энтомологияның дамуы бүргелердің практикалық және теориялық маңызымен байланысты. Бүргелердің көпшілігі ауыл шаруашылығының басты зиянкестері, адамға және жануарларға әр түрлі жұқпалы ауру таратушылар болып табылады. Пайдалы түрлері де көп. Сондықтан насекомдарды жан-жақты зерттеу, зиянкестерге қарсы шара қолдану әдістерін табу, энтомологияның негізгі міндеті. Энтомологияның дамуына үлкен үлес қосқандар: Н.А.Холодковский, А. С. Данилевский, Б. Н. Шванвич, Г. Я. Бей-Биенко, A. A. Шта-кельберг, А. С. Мончадский, М. С. Гиляров, В. В. Шевченко, А. М. Дубицкий, П.И.Мариковский, Т. Н. Досжанов.
Зоология - қазіргі уақытта тез дамып келе жатқан ғылым. Оның табыстарын жоғалтып алмай, жануарлар дүниесін қорғау және ғылыми негізінде ұтымды пайдалану, табиғат байлықтарын көбейту ісі әрбір адамның борышы.
І ТАРАУ. Буынаяқтылар типіне жалпы сипаттама
Жануарлар дүниесіндегі жер жүзінде кең таралған және түрлерінің саны жағынан ең көбі - буынаяқтылар типі. Олардың 2,5 миллионнан астам түрі бар. Жануарлар жүйесіндегі қалған 22 типтің түр саны буынаяқтыларға жетпейді.
Буынаяқтылар типіне шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер, көп-аяқтылар және насекомдар жатады. Бұлардың барлығына тән белгілерінің бірі - аяқтары бірнеше буындарға бөлінген, буынаяқтылар деп аталатыны да осыдан. Олар екі жақты симметриялы және гетерономды сегменттелген жануарлар. Денесі екі немесе үш бөлімге бөлінеді: баскеуде, құрсақ немесе бас, кеуде, құрсақ. Денесін хитинді кутикула жауып тұрады. Ол жануардың ішкі мүшелерін зақымданудан қорғайды және оның ішкі жағына бұлшықеттер бекінеді. Хитинді кутикула өспейтін, созылмайтын қосынды, сондықтан буынаяқтылардың өсуі түлеу арқылы өтеді. Бұлшықеттері көлденең салалы - жолақ, тез жиырыла алады.
Буынаяқтылар - дара жыныстылар. Жыныс диморфизмі жақсы дамыған. Эмбриональды және постэмбриональды дамудың ұзақтығы өзгеріп тұрады. Даму кезеңі әр алуан: тура даму немесе анаморфоз, алғашқы даму - проморфоз немесе эпиморфоз, шала түрленіп даму -гемиметаморфоз, толық түрленіп даму - голометаморфоз, жеткіліксіз даму - гипоморфоз, күрделі даму - гиперметаморфоз.
Буынаяқтылар мұхиттарда, теңіздерде, тұщы су қоймаларында, ыстық су қайнарларында, қарлы жерлер мен мұздарда, топырақ қабаттарында, тіпті ауада да көп кездеседі. Адамда, жануарлар мен өсімдіктерде паразиттік тіршілік ететін түрлері де бар.
Буынаяқтылардың табиғатқа және адам өміріне ықпалы зор. Олар - адамның, жануарлардың, өсімдіктердің паразиттері және түрлі жұқпалы ауруларды таратушылар, сондай-ақ егістік өсімдіктердің және орман шаруашылығының зиянкестері. Бірақ екінші жағынан буынаяқтылар азық-түлік және техникалық шикізат есебінде пайдаланылады, әрі өсімдіктерді тозаңдандыруға қатысады, топырак құнарлылығын арттырады және өздері адамға кәсіптік қажетті жануарлардың маңызды қорегі, біраз түрлерін адам тамаққа да пайдаланады.
Буынаяқтылар типі төрт тип тармағына бөлінеді: желбезектыныстылар - Branchiata, трилобиттәрізділер - Trilobitomorpha, хелицералылар - Chelicerata, кеңірдекпен тыныс алушылар - Tracheata.
• ЖЕЛБЕЗЕКТЫНЫСТЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - BRANCHIATA
• ШАЯНТӘРІЗДІЛЕР КЛАСЫ - CRUSTACEA
• ТРИЛОБИТТӘРІЗДІЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - TRILOBITOMORPHA
• ТРИЛОБИТА КЛАСЫ - TRILOBITA
• ХЕЛИЦЕРАЛЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - CHELICERATA
• СЕМСЕРҚҰЙРЫҚТЫЛАР КЛАСЫ - XIPHOSURA
• АЛЫПҚАЛҚАНШАЛЫЛАРКЛАСЫ-GIGANTOSTRACA
• ӨРМЕКШІТӘРІЗДІЛЕР КЛАСЫ - ARACHNIDA
• КЕҢІРДЕКПЕН ТЫНЫС АЛУШЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ -TRACHEATA
• КӨПАЯҚТЫЛАР КЛАСЫ-MYRIAPODA
• НАСЕКОМДАР НЕМЕСЕ АЛТЫАЯҚТЫЛАР КЛАСЫ -INSECTA, S.HEXAPODA
Эволюциялық даму тұрғысынан қарағанда буынаяқтылардың арғы тегі көпқылтанды буылтық құрттар (Polychaeta) екендігіне күмән жоқ. Оларды байланыстыратын ұқсастық белгілері өте көп: үш қабатты, екі жақты симметриялылар, екеуінің де денелері сегменттелген және кутикула қабатымен қапталынған, жылжу (локомоторлы) мүшелері метамериялы орналасқан, ішкі мүшелерінің құрылысы (ас қорыту, нерв жүйесі т. б.), даму жолдары да бірдей. Осы ұқсастықтарына қарай 1817 жылы француз ғалымы Ж. Кювье буылтық құрттар (Annelida) мен буынаяқтылар (Arthropoda) типін Articulata деген бір топқа біріктірген. Сонда да, буынаяқтылар типінің буылтық құрттармен салыстырғанда олардың өзіне тән біраз күрделі ерекше белгілері бар.
ІІ тарау.
2.1. Бүргелерге жалпы сипаттама
Жылы қанды хайуанаттар мен адамның сыртқы паразиті. Денесінің тұрқы 1—6 мм, бүйірі қабысқан, артқы аяқтары секіруге бейімделген, қанаттары болмайды. Ауыз аппараты тілу, сұғу, соруға бейімделген. Аналықтары ұрықтанған жұмыртқаларын ішінен сыртқа күшпен серпіп шығарады. Жұмырткадан шыққан личинкалары шірінді заттармен қоректенеді. Үйде көбіне ыбырсықтың ішінде, тозаңда және т.б. мекендейді. 1000-ға тарта түрлері кездеседі.
Қазақстанда адам бүргесі (Pulex irritans) көп таралған. Бүргелер иттерде, жылқыда, мысықтарда да болады. Мысықтарда мысық бүргесі (Ctenocephalides felis), иттерде ит бүргесі (C.canis). Көптеген басқа түрлері кеміргіштермен байланысты: саршұнақ бүргесі — (Ceratophyllus fesquorum), атжалман бүргесі (C.fasciatus) және т.б. Бүргелер оба, бөртпе сүзек, туляремия ауруларын таратушылар. Алатаудың баурайында жылқыда, түйеде, ірі қара малда алақұрт бүргесі (Vermipsylla alacurt) тіршілік етеді. Аналығының ұзындығы 6 мм, аталығы кішірек. Жұмыртқасын қыста топыраққа салады, личинкасы, ересек түрлері (имаго) тұяқты жануарлардың терісіне жабысып тіршілік етеді. Вермипсиллез ауруын тудырады. Малды ете жүдетіп жібереді.
2.2. Сыртқы құрылысы
Бүргелердің денссі бас, көкірек және құрсақ деп аталатын 3 бөлімнен, ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосымша мүшелермен (қосалқылар) жабдықталған бірнеше бунақтардан тұрады.
Бас және оның қосалқылары. Бас — тканьдері мейлінше тығыздалған және мидың сауыты болып есептеледі де, өзара бірігіп бітіскен де бунақтан тұрады. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1...3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірінен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде) деп аталатын бөлімдермен жалғасады. Маңдайдың төменгі жағында жоғарғы ерінмен шектескен жақтау маңдайшасы орналасады. Бастың қырын жағы шекараларын нақты ажыратуға болмайтын самай (көздің үстіңгі жағында орналасқан) және бет (көздің астыңғы жағында) деп аталатын бөліктерге бөлінеді. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Маңдайдың екі жағында көз аралығында орналасқан, бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Бүргелердің мұртшаларының құрылысы қандан түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бүргелер түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады.
Көпшілік жағдайда бір түрге жататын бүргелердің мұртшаларының құрылысы жынысына қарай әр түрлі болады: еркек бүргелердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және олармен қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын бүргелердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып 2 топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әр түрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан бүргелердің ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі. Бүргелердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік клеткасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауызы бунақталмаған бір жұп жоғарғы жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерін үстіңгі жағынан жоғарғы ерін бүркеп тұрады. Жоғарғы ерін, әдетте төрт бұрышты пластинка сияқты тері қатпары болып саналады. «Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кебіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құртта рына және көптеген басқа бүргелердің личинкаларына тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамай көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі ерні ұзын тұмсыққа айналған.
Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған, бірақ кеміргіш ауыз мүшелеріне тән бунақталу әлі сақталған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарга айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады. Қандала қоректенген кезде оның тұмсығы субстратқа тіреліп, артқа қарай бүгіледі, сонымен қатар шаншығыш қылшықтар жабын қабықты тесіп, өсімдік тканына немесе құрбан организмнің денесіне енеді. Шаншығыш қылшықтың екінші жұбы өзара тығыз жанасады. Осының нәтижесінде олардың ішінде 2 өзек түзіледі. Оның біреуімен өсімдік тканіне немесе организм денесіне қандала өзінің сілекейін құяды да, екіншісімен сыртта алдын ала қорытылған тамақ затын сорып алады. Гүлдің тәтті сіркесімен қоректенетін көбелектердің ұзын тұмсығы төменгі жақ мүшелерінің бунақталу қабілеттілігін жойып, тым ұзаруынан пайда болған.
Өсімдіктердің зақымдану бейнесі мен оның сипаты бүргелердің ауыз мүшелерінің құрылымына және қоректену тәсіліне тікелей байланысты. Сондықтан олардың құрылыс ерекшеліктерін білу керек. Ол өсімдіктің зақымдану сипатына қарай зиянкестің қандай түрге жататынын анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар күрес шараларын ұйымдастыруда- инсектицидтерді таңдап алу үшін де қажет. Мысалы, ауыз мүшелері кеміргіш насекомдарды құрту үшін олардың ас қорыту жүйесіне әсер ететін инсектицидтерді пайдалану керек. Ондай инсектицидтер қоректік заттармен бірге ішекке түседі де қанға өтіп, насекомды уландырып өлтіреді.
Өсімдіктің үстіне шашылған ішек инсектицидтері ауыз мүшелері сорғыш насекомдар үшін нәтижелі емес. Олармен күресуде тері қабат арқылы ішкі мүшелерге өтетін немесс жанасып тиіскенде әсер ететін инсектицидтерді немесе тыныс мүшелері арқылы өтетін фумиганттарды пайдалану керек.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай бүргелердің басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алға қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің личинкалары), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
Кеуде. Бүргелердің кеуде бөлімі — алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде деп аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит деп аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит деп аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит деп аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады. Бунақтардың жоғарғы жарты сақина тәрізді бөлігін керсету үшін алдыңғы арқа, ортаңғы арқа, артқы арқа, ал төменгі жарты сақина тәрізді бөлігін көрссту үшін алдыңғы төс, ортаңгы төс және артқы төс деген атаулар пайдаланылады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.
Бүргелердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1...5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1...3 төмпешік орналасқан, бір көбінесе екі тырнақшамен бітеді. Бунақтардың тырнақшалардың және төмпешіктердің саны бүргелердің түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі белгі қатарына енеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты бүргелердің аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Ал төрт бұлақтан тұратын жалпақ табанды жуандау және қысқарақ келген жүргіш аяқ типі қоңыздардың бірқатар тұқымдастарының (жапырақ жегілер, бізтұмсықтылар, мұрттылар т. б.) өкілдерінде кездеседі. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немссе артқы аяқтардың мамандауына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін бүргелердің (жүзгіш қоңыз т. б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
Насекомдарда әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана алдыңғы жұп қанат (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз түрлерінде), кейде артқы жұп қанат (желпуіш қанаттылардың еркегінде) дамыған...
Кіріспе.
І тарау. Буынаяқтылар типіне жалпы сипаттама.
1.1. Насикомдарға жалпы сипаттама.
1.2. Насикомдардыңдаму кезеңі.
1.3. Сыртқы құрылысы.
1.4. Ішкі құрылысы.
ІІ тарау. Бүргелер отряды.
2.1. Бүргелерге жалпы сипаттама.
2.2. Сыртқы құрылысы.
2.3. Ішкі құрылысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Табиғат байлықтарының бірі - жануарлар әлемі, ал жануарларды зерттейтін ғылым - зоология. 3оология қарқынды дамып келе жатқан және биологияның негізін қалайтын ғылым, себебі жануарлар биологиялық ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті объектісі болып келеді.
Жануарлар дүниесін, олардың құрылымы және даму ерекшеліктеріне, әр түрлі зерттеу әдістеріне қарай үлкен екі топқа - омыртқалылар мен омыртқасыздарға бөлу ертеден қалыптасқан. Омыртқалылар зоологиясын - хордалылар зоологиясы деп те атайды. Бұл пән жануарлар әлеміндегі 23 типтің ішіндегі бір ғана типін - хордалыларды (Chordata) қарастырады. Ал, қалған 22 типті қамтитын - омыртқасыздар зоологиясы. Осы 22 типтердің ортақ біркелкі құрылысы болмағандықтан омыртқасыздар зоологиясының өзіндік қиындықтары да аз емес.
Органикалық дүниені ұзақ жылдар бойы жануарлар мен өсімдіктер әлеміне бөліп келді. Биология ғылымының қарқынды дамуына байланысты органикалық дүниенің құрылымы хақындағы көзқарастарды қайта қарауға тура келді. Қазіргі уақытта ғалымдар органикалық дүниені екі (өсімдіктер мен жануарлар) емес, төртке бөліп отыр: олар прокариоттар немесе монера - бір клеткалы ядросыздар (мысалы, бактериялар, көк-жасыл балдырлар): өсімдіктер, саңырауқұлақтар және жануарлар.
Жануарлар әлемі - Zoa немесе Animalia. "Zoon " - грек тілінде жануар деген сөз. Қазіргі кезде жануарлардың белгілі түрлерінің жалпы саны 2,5 миллионнан асады, олар тірі организмдердің тіршілік ететін аймағының ерекше қабаты - биосферада кең тараған.
Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы ете зор және алуан түрлі. Олардың бірқатары пайдалы жануарлар болып табылады. Азық-түлік, әр түрлі өнеркәсіп шикізат өнімдерін: ет, май, сүт, тері, жүн, бал, балауыз, жібек, мүйіз, бақалшақ және т. б. береді. Жануарлардың пайдасы мұнымен бітпейді. Олардың көпшілігі ауыл шаруашылық дақылдарын тозаңдатушылар, топырақ түзушілер, баска жануарларға азықтық қорлары мен органикалық заттардың ыдыратушылары болып келеді.
Жануарлардың осындай пайдасымен қатар ауыл шаруашылығына көптеген зиян келтіретін түрлері де бар: шегірткелер, кейбір көбелектер, қоңыздар, кенелер, бауыраяқты моллюскалар, кемірушілер отрядына жататын тышқандар. Сонымен қатар жануарлардың кейбір түрлері адамға және басқа жануарларға ауруларды таратушылар, ауруларды қоздырушылар және тікелей паразиттері болып табылады (масалар, соналар, кенелер, дизентериялық амебалар, лейшманиялар, бауыр сорғыштар, аскаридалар).
Адамның шаруашылық әрекеті мен табиғатқа жасаған ықпалынан көптеген жануар түрлерінің саны едәуір азайып кетті, ал кейбіреулері мүлдем жойылып кетті. Қазіргі уақытта табиғатты қорғау проблемалары, сонымен қатар фауналық ресурстарды үнемдеу бірінші орынға шықты. Табиғатты қорғау және оны бірқалыпты сақтау туралы көптеген мемлекеттік құжаттарда айтылып, арнаулы "Қызыл кітапқа" дүние жүзіндегі құрып бара жатқан және саны күрт азайып кеткен жануарлар мен өсімдіктер туралы бірнеше құнды мағлұматтар енгізілген.
Жануарларды зерттеу, олардың өнімділігін арттыру, тиімді пайдалану және олардың табиғаттағы қорын сақтау зоология ғылымының басты міндеті.
Зоологияның жақсы дамыған саласының бірі - энтомология. Энтомологияның дамуы бүргелердің практикалық және теориялық маңызымен байланысты. Бүргелердің көпшілігі ауыл шаруашылығының басты зиянкестері, адамға және жануарларға әр түрлі жұқпалы ауру таратушылар болып табылады. Пайдалы түрлері де көп. Сондықтан насекомдарды жан-жақты зерттеу, зиянкестерге қарсы шара қолдану әдістерін табу, энтомологияның негізгі міндеті. Энтомологияның дамуына үлкен үлес қосқандар: Н.А.Холодковский, А. С. Данилевский, Б. Н. Шванвич, Г. Я. Бей-Биенко, A. A. Шта-кельберг, А. С. Мончадский, М. С. Гиляров, В. В. Шевченко, А. М. Дубицкий, П.И.Мариковский, Т. Н. Досжанов.
Зоология - қазіргі уақытта тез дамып келе жатқан ғылым. Оның табыстарын жоғалтып алмай, жануарлар дүниесін қорғау және ғылыми негізінде ұтымды пайдалану, табиғат байлықтарын көбейту ісі әрбір адамның борышы.
І ТАРАУ. Буынаяқтылар типіне жалпы сипаттама
Жануарлар дүниесіндегі жер жүзінде кең таралған және түрлерінің саны жағынан ең көбі - буынаяқтылар типі. Олардың 2,5 миллионнан астам түрі бар. Жануарлар жүйесіндегі қалған 22 типтің түр саны буынаяқтыларға жетпейді.
Буынаяқтылар типіне шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер, көп-аяқтылар және насекомдар жатады. Бұлардың барлығына тән белгілерінің бірі - аяқтары бірнеше буындарға бөлінген, буынаяқтылар деп аталатыны да осыдан. Олар екі жақты симметриялы және гетерономды сегменттелген жануарлар. Денесі екі немесе үш бөлімге бөлінеді: баскеуде, құрсақ немесе бас, кеуде, құрсақ. Денесін хитинді кутикула жауып тұрады. Ол жануардың ішкі мүшелерін зақымданудан қорғайды және оның ішкі жағына бұлшықеттер бекінеді. Хитинді кутикула өспейтін, созылмайтын қосынды, сондықтан буынаяқтылардың өсуі түлеу арқылы өтеді. Бұлшықеттері көлденең салалы - жолақ, тез жиырыла алады.
Буынаяқтылар - дара жыныстылар. Жыныс диморфизмі жақсы дамыған. Эмбриональды және постэмбриональды дамудың ұзақтығы өзгеріп тұрады. Даму кезеңі әр алуан: тура даму немесе анаморфоз, алғашқы даму - проморфоз немесе эпиморфоз, шала түрленіп даму -гемиметаморфоз, толық түрленіп даму - голометаморфоз, жеткіліксіз даму - гипоморфоз, күрделі даму - гиперметаморфоз.
Буынаяқтылар мұхиттарда, теңіздерде, тұщы су қоймаларында, ыстық су қайнарларында, қарлы жерлер мен мұздарда, топырақ қабаттарында, тіпті ауада да көп кездеседі. Адамда, жануарлар мен өсімдіктерде паразиттік тіршілік ететін түрлері де бар.
Буынаяқтылардың табиғатқа және адам өміріне ықпалы зор. Олар - адамның, жануарлардың, өсімдіктердің паразиттері және түрлі жұқпалы ауруларды таратушылар, сондай-ақ егістік өсімдіктердің және орман шаруашылығының зиянкестері. Бірақ екінші жағынан буынаяқтылар азық-түлік және техникалық шикізат есебінде пайдаланылады, әрі өсімдіктерді тозаңдандыруға қатысады, топырак құнарлылығын арттырады және өздері адамға кәсіптік қажетті жануарлардың маңызды қорегі, біраз түрлерін адам тамаққа да пайдаланады.
Буынаяқтылар типі төрт тип тармағына бөлінеді: желбезектыныстылар - Branchiata, трилобиттәрізділер - Trilobitomorpha, хелицералылар - Chelicerata, кеңірдекпен тыныс алушылар - Tracheata.
• ЖЕЛБЕЗЕКТЫНЫСТЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - BRANCHIATA
• ШАЯНТӘРІЗДІЛЕР КЛАСЫ - CRUSTACEA
• ТРИЛОБИТТӘРІЗДІЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - TRILOBITOMORPHA
• ТРИЛОБИТА КЛАСЫ - TRILOBITA
• ХЕЛИЦЕРАЛЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - CHELICERATA
• СЕМСЕРҚҰЙРЫҚТЫЛАР КЛАСЫ - XIPHOSURA
• АЛЫПҚАЛҚАНШАЛЫЛАРКЛАСЫ-GIGANTOSTRACA
• ӨРМЕКШІТӘРІЗДІЛЕР КЛАСЫ - ARACHNIDA
• КЕҢІРДЕКПЕН ТЫНЫС АЛУШЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ -TRACHEATA
• КӨПАЯҚТЫЛАР КЛАСЫ-MYRIAPODA
• НАСЕКОМДАР НЕМЕСЕ АЛТЫАЯҚТЫЛАР КЛАСЫ -INSECTA, S.HEXAPODA
Эволюциялық даму тұрғысынан қарағанда буынаяқтылардың арғы тегі көпқылтанды буылтық құрттар (Polychaeta) екендігіне күмән жоқ. Оларды байланыстыратын ұқсастық белгілері өте көп: үш қабатты, екі жақты симметриялылар, екеуінің де денелері сегменттелген және кутикула қабатымен қапталынған, жылжу (локомоторлы) мүшелері метамериялы орналасқан, ішкі мүшелерінің құрылысы (ас қорыту, нерв жүйесі т. б.), даму жолдары да бірдей. Осы ұқсастықтарына қарай 1817 жылы француз ғалымы Ж. Кювье буылтық құрттар (Annelida) мен буынаяқтылар (Arthropoda) типін Articulata деген бір топқа біріктірген. Сонда да, буынаяқтылар типінің буылтық құрттармен салыстырғанда олардың өзіне тән біраз күрделі ерекше белгілері бар.
ІІ тарау.
2.1. Бүргелерге жалпы сипаттама
Жылы қанды хайуанаттар мен адамның сыртқы паразиті. Денесінің тұрқы 1—6 мм, бүйірі қабысқан, артқы аяқтары секіруге бейімделген, қанаттары болмайды. Ауыз аппараты тілу, сұғу, соруға бейімделген. Аналықтары ұрықтанған жұмыртқаларын ішінен сыртқа күшпен серпіп шығарады. Жұмырткадан шыққан личинкалары шірінді заттармен қоректенеді. Үйде көбіне ыбырсықтың ішінде, тозаңда және т.б. мекендейді. 1000-ға тарта түрлері кездеседі.
Қазақстанда адам бүргесі (Pulex irritans) көп таралған. Бүргелер иттерде, жылқыда, мысықтарда да болады. Мысықтарда мысық бүргесі (Ctenocephalides felis), иттерде ит бүргесі (C.canis). Көптеген басқа түрлері кеміргіштермен байланысты: саршұнақ бүргесі — (Ceratophyllus fesquorum), атжалман бүргесі (C.fasciatus) және т.б. Бүргелер оба, бөртпе сүзек, туляремия ауруларын таратушылар. Алатаудың баурайында жылқыда, түйеде, ірі қара малда алақұрт бүргесі (Vermipsylla alacurt) тіршілік етеді. Аналығының ұзындығы 6 мм, аталығы кішірек. Жұмыртқасын қыста топыраққа салады, личинкасы, ересек түрлері (имаго) тұяқты жануарлардың терісіне жабысып тіршілік етеді. Вермипсиллез ауруын тудырады. Малды ете жүдетіп жібереді.
2.2. Сыртқы құрылысы
Бүргелердің денссі бас, көкірек және құрсақ деп аталатын 3 бөлімнен, ал олардың әрқайсысы әр түрлі қосымша мүшелермен (қосалқылар) жабдықталған бірнеше бунақтардан тұрады.
Бас және оның қосалқылары. Бас — тканьдері мейлінше тығыздалған және мидың сауыты болып есептеледі де, өзара бірігіп бітіскен де бунақтан тұрады. Онда симметриялы орналасқан 1 жұп күрделі көз, қарапайым көздер (1...3) және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауытының өзі бір-бірінен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше бөлшектерден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірек келген маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде) деп аталатын бөлімдермен жалғасады. Маңдайдың төменгі жағында жоғарғы ерінмен шектескен жақтау маңдайшасы орналасады. Бастың қырын жағы шекараларын нақты ажыратуға болмайтын самай (көздің үстіңгі жағында орналасқан) және бет (көздің астыңғы жағында) деп аталатын бөліктерге бөлінеді. Бет жоғарғы жақпен жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Маңдайдың екі жағында көз аралығында орналасқан, бірнеше буыннан тұрады. Иіс және сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Бүргелердің мұртшаларының құрылысы қандан түрлерге немесе топтарға жататынына байланысты әр түрлі болады. Сондықтан бұл белгі бүргелер түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады.
Көпшілік жағдайда бір түрге жататын бүргелердің мұртшаларының құрылысы жынысына қарай әр түрлі болады: еркек бүргелердің мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы жетілген.
Қоректік заттардың түрлеріне және олармен қоректену тәсілдеріне байланысты әр түрлі топқа жататын бүргелердің ауыз мүшелері құрылысы әр түрлі болып келеді. Ауыз мүшесі негізінен кеміргіш және сорғыш болып 2 топқа бөлінеді. Кеміргіш ауыз өсімдіктердің әр түрлі мүшелері, тұқымдары және органикалық қалдықтар сияқты қоректік заттардың қатты түрлерімен қоректенуге бейімделген. Ол шығу тегі жағынан бүргелердің ауыз мүшелерінің ішіндегі ең байырғысы және сорғыш ауыз мүшелері тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі. Бүргелердің жеке бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік клеткасының шырыны, жануарлардың қаны) қоректенуге көшуіне байланысты сорғыш ауыз мүшелері типінің түрленген өзгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауызы бунақталмаған бір жұп жоғарғы жақтан, бунақталған бір жұп төменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. Ауыз мүшелерін үстіңгі жағынан жоғарғы ерін бүркеп тұрады. Жоғарғы ерін, әдетте төрт бұрышты пластинка сияқты тері қатпары болып саналады. «Ауыз мүшелерінің мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен жарғақ қанаттылардың кебіреулеріне, көбелектердің жұлдыз құртта рына және көптеген басқа бүргелердің личинкаларына тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған қарамай көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы, жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі ерні ұзын тұмсыққа айналған.
Олардың жеке бөлшектері өте ұзарған, бірақ кеміргіш ауыз мүшелеріне тән бунақталу әлі сақталған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз мүшелерінің жоғарғы және төменгі жақ бөлімдері өте жіңішке және ұзын шаншығыш қылшықтарга айналған. Олар көп бунақталған ұзын тұмсықтың ішінде орналасады. Қандала қоректенген кезде оның тұмсығы субстратқа тіреліп, артқа қарай бүгіледі, сонымен қатар шаншығыш қылшықтар жабын қабықты тесіп, өсімдік тканына немесе құрбан организмнің денесіне енеді. Шаншығыш қылшықтың екінші жұбы өзара тығыз жанасады. Осының нәтижесінде олардың ішінде 2 өзек түзіледі. Оның біреуімен өсімдік тканіне немесе организм денесіне қандала өзінің сілекейін құяды да, екіншісімен сыртта алдын ала қорытылған тамақ затын сорып алады. Гүлдің тәтті сіркесімен қоректенетін көбелектердің ұзын тұмсығы төменгі жақ мүшелерінің бунақталу қабілеттілігін жойып, тым ұзаруынан пайда болған.
Өсімдіктердің зақымдану бейнесі мен оның сипаты бүргелердің ауыз мүшелерінің құрылымына және қоректену тәсіліне тікелей байланысты. Сондықтан олардың құрылыс ерекшеліктерін білу керек. Ол өсімдіктің зақымдану сипатына қарай зиянкестің қандай түрге жататынын анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар күрес шараларын ұйымдастыруда- инсектицидтерді таңдап алу үшін де қажет. Мысалы, ауыз мүшелері кеміргіш насекомдарды құрту үшін олардың ас қорыту жүйесіне әсер ететін инсектицидтерді пайдалану керек. Ондай инсектицидтер қоректік заттармен бірге ішекке түседі де қанға өтіп, насекомды уландырып өлтіреді.
Өсімдіктің үстіне шашылған ішек инсектицидтері ауыз мүшелері сорғыш насекомдар үшін нәтижелі емес. Олармен күресуде тері қабат арқылы ішкі мүшелерге өтетін немесс жанасып тиіскенде әсер ететін инсектицидтерді немесе тыныс мүшелері арқылы өтетін фумиганттарды пайдалану керек.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына қарай бүргелердің басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық және опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшелері төмен қарай бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптеген түрлері), прогнаттық баста ауыз бөліктері алға қарай бағытталған (барылдақ қоңыздар, алтын көзділердің личинкалары), опистогнаттық баста ауыз бөліктері төмен және артқа қарай бағытталған (бітелер, бүрге, шіркей, цикада).
Кеуде. Бүргелердің кеуде бөлімі — алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде деп аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немесе тергит деп аталатын жоғарғы жарты сақинадан, төс, немесе стернит деп аталатын төменгі жарты сақинадан және плейрит деп аталатын бүйір жағындағы бөліктерден тұрады. Бунақтардың жоғарғы жарты сақина тәрізді бөлігін керсету үшін алдыңғы арқа, ортаңғы арқа, артқы арқа, ал төменгі жарты сақина тәрізді бөлігін көрссту үшін алдыңғы төс, ортаңгы төс және артқы төс деген атаулар пайдаланылады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жұп аяқ), ал ортаңғы және артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.
Бүргелердің аяғы жамбас (төспен жалғасқан), ұршық, сан, жіліншік (сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтан тұрады. Табан бунақтарының саны қандай түрге, топқа жататынына байланысты 1...5 дейін болады. Табанның ең соңғы бунағы арасында 1...3 төмпешік орналасқан, бір көбінесе екі тырнақшамен бітеді. Бунақтардың тырнақшалардың және төмпешіктердің саны бүргелердің түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі белгі қатарына енеді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне байланысты бүргелердің аяқтарын бірнеше типке бөледі. Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Ал төрт бұлақтан тұратын жалпақ табанды жуандау және қысқарақ келген жүргіш аяқ типі қоңыздардың бірқатар тұқымдастарының (жапырақ жегілер, бізтұмсықтылар, мұрттылар т. б.) өкілдерінде кездеседі. Тіршілік жағдайларына немесе қозғалу тәсілдеріне бейімделу алдыңғы немссе артқы аяқтардың мамандауына себеп болған. Мысалы, бұзаубастың, зауза қоңыздың жетіліп дамуы ұзақ уақыт топырақ арасында өтуіне байланысты алдыңғы аяғы жерді қазуға, дәуіттің алдыңғы аяғы құрбанын шап беріп ұстауға, шегірткенің артқы аяғы секіруге, суды мекендейтін бүргелердің (жүзгіш қоңыз т. б.) артқы аяғы жүзуге, араның артқы аяғы гүл тозаңдарын жинауға бейімделген. Осы айтылғандарға сәйкес насекомдарда қазғыш, ұстағыш, секіргіш, жинағыш аяқ типтері пайда болған.
Насекомдарда әдетте 2 жұп қанат болады. Алайда кейбіреулерінде тек қана алдыңғы жұп қанат (қос қанаттылар немесе шыбындар, кокцидтердің біраз түрлерінде), кейде артқы жұп қанат (желпуіш қанаттылардың еркегінде) дамыған...