Мазмұны
Кіріспе..................................................................................................................... 3
І тарау. Бейімділіктің адам өміріндегі алатын орны.
1.1. Адамға тән бейімділік................................................................................. 5
1.2.В.П. Казначеев ұсынған адамның әлеуметтік еңбек потенциалы ...........7
ІІ тарау. Табиғат әлемін субъективті қабылдау.
2.1 Адамның табиғатқа қатынасы.....................................................................8
2.2.А.Швейцардың игіліктану этикасына қосқан үлесі...........................11
2.3. Әлеуметтік – экологиялық өзара әрекеттер............................................ 14
Қорытынды.......................................................................................................... .17
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................................................18
Кіріспе
Адам таным обьектісі ретінде қазіргі ғылыми пәндерде әртүрлі көзқарастармен қарастырылады. Алайда қазіргі таңда адамды танудағы фрагментарлықты жоюға негізделген ғылым салалары пайда болды. Осы ретте басқа да ғылымдармен қатар қазіргі адам экологиясы мен әлеуметтік экология шығады. Бұл екі саланың зертттеу пәні орталық обьект ретінде адам болып табылады.
Қазіргі ғылым адамнан өзінің пайда болу жолынан ұзақ жолдан өткен биоәлеуметтік жаратылысты көреді. Адам осы жолда күрделі әлеуметтік ұйымды жасап шығарған.
Адам жануарлар патшалығынан шыға отырып, осы кезге дейін сол жануарлардың мүшелерінің бірі болып отыр. Жануарлар патшалығы, Хордалық типтер, омырқалылар, сүтқоректілер, Адам руы, ақылды. Адам түрі – адамның органикалық жүйедегі алар орны осы.
Ғылымдағы қалыптасқан түсініктерге сәйкес қазіргі адам маймылға ұқсас тектендриопитекадан пайда болған. Адам одан шамамен 20 – 25 мың жыл бұрын бөлініп шыққан.
Адамның арғы тегінің эволюцияның басты сызығынан аластауының оның физикалық дене – бітімінің жетілуі мен қызмет ету мүмкіндігінің кеңеюінің себебі табиғи процесінің дамуының салдарынан өмір сүру жағдайының өзгеруі болды.
Орман ареандарының қысқаруы алып келген жалпы суықтық адамды жаңа, ыңғайсыз өмір жағдайларына икемделуге алып келді. Адамның арғы тегінің жаңа жағдайларға икемделуінің ерекшеліктерінің бірі олардың морфофизиологиялық емес, іс-әрекеттік бейімделу тетігіне ден қойғандығы.
Бұл ішкі ортадағы өзгерістерге біршама икемді әсер беруге мүмкіндік тудырып, табыста бейімделуге жәрдемдесті. Өмір сүруді негіздеп, адамның келесі прогрессивті дамуындағы маңызды фактор оның өміршең, функционалды әлеуметтік қауымдастық құра білуі болды.
Уақыт өте келе, адамның еңбек құралдарын жасап, пайдалануда, материалдық мәдениетті жасаудан, зиялықтың дамуынан адам өмір сүрудің жағдайына енжар икемделуден белсенді және саналы түрленуге өтті.
Осылайша адамның пайда болуы және дамуы тірі табиғат дамуына ғана тәуелді болған жоқ, сондай-ақ Жер бетіндегі күрделі экологиялық өзгерістерді алдын-ала анықтады.
Л.В. Максимов ұсынған, адам экологиясының базалық категориясының маңыздылығы мен мазмұнына сәйкес, «адам» түсінігі оның иностасының иерархиялық типологиясын құру арқылы сондай-ақ адамның ортаға қарым-қатынасы сипатына ықпал ететін адамның қасиеттерінің арқасында ашылады.
«Адам - орта» жүйесіндегі «адам» түсінігінің көп аспектілігі мен иерархиялылығына назар аударған алғашқылар А.Д. Лебедев, В.С. Проебраженский және Е.Л. Райх болды.
Олар биологиялық (индевид, жас жыныстық топ, тұрғындар, нәсілдер) және әлеуметтік-экономикалық (тұлға, отбасы, тұрғындар тобы) белгілері бойынша бөлінген осы түсінік жүйксінің ерекшеліктерін анықтап берді. Олар тағы да қарастырудың әр деңгейіне өзінің ортасы және сол ортаға бейімделу тәсілдері болады деп атап көрсетті.
Уақыт өте келе «адам» түсінігінің иерархиялық құрылымы туралы ұғымы күрделене түсті. Сөйтіп А.Ф. Реймерстің модель-матрицасында иерархиялық ұйымның алты қатары мен 40-тан астам термині есептелінеді.
Аталған модель-матрица адамның күрделілігін және адамзат қауымдастығының көптүрлілігін көрсетеді. Тіпті жеке адам мен индевид деңгейінде де көптеген белгілермен, қасиеттермен жұмыс жасауға тура келеді, немесе генетикалық идентикациялы екі адам болмайды.
Адамның ортағы қатысты маңызды қасиеттерінің бірі ретінде
Л.В. Максимов анықтаған бейімділік болады. Оның пікірінше бейімделу қоршаған ортаның және оның өзгерістеріне белсенді икемділік төселуге қабілеттілік.
І тарау. 1.1. Адамға тән бейімділік
Адамның бейімділігі оған тән бейімділік қабілеттер мен бейімділік белгілерде көрініс береді. Өзінің түзілуінде ол өзгермелі және тұқымқуалаушылық сияқты адамдық қасиеттерге міндетті, қарыздар.
Бейімделу механизмдері түсінігі адамның және қоғамның қоршаған ортадағы болып жатқан процестер мен өзгерістерге икемделу қабілеті туралы ұғымды көрсетеді. Мұндай механизмдердің көпшілігі үлкен екі топқа бөлінеді: биологиялық және биологиялықтан тыс механизмдер.
Л.В. Максимовтың пікірі бойынша бірінші түрге морфологиялық, иммунологиялық, генетикалық және мінездің бейімделудің механизмдерін жатқызуға болады, екіншісіне - әлеуметтік әрекет пен мәдени бейімделудің механизмдерін жатқызамыз. Аталған екі бейімделу механизмдерімен салыстырғанда репродуктивті әрекет пен психологиялық бейімделу механизмдері аз зерттелген және аралық орын алады. Ол екі өзіне биологиялық және биологиялықтан тыс бейімделу механизмдерінің тұстарын біріктірген.
Қазіргі кезде біршама анық зерттелгені бейімделудің биологиялық механизмдері болып табылады. Адамның қоршаған орта мен оның өзгерістерінебиологиялық бейімделуінің әртүрлі формасының анализі адамның бейімділік типтері тұжырымдамасын жасап шығаруға негіз болды. В.П. Алексеев бейімділік типті өмір жағдайына бейімделу процесінде қалыптасатын икемділік реакциялардың өзінше бір морфофизиологиялық кешені деп анықтайды. Негізгі бейімділік типтердің бес түрін бөліп көрсетеді: арктикалық, төменгі зонаның, континенталды, экваторлы және биік таулы. Т.А. Алексеевтің және бірқатар авторлардың еңбектерінде аталған типтердің кейбірі айтарлықтай толық сипат алған.
Бейімделудің биологиялықтан тыс механизмдерін зерттеуде жағдай
нашар болып тұр. Көптеген зерттеушілер бейімделудегі биологиялықтан тыс
механизмдердің маңыздылығын атап көрсетеді, алайда оның әлеуметтік тұстары мен механизмдері айтарлықтай анық зерттелмеген. Л.В. Максимова айтып өткендей рухани өмір мен тұрмыстық саласын қамтитын бейімделудің мәдени аспектілеріне соңғы уақытқа дейін назар аз аударылады.
Бейімділік деңгейі түсінігі адамның өмір сүрудің нақты жағдайларына төселу өлшемін, сондай-ақ адамның орта өзгерістеріне бейімделу процесі нәтижесіндегі қол жеткізген қасиеттерін көрсетеді. Адам экологиясы және әлеуметтік экология бойынша зерттеулерде адамның нақты жағдайларға бейімделу деңгейінің көрсеткіші ретінде әлеуметтік – еңбек потенциал және денсаулық сияқты сипаттамалар пайдаланылады.
1.2.В.П. Казначеев ұсынған адамның әлеуметтік еңбек потенциалы
Адамның әлеуметтік еңбек потенциалы ұғымын қоғамның ұйымдарының интегралды көрсеткіші ретінде, халықтың қоныстану сапасының жетілуінің көрсеткіші В.П. Казначеев ұсынған болатын. Автордың өзі оны «популяциялардың тіршілік әрекеттерінің ұйымдасу тәсілі» ретінде анықтады.
Адам экологиясында бейімделудің басқа өлшемі ретінде денсаулық ұғымы кеңінен қолданылады. Осы ретте денсаулықты бір жағынан адам ағзасының интегралы сипаты ретінде, екінші жағынан – адамның ортамен қарым-қатынас процесіне реакциясы, өмір сүру жағдайына икемделу нәтижесі деп түсінеді.
Адамның ортағы икемділігінің көрсеткіші және бейімделу процесі сипатының көрсеткіші ретінде адамның денсаулығының ахуалын көрсету үшін «норма», «стресс», «ауру», «өлім» түсініктері қолданылады.
Норма ұғымы ағзаның готеостазды ұстап тұруы қолда бар резервтермен және қалыпқа келуші процестермен толығымен қамтамасыз ететін ағзаның ахуалын баяндау үшін қолданылады.
Стресс ұғымынан ағзаның оған кез-келген ішкі ағзаның динамикасының тепе-теңдігінің бұзылуына алып келетін жалпы икемделу реакциясын түсінеміз (алмасу процестерінің жалпы белсенділігі, жер бөлінудің күшеюі, дене температурасының артуы т.б.). Стрестің көптеген түрлері бар: жымырлық, жарықтық, хирургиялық, жүйке психологиялық т.б.
Сондай-ақ стрестің жағымды, жағымсыз формалары да бар. Біріншісі (экстресс, эвстресс) икемділік механизмдердің дамуын ынталандыра отырып, ағзаны қозғалтады, екіншісі (дистресс) керісінше, әлсіреуге және аурудың дамуына алып келеді.
ІІ тарау. 2.1. Адамның табиғатқа қатынасы
Адамның табиғатқа қатынасының құрылымы мен өзіндік үлгісінің анализі мына сұрақты заңды түрде қояды: мұндай қарым-қатынас қандай негізде құрылады?
Көпшілігінде біз бұл сұраққа алдыңғы бөлімдерде жауап бердік. Сөйте тұра белгілі, табиғатқа деген қатынасты сипаттаушы, аталып өтілген факторлармен қатар, адамның табиғат жемін қабылдауының ерекшелігімен байланысты кейбір базалық факторлар да болады.
Адам табиғатты қалай қабылдайды, оның ішкі бейнесін ол қалай қалыптастырады, қаншалықты деңгейде оны субъективті қасиеттермен бөледі, осыған адамның табиғатқа деген қарым-қатынасы көпшілігіне байланысты болады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қабылдау – бұл шындықтың заттары мен құбылыстарының сезім органдарына әсерін тұтастай көрсетудің психскалық процесі.
Қазіргі психологияда аталған процесс айтарлықтай жақсы зерттелген: қабылдаудың негізгі қасиеттері бөлінген (тұтастық, заттылық, ойлық, константтылық, таңдаушылық); қабылдаудың көру, есту, тактильді механизмдері ашылған; қабылдауға бұрынғы тәжірибелердің ықпал ету механизмдері зерттелген; жастық дамудың әртүрлі сатысындағы қабылдаудың қалыптасуының заңдылықтары ашылған.
Әңгіме инженердің, суретшінің, актердің, мұғалімнің қабылдауы ерекшелігі жөнінде болған кезде, бұл ретте мұнымен психологияның арнайы саласы шеңберінде айналысады: инженерлік психология, көркемдік шығармашылық психологиясы, актерлік шеберлік психологиясы, педагогикалық психология....
Кіріспе..................................................................................................................... 3
І тарау. Бейімділіктің адам өміріндегі алатын орны.
1.1. Адамға тән бейімділік................................................................................. 5
1.2.В.П. Казначеев ұсынған адамның әлеуметтік еңбек потенциалы ...........7
ІІ тарау. Табиғат әлемін субъективті қабылдау.
2.1 Адамның табиғатқа қатынасы.....................................................................8
2.2.А.Швейцардың игіліктану этикасына қосқан үлесі...........................11
2.3. Әлеуметтік – экологиялық өзара әрекеттер............................................ 14
Қорытынды.......................................................................................................... .17
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................................................18
Кіріспе
Адам таным обьектісі ретінде қазіргі ғылыми пәндерде әртүрлі көзқарастармен қарастырылады. Алайда қазіргі таңда адамды танудағы фрагментарлықты жоюға негізделген ғылым салалары пайда болды. Осы ретте басқа да ғылымдармен қатар қазіргі адам экологиясы мен әлеуметтік экология шығады. Бұл екі саланың зертттеу пәні орталық обьект ретінде адам болып табылады.
Қазіргі ғылым адамнан өзінің пайда болу жолынан ұзақ жолдан өткен биоәлеуметтік жаратылысты көреді. Адам осы жолда күрделі әлеуметтік ұйымды жасап шығарған.
Адам жануарлар патшалығынан шыға отырып, осы кезге дейін сол жануарлардың мүшелерінің бірі болып отыр. Жануарлар патшалығы, Хордалық типтер, омырқалылар, сүтқоректілер, Адам руы, ақылды. Адам түрі – адамның органикалық жүйедегі алар орны осы.
Ғылымдағы қалыптасқан түсініктерге сәйкес қазіргі адам маймылға ұқсас тектендриопитекадан пайда болған. Адам одан шамамен 20 – 25 мың жыл бұрын бөлініп шыққан.
Адамның арғы тегінің эволюцияның басты сызығынан аластауының оның физикалық дене – бітімінің жетілуі мен қызмет ету мүмкіндігінің кеңеюінің себебі табиғи процесінің дамуының салдарынан өмір сүру жағдайының өзгеруі болды.
Орман ареандарының қысқаруы алып келген жалпы суықтық адамды жаңа, ыңғайсыз өмір жағдайларына икемделуге алып келді. Адамның арғы тегінің жаңа жағдайларға икемделуінің ерекшеліктерінің бірі олардың морфофизиологиялық емес, іс-әрекеттік бейімделу тетігіне ден қойғандығы.
Бұл ішкі ортадағы өзгерістерге біршама икемді әсер беруге мүмкіндік тудырып, табыста бейімделуге жәрдемдесті. Өмір сүруді негіздеп, адамның келесі прогрессивті дамуындағы маңызды фактор оның өміршең, функционалды әлеуметтік қауымдастық құра білуі болды.
Уақыт өте келе, адамның еңбек құралдарын жасап, пайдалануда, материалдық мәдениетті жасаудан, зиялықтың дамуынан адам өмір сүрудің жағдайына енжар икемделуден белсенді және саналы түрленуге өтті.
Осылайша адамның пайда болуы және дамуы тірі табиғат дамуына ғана тәуелді болған жоқ, сондай-ақ Жер бетіндегі күрделі экологиялық өзгерістерді алдын-ала анықтады.
Л.В. Максимов ұсынған, адам экологиясының базалық категориясының маңыздылығы мен мазмұнына сәйкес, «адам» түсінігі оның иностасының иерархиялық типологиясын құру арқылы сондай-ақ адамның ортаға қарым-қатынасы сипатына ықпал ететін адамның қасиеттерінің арқасында ашылады.
«Адам - орта» жүйесіндегі «адам» түсінігінің көп аспектілігі мен иерархиялылығына назар аударған алғашқылар А.Д. Лебедев, В.С. Проебраженский және Е.Л. Райх болды.
Олар биологиялық (индевид, жас жыныстық топ, тұрғындар, нәсілдер) және әлеуметтік-экономикалық (тұлға, отбасы, тұрғындар тобы) белгілері бойынша бөлінген осы түсінік жүйксінің ерекшеліктерін анықтап берді. Олар тағы да қарастырудың әр деңгейіне өзінің ортасы және сол ортаға бейімделу тәсілдері болады деп атап көрсетті.
Уақыт өте келе «адам» түсінігінің иерархиялық құрылымы туралы ұғымы күрделене түсті. Сөйтіп А.Ф. Реймерстің модель-матрицасында иерархиялық ұйымның алты қатары мен 40-тан астам термині есептелінеді.
Аталған модель-матрица адамның күрделілігін және адамзат қауымдастығының көптүрлілігін көрсетеді. Тіпті жеке адам мен индевид деңгейінде де көптеген белгілермен, қасиеттермен жұмыс жасауға тура келеді, немесе генетикалық идентикациялы екі адам болмайды.
Адамның ортағы қатысты маңызды қасиеттерінің бірі ретінде
Л.В. Максимов анықтаған бейімділік болады. Оның пікірінше бейімделу қоршаған ортаның және оның өзгерістеріне белсенді икемділік төселуге қабілеттілік.
І тарау. 1.1. Адамға тән бейімділік
Адамның бейімділігі оған тән бейімділік қабілеттер мен бейімділік белгілерде көрініс береді. Өзінің түзілуінде ол өзгермелі және тұқымқуалаушылық сияқты адамдық қасиеттерге міндетті, қарыздар.
Бейімделу механизмдері түсінігі адамның және қоғамның қоршаған ортадағы болып жатқан процестер мен өзгерістерге икемделу қабілеті туралы ұғымды көрсетеді. Мұндай механизмдердің көпшілігі үлкен екі топқа бөлінеді: биологиялық және биологиялықтан тыс механизмдер.
Л.В. Максимовтың пікірі бойынша бірінші түрге морфологиялық, иммунологиялық, генетикалық және мінездің бейімделудің механизмдерін жатқызуға болады, екіншісіне - әлеуметтік әрекет пен мәдени бейімделудің механизмдерін жатқызамыз. Аталған екі бейімделу механизмдерімен салыстырғанда репродуктивті әрекет пен психологиялық бейімделу механизмдері аз зерттелген және аралық орын алады. Ол екі өзіне биологиялық және биологиялықтан тыс бейімделу механизмдерінің тұстарын біріктірген.
Қазіргі кезде біршама анық зерттелгені бейімделудің биологиялық механизмдері болып табылады. Адамның қоршаған орта мен оның өзгерістерінебиологиялық бейімделуінің әртүрлі формасының анализі адамның бейімділік типтері тұжырымдамасын жасап шығаруға негіз болды. В.П. Алексеев бейімділік типті өмір жағдайына бейімделу процесінде қалыптасатын икемділік реакциялардың өзінше бір морфофизиологиялық кешені деп анықтайды. Негізгі бейімділік типтердің бес түрін бөліп көрсетеді: арктикалық, төменгі зонаның, континенталды, экваторлы және биік таулы. Т.А. Алексеевтің және бірқатар авторлардың еңбектерінде аталған типтердің кейбірі айтарлықтай толық сипат алған.
Бейімделудің биологиялықтан тыс механизмдерін зерттеуде жағдай
нашар болып тұр. Көптеген зерттеушілер бейімделудегі биологиялықтан тыс
механизмдердің маңыздылығын атап көрсетеді, алайда оның әлеуметтік тұстары мен механизмдері айтарлықтай анық зерттелмеген. Л.В. Максимова айтып өткендей рухани өмір мен тұрмыстық саласын қамтитын бейімделудің мәдени аспектілеріне соңғы уақытқа дейін назар аз аударылады.
Бейімділік деңгейі түсінігі адамның өмір сүрудің нақты жағдайларына төселу өлшемін, сондай-ақ адамның орта өзгерістеріне бейімделу процесі нәтижесіндегі қол жеткізген қасиеттерін көрсетеді. Адам экологиясы және әлеуметтік экология бойынша зерттеулерде адамның нақты жағдайларға бейімделу деңгейінің көрсеткіші ретінде әлеуметтік – еңбек потенциал және денсаулық сияқты сипаттамалар пайдаланылады.
1.2.В.П. Казначеев ұсынған адамның әлеуметтік еңбек потенциалы
Адамның әлеуметтік еңбек потенциалы ұғымын қоғамның ұйымдарының интегралды көрсеткіші ретінде, халықтың қоныстану сапасының жетілуінің көрсеткіші В.П. Казначеев ұсынған болатын. Автордың өзі оны «популяциялардың тіршілік әрекеттерінің ұйымдасу тәсілі» ретінде анықтады.
Адам экологиясында бейімделудің басқа өлшемі ретінде денсаулық ұғымы кеңінен қолданылады. Осы ретте денсаулықты бір жағынан адам ағзасының интегралы сипаты ретінде, екінші жағынан – адамның ортамен қарым-қатынас процесіне реакциясы, өмір сүру жағдайына икемделу нәтижесі деп түсінеді.
Адамның ортағы икемділігінің көрсеткіші және бейімделу процесі сипатының көрсеткіші ретінде адамның денсаулығының ахуалын көрсету үшін «норма», «стресс», «ауру», «өлім» түсініктері қолданылады.
Норма ұғымы ағзаның готеостазды ұстап тұруы қолда бар резервтермен және қалыпқа келуші процестермен толығымен қамтамасыз ететін ағзаның ахуалын баяндау үшін қолданылады.
Стресс ұғымынан ағзаның оған кез-келген ішкі ағзаның динамикасының тепе-теңдігінің бұзылуына алып келетін жалпы икемделу реакциясын түсінеміз (алмасу процестерінің жалпы белсенділігі, жер бөлінудің күшеюі, дене температурасының артуы т.б.). Стрестің көптеген түрлері бар: жымырлық, жарықтық, хирургиялық, жүйке психологиялық т.б.
Сондай-ақ стрестің жағымды, жағымсыз формалары да бар. Біріншісі (экстресс, эвстресс) икемділік механизмдердің дамуын ынталандыра отырып, ағзаны қозғалтады, екіншісі (дистресс) керісінше, әлсіреуге және аурудың дамуына алып келеді.
ІІ тарау. 2.1. Адамның табиғатқа қатынасы
Адамның табиғатқа қатынасының құрылымы мен өзіндік үлгісінің анализі мына сұрақты заңды түрде қояды: мұндай қарым-қатынас қандай негізде құрылады?
Көпшілігінде біз бұл сұраққа алдыңғы бөлімдерде жауап бердік. Сөйте тұра белгілі, табиғатқа деген қатынасты сипаттаушы, аталып өтілген факторлармен қатар, адамның табиғат жемін қабылдауының ерекшелігімен байланысты кейбір базалық факторлар да болады.
Адам табиғатты қалай қабылдайды, оның ішкі бейнесін ол қалай қалыптастырады, қаншалықты деңгейде оны субъективті қасиеттермен бөледі, осыған адамның табиғатқа деген қарым-қатынасы көпшілігіне байланысты болады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қабылдау – бұл шындықтың заттары мен құбылыстарының сезім органдарына әсерін тұтастай көрсетудің психскалық процесі.
Қазіргі психологияда аталған процесс айтарлықтай жақсы зерттелген: қабылдаудың негізгі қасиеттері бөлінген (тұтастық, заттылық, ойлық, константтылық, таңдаушылық); қабылдаудың көру, есту, тактильді механизмдері ашылған; қабылдауға бұрынғы тәжірибелердің ықпал ету механизмдері зерттелген; жастық дамудың әртүрлі сатысындағы қабылдаудың қалыптасуының заңдылықтары ашылған.
Әңгіме инженердің, суретшінің, актердің, мұғалімнің қабылдауы ерекшелігі жөнінде болған кезде, бұл ретте мұнымен психологияның арнайы саласы шеңберінде айналысады: инженерлік психология, көркемдік шығармашылық психологиясы, актерлік шеберлік психологиясы, педагогикалық психология....