Мазмұны
І. Арнайы білім берудің технологиялары мен әдіс-тәсілдері...........................4
1.1. Арнаулы білім беру жүйесіндегі коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету құралдары......................................................................................4-9
1.2 Арнаулы білім берудің ұйымдастыру формалары..................10-13
ІІ. Дамуында ауытқулары бар балалардың оқыту маңыздылығын анықтау.......................................................................................................................14
2.1. Арнайы білім берудің әдістері.................................. .............14-17 2.2.Арнайы білім берудің технологилары мен әдістері...................................18-19
2.3. Арнайы білім берудегі тәрбиенің іскерлік әдістемелік принциптері............................................................................................................20-21
Қорытынды ............................................................................................ 22
Пайдаланылған әдебиеттер ................................................................ 23
Қосымшалар.............................................................................................24
І. Арнайы білім берудің технологиялары мен әдіс – тәсілдері
1.1. Арнаулы білім беру жүйесіндегі коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету құралдары
Ерекше білім алу қажеттілігіне ие адамның оқу – танымдық іскерлігі бірқалыпты дамушы балаларды оқыту кезінде қаралатын дәстүрлі құралдарды қолдану кезінде әрдайым тиімді бола бермейді. Сол себепті оқыту мен тәрбиелеудің спецификалық әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет. Кез - келген оқу пәні құрамының үлкен көп түрлілігінен сипатталады.
Оқыту құралдары арнаулы білім беру жүйесінің ұстанымдарына сәйкес келуі тиіс. Осыған байланысты қандай да бір құралды қолдану құны оның оқушылар үшін білімді қаншалықты жеткілікті және мәжбүрлі ететіндігімен анықталады, олардың түрлі жас ерекшеліктік сатылардағы танымдық мүмкіндіктерін ескереді, оқу материалын меңгерудің саналық және беріктілік деғгейінің қажетті дәрежесін қамтамасыз етеді. Арнаулы жүйеде білімді меңгеруге білімді өзінше меңгеру бойынша жүйелі жұмыстардың әдептерін қалыптастыруға әкеп соқтырады, оқушылардың индивидуалды ерекшеліктерін фронтальды және индивидуалды жұмыстардың рационалды сәйкестілігі оқытуға дифференциалды түрде жақындасуды ескереді, сөйлеу ойлау қабілеттінің артуына үлесін қосады, материалды меңгерудің іскерліктік көрнекілік - тәжірибелік негізін қамтамасыз етеді, оқытудың коррекциялық - компенсациялық батылдығын қамтиды, әлеуметтік бейімделу үшін қажетті білімдер мен әдіптердің дамуына ат салысады, әрекет етудің әдістерінің қалыптасуы мен білімдерді меңгеруге ғана әкеп соқтырмай сондай - ақ тұлғаны тәрбиелеуді жалпы дамытуды қамтамасыз етеді.
Оқытушының сөзі оқушыларға білім берудің құралы болуы тиіс. Оны балалар жетік қабылдауы қажет.
Сол себепті арнаулы білім беру жүйесінде қызмет жасайтын педагогтың сөйлеу қабілеттілігіне оқушылардың контигентінің спецификасына орай, ерекше талаптар қойылады. Оның сөзі түсінікті, анық шынайы түрде шығуы қажет. Арнаулы білім беру мекемесінде жұмыс істейтін педагог сөйлеу оқиғасы ретінде оқыту сабағының құрамы мен ритмін жобалай алуы тиіс, сөздік импровизация техникасын жетік білуі, оқушылардың сөйлеу іскерлігінің белсенді түрде енуіне ықпал ететін жағдайларды табуы және қолдана алуы, қысқа әрі фразаларды құруда хас шебер болуы өте маңызды.
Естімейтіндерге ақпаратты қабылдату процесін жеңілдететіндердің тағы бірі - сөйлеу мәнерін көзше қабылдау - «бет көрінісі арқылы түсіну» Сөйлеу мәнерін көзше қабылдауды көптеген әдебиеттік деректерде ерін қозғалысынан түсіну деп атау қабылданған.
Адамдармен әңгімелесуде есту ғана емес, көру де қатысады. Сөйлеп тұрған адамды оны сөзін қабылдау үшін көру өте маңызды сол себепті көру органы есту органына көмектеседі. Сөйлеуді естіп қана қоймай оны ерін қозғалыцстары бет бұлшық еттері мен тілдің қозғалысы арқылы қабылдай отырып көруге де болады. Бұл қосымша құрал естулік қабылдауды процестерін әлсіз еститіндер үшін жеңілдетеді, ол кереңдер үшін жоқ есту қабілетін біртіндеп компенсациялық қызметін атқарады. Көретін әсерлер ерін қозғалыстары арқылы оқитын адамның санасында айтылғанын түсінікті болуын жеңілдететін сөздер образын тудырады.
Қиындатылған қарым – қатынас жасаудың кейбір жағдайларында
( мәселен , сөйлеу іскерлігінің мүмкін еместігімен байланысқан тіреуіштік қозғалыстық аппаратының ауыр бұзылуына ие тұлғалармен) пикрографиялық жазбалар қолданылады.
Арнаулы білім берудің гуманитарлық бағыттылығы мүмкіндіктері шектеулі балаларға жақын болатындай және оң, әрі жеткілікті тез тиімділік беретіндей дамудағы ауытқуларды коррекциялау және білім беру құралдарын іздестіруге мәжбүрлейді.
Қазіргі заманғы арнаулы педагогика мұндай формалар мен құралдарды іздестіруде өнердің сан – қилы түрлеріне дамыту мен коррекциялау құралдары ретінде назар аударады.
Коррекциялық – педагогикалық процесте өнердің сан – қилы түрлерін пайдалануда бірнеше бағыттар қатар жүреді: психофизиологиялық бүлінулердің коррекциясымен байланысқан) психотерапевтілік когнитивті және эмоционалды - еркіндік сфераға әсер етумен байланысты) психологиялық ( катаристі, регулятивтік коммунативтік фунцияларды орындаушы) әлеуметтік –педагогикалық ( эстетикалық қажеттіліктерді дамыту тәжірибелік шығармашылық іскерлік пен шығармашылықты баланың потенциалдық мүмкіндіктерін активазациялау жалпы шығармашылық ортасын кеңейту) Мұндай бағыттарды дамыту артпедагогика мен арттерапияда қолданатын арнаулы әдістемелер арқылы жүзеге асырады.
Коррекциялық - дамытушы жұмыс әрбір баланың ерекше білім алу қажеттіліктері мен өнердің әрбір түрінің ерекшеліктерін есепке алумен құрастырылады.
Арнаулы білім беру жүйесінде тәрбиелеудің ән – күйлік құралдарын пайдалану кеңінен етек жайды. Білім беру мекемелерінің барлық түрлерінде оқу, әрі оқудан тыс уақытта түрлі музыкалық құралдарды пайдалануға негізделген балалармен жұмыс жүргізуді ұйымдастырудың түрлі формалары бар.
Сабақтар оқушының сөйлеу қабілетінің ретимдік – мелодиялық жакының олардың естулік қабылдауға оқыту процесінде оқушылардың естулік жадының жақсаруы оларға музыканы меңгеруге көп көмектеседі.
Музыкалық іскерлік тек сабақтар ғана емес, сондай – ақ сабақтан тыс кездерде жұмыс жүргізудің мәдени- бос уақыттық формаларында да, қолданыс табады ( мейрамдар мен қыдырыстауды, тематикалық кештерде, концертерде).
Бейнелеу құралдары қоршаған шынайлық бояулар, образдар әлемі жайлы білімдердің аса бай көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар өз сезімін эмоциясын , өз ішкі әлемін білдіру әдісі ретінде де қолданысқа ие.
Қол еңбегі деноративтік – қолданбалы өнердің түрі ретінде моториканы, қозғалыс координациясын дамытады, еңбектік әдептерді қалыптастырады, халықтық, аумақтық, елдің мәдениеті мен өнеріне баулиды, бейнелеулік шеберліктер өнуімен таныстырады.
Көркемдік – тілдік іскерлік дамуында ауытқуы бар балаларға өзінің тілдік әдептерін дамытуға көмектеседі, сөйлеу процесі кезінде қорқыныш пен сенімсіздікті жеңуге ықпал етеді, тілдің ақындық және көркемдік сөздің әсемдігін сезінуге қабілеттілікті дамытады, балаларды рухани байытады, олардың әдебиеттік оқуға деген ынтасын арттырады.
Театрлық - ойындық іскерлік. Театрлік өнердің негізгі тілі - әрекет ету, негізгі белгілері – диолог және ойын. Бұл ерекшеліктер балаларды театрлық өнерге жақындастырады, өйткені мектепке дейінгі балалар, кіші сынып оқушылары үшін ойын мен әңгімелесу – басты іскерлік. Бұл іскерліктің коррекциялық –педагогикалық әсер етуде мүмкіндіктері зор. Театр әлеміне баулу оң тұлғалық салаларға тәрбиелеуге, нанымдық – этикалық негіздерді меңгеруге психикалық функцияларды дамытуға мүмкіндік тудырады ( назар аудару, пайымдау, сөйлеу, жад).
Арнаулы білім беру жүйесінде коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету үшін құралдар арсеналында мәнін тым бағалау қиын құралдар тобы болады. Бұл түрлі баспалдақ өнімдер: кітаптар, дәптерлер, әдістемелер, журналдар, бұл кезде оқулықтарға ерекше мән беріледі.
Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың түрлі категориялары үшін таралатын оқулықтардың балалардың даму ерекшеліктерімен байланысқан өз спецификасы болады.
Жалпы мектептердегі сәйкес оқулықтармен салыстырғанда олар оқушылардағы дефектінің ауырлық дәрежесі мен сипатына жасына, оқу пәнінің сипатына байланысты түрлендірген. Бірқатар жағдайларда жалпы білім беру мектептеріндегі қарапайым оқулықтар ешбір өзгеріске ұшыратылмай пайдаланылады. Өзге жағдайларда ( мысалы ақыл – есі кем балалар оқитын 8- түрдегі арнаулы мектептер үшін) жалпы білім беру пәндері бойынша оқулықтар жасалып, қолданылады, бірақ олардың оқушылардың осы категориясының ерекшеліктерін ескеретін арнаулы білім беру стандартымен сәйкес ригиналды құрамы болады. Сонымен қатар арнаулы пәндерді қамтамасыз ету үшін жалпы мектептерде аналогтары жоқ оқулықтар жасалып, пайдаланылады.
Арнаулы мектептерде қолданылатын оқулықтарда келесілер орын алуы өте маңызды:
- дамудың бүліну сипатын сәйкес қоршаған әлем жайлы білімдерде жетіспеушіліктерді толықтыру үшін арналған құралдардың фрагменттері уағыздық немесе қосымша бөлімдер;
- білімдер мен тәжірибені актуализациялау құралдары;
- танымдық іскерлікті активазациялау және білімді мотивациялау құралдары;
-дамуының кемшіліктерінің ерекшеліктеріне сәйкес баланың ойлау және тілдік қабілетін дамытуға бағытталған құралдар;
- сенсомоторлық дамытудың активазациясы мен коррекциясына арналған құралдар;
- пәндік –тәжірибелік іскерліктің әдептерін дамытуға арналған сабақтар жаттығулар;
- дамуында қандай да бір ауытқулары бар оқушылардағы бұл оқу пәнінің компенсаторлық механизмдерінің құралдарын дамыту мен қалыптастыруға бағытталған жаттығулар;
Кекесілер есепке алынуы тиіс.
-дамуында ауытқулары бар балалардың осы категориясының қабылдау, назар аудару тілдік, ойлау, есте сақтау ерекшеліктері;
- оқулықты пайдаланумен оқытуға дифференционалды және индивидуалды жақындасу мүмкіндігі;
- оқушылардың тілдік және интеллектуалдық еркешеліктеріне сәйкес оқулықтың тілдік материалын құжаттауға талаптар.
Арнаулы білім беру жүйесінде көрнекіліктерді қолдану өзіндік бір мақсат емес, оқу материалын барынша толық, әрі терең түсіну, ауызша сөзді түсіну баспалық өніммен бекітілген жазбалық сөздің және оқытушының сөзін ұғыну құралы.
Арнаулы білім беру жүйесінде көрнекілік – тәжірибелік әдістерді тарату үшін ең жақсы құрал дидактикалық материал болып табылады. Коррекциялық - оқыту процесінде қолданылатын дидактикалық материал пәндік, бейнелік және тілдік болып үшке бөлінеді.
Пәндік дидактикалық материал оқу жылы бойынша жылжу мөлшері бойынша барынша оқшауланған абстрактылы бола түседі. Пәндік дидактикалық материалды пайдалану тірі қызығушылықты тудырады және оқу мотивацмясын қамтамасыз етеді, эмоционалдық талпынысты арттырады саналық жұмыстың тәжірибелік іскерлікпен арадағы өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Бейнелік дидактикалық материал (суреттер, картиналар сериясы, схемалар, сызбалар, пәндік карталар) пәндікке қарағанда барынша абстрактылы болып табылады. Оны пайдалану аңғарымпаздық пен назар аударуды дамытуға, салыстырғыштық қабілетін талдау логикалық салдарлықты тұрғызу қабілетін жоғарлатуға жәрдемдеседі.
Тілдік дидактикалық материал – бұл жаттығуларды мысалдыры, тапсырмаларды бұйрықтары бар таратпалы карточкалар. Дидактикалық материалдың бұл түрі дамуында ауытқуы бар бала оқу мен жазуды меңгере бастаған кезде пайдаланылады. Тілдік дидактикалық материал жекелікті дамытады, тапсырманың күрделілігінің және оны орындау қарқының оптималды деңгейін таңдауды қамтамасыз етеді, жеке өзіндік жұмысты рационалды түрде ұйымдастыруға жол ашады. Дидактикалық материалдың бұл түрі балалардағы сөйлеу қабілетін арттыруға ықпал етеді.
Қабылдаудың мүмкін болатын дәлсіздіктерін жою және сөйлеуде қателіктердің алдын –алу үшін арнаулы білім беру тәжірибесінде тілдік көрнекілік құралдары жиі пайдаланылады. Тілдік көрнекілік құралдарына келесілерді жатқызуға болады: тақтаға жазылатын жазбалар, нотирленген хат ( орфоэпиялық дұрыс сөйлеуді көрсету) сөздік; тілдік, айтулар схемалары олар теру кездемесі мен фланеграфтарда орналасады;
Арнаулы білім беру жүйесінде оқытудың техникалық құралдары жеткілікті кең қолданыс тапты. Олардың қолданылуы балалардың даму кемшіліктерін коррекциялау және компенсациялау үшін өте маңызды.
ОТҚ пайдалану келесілерге жол ашады. Оқушыларды қоршаған ортамен оның бүкіл көп түрлілігімен таныстыру күрделі түрде жекелеген компоненттерді бөлу, олардың арасындағы өзара байланысты ащу, оқыту уақытын рационалды түрде пайдалану, оқу көрнекілігін қамтамасыз ету білім алуда әсерлік мотивтер құру.
Қазіргі таңда арнаулы білім беру жүйесінде техникалық құралдар жеткілікті тиімді түрде пайдаланылуда және олардың қолданусыз оқу – тәрбиелеу процесін ұйымдастыру мүмкін болмайды.
Коррекциялық білім беру процесін ұйымдастыру барысында келесі түрде аудиовизуальды құралдар пайдаланылады. Кинофильмдер, диофильмдер, кодопозитивтер, диопозитивтер және т. б. сондай - ақ дефектінің білінуін коррекциялаушылар, жеке және ұжымдық қолданудағы дыбыс күшейткіш аппаратура ( есту қабілеті бүлінген тұлғаларды оқыту кезінде) лупалар, көзәйнектер, монокулялар мен бинокулярлар жіпті инеге кигізу құралдары, өзінше қозғалу мүмкіндігін қамтамасыз етуге арналған тростылар ( көру қабілеті төмендеген тұлғалар үшін) олардың кейбіреуіне барынша нақтырақ тоқталып өтсек.
Түрлі проекциялық аппаратураның көмегімен демонстрацияланатын статистикалық экранды әдістемелер ( схемалар, суреттер, сызбалар, диопазитивтер және т. б.) оқушылардың оқу материалын қабылдау процесін антивизациялау мақсатында қолданылады. Бұл кезде мүмкін болатын жайттар, зерттеу пәнін жан – жақты қарастыру бейнені бірнеше есе үлкейту.
Даму ерекшеліктеріне ие балаларды оқыту тәжірибесінде сан түрлі аудио және аудиовизуальды құралдар қолданылады. Оларды оқу процесінде қолдану әдістері мен варианттары кең және көп аспектті. Аппараттарға еліп түсетін түрлі бейнелеудегі тілдік сигналдарды түрлендіретін техникалық құралдарды қолдану кезіндегі мүмкін болатын тілді, өйлеуді визуализациялау мәселен динамикалық графиктер, артикуляция профильдері және т. б. дефект сипатын анықтап қана қоймай дұрыс сөйлеуді өңдеу үшін аппаратураны қолдануға жол ашады.
Оқытуда техникалық құралдардың кең пайдалануына қарамастан, олардың мүмкіндіктері сарқылмаған. Мәселен коммунативтік жағдайда модельдеу үшін диапроекторды қолдануға болады, ол оқу видео фильмдерін – оқушылардың шығармашылық және тілдік белсенділігін арттыру үшін пайдаланылады.
Ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие тұлғалардың түрлі категорияларын оқытуда жаңа қуатты және көп жауапты құрал –дербес компьютерлер қолданысының аясы күннен күнге кеңеюде.
Білім берудің жалпы жүйесімен салыстырғанда дамудағы екіншілік ауытқуларды жою және оқушылардың ерекше білім алу қажеттіліктерін қанағаттандырудың тиімді құралы болып та
1.2. Арнаулы білім берудің формалары
Ерекше білім қажеттіліктеріне ие балалар мен ересектерге білім беру индивидуалды түрде бастау алған болатын. Арнаулы білім берудің тарихы үй жағдайлары мен шіркеулерде керең және зағип балаларды жеке оқытудың периодтық ұмтылыстарынан көптеген мысалдар келтіреді. Әрбір оқушыдағы дамуының бұзылуының өзіндік ерекшелігі, әрбір нақты жағдай үшін арнаулы білім берудің методикалық тәсілдерін іздестірудің тәжірибелік - экспериьменталдық жолы, арнаулы білім беру прецендеттерінің санының аздығы – бұның барлығы да ерекше білімдік қажеттіліктерге ие балаларға білім беруді қолданылатын индивидуалды оқытуды ұйымдастыруды анықтап береді. Индивидуалды болып өнерлік және шығармашылық оқыту табылды.
Қазіргі заманғы арнаулы педагогикада оқытуды ұйымдастырудың индивидуальды формасы келесі жағайларда қолданылады:
- оқушы дамуында ауыр және көптеген бүлінулерге ие болса және оқыту мен тәрбиелеуде адам топтық немесе сыныптық жағдайларда оқуға қабілетті болмағандықтан дәл осы индивидуалды да ұсынылса, оның танымдық іскерлігінің ерекшеліктеріне байланысты баланы оқыту үздіксіз индивидуалды психолого – педагогикалық қолпаштауды, сан мың рет қайталауда, талап етеді, ал оны сенсорлық және моторлық жүйелері қоршаған ортамен қарым – қатынас жасауда, едәуір қиындықтарды бастан кешіреді. Осылайша ой санасы артта қалуының ауыр формаларына ие балаларды оқыту және оларды оқытудың бастапқы сатыларындағы соқыр, әрі керең балалардың бүлінулермен қатар жүретін келесі білім беру процестері ұйымдастырылады:
- білім беру процесінің спецификасына сәйкес, дамуындағы ауытқулары, жастық ерекшеліктері бар бала индивидуалды психолого – педагогикалық логопедтік және өзге де коррекциялық көмекті талап етеді, бұл фронтальды жаттығулар толықтырады. Мұнда нақты баланың индивидуалды мүмкіндіктері мен индивидуалды жетістіктерінің деңгейі жүйесі бүлінген функциялардың даму ерекшеліктерінің барлық тізбектері ескеріледі. Осыған сәйкес есту қабілетті бұзылған балаларға олардағы ауызша сөйлеу қабілетін қалыптастыру және арттыру қалған есту қабілетін дамыту бойынша жеке сабақтар өткізіледі. Балалардың түрлі категорияларындағы сөйлеу қабілетінің бүлінулері жеке сабақтарда корекцияланады. Бірқатар жағдайларда психокоррекциялық және психотерапевттік көмектер көрсетіледі.
-егер де бала үй жағдайында білім алса;
Индивидуалды сабақтардың ұзақтығы әдетте 20-30 минутқа созылады. Арнаулы білім берудегі оқытуды ұйымдастырудың жеке топтық формасы жеке сабақтарда бірқатар коррекциялық - педагогикалық тиімділікке қол жеткізгенде индивидуалдыны жалғастырушы ретінде пайдаланылады. Мәселен , коррекциялық сабақтар ( сөйлеуді өз - өзіне қызмет көрсету әдептерін, кеңістікте бағытын анықтауды дамыту) әсіресе интеграциялы оқыту жағдайларында балалармен изтоптарда жұмыс жасау мүмкіндігін жорамалдайды. Оқытудың барынша кештеу сатыларында арнаулы коррекциялық – педагогикалық тиімділікке қол жеткізу мөлшері бойынша оқытудың ұйымдастырудың жеке топтық формасы кобинациялық бүлінулерге ой-санасының жетілмеуінің ауыр формасына ие балалармен жұмыс жасауда қолданылады.
Сыныптық – сабақтық жүйе, сабақ оқу процесін ұйымдастырудың негізгі формаларының бірі болып табылады. Сабақ беру жалпы білімдік мектептердегідей оқыту – танымдық қана емес, сондай – ақ балалардың дамушы іскерліктерінің түрлерін ұйымдастыруға жол ашады. Сабақ оқушылармен фронтальды топтық және аз дәрежеде жеке жұмыс жүргізудің сәйкестілігі үшін мүмкіндіктерді қарастырады. Оның басқа да ......
І. Арнайы білім берудің технологиялары мен әдіс-тәсілдері...........................4
1.1. Арнаулы білім беру жүйесіндегі коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету құралдары......................................................................................4-9
1.2 Арнаулы білім берудің ұйымдастыру формалары..................10-13
ІІ. Дамуында ауытқулары бар балалардың оқыту маңыздылығын анықтау.......................................................................................................................14
2.1. Арнайы білім берудің әдістері.................................. .............14-17 2.2.Арнайы білім берудің технологилары мен әдістері...................................18-19
2.3. Арнайы білім берудегі тәрбиенің іскерлік әдістемелік принциптері............................................................................................................20-21
Қорытынды ............................................................................................ 22
Пайдаланылған әдебиеттер ................................................................ 23
Қосымшалар.............................................................................................24
І. Арнайы білім берудің технологиялары мен әдіс – тәсілдері
1.1. Арнаулы білім беру жүйесіндегі коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету құралдары
Ерекше білім алу қажеттілігіне ие адамның оқу – танымдық іскерлігі бірқалыпты дамушы балаларды оқыту кезінде қаралатын дәстүрлі құралдарды қолдану кезінде әрдайым тиімді бола бермейді. Сол себепті оқыту мен тәрбиелеудің спецификалық әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет. Кез - келген оқу пәні құрамының үлкен көп түрлілігінен сипатталады.
Оқыту құралдары арнаулы білім беру жүйесінің ұстанымдарына сәйкес келуі тиіс. Осыған байланысты қандай да бір құралды қолдану құны оның оқушылар үшін білімді қаншалықты жеткілікті және мәжбүрлі ететіндігімен анықталады, олардың түрлі жас ерекшеліктік сатылардағы танымдық мүмкіндіктерін ескереді, оқу материалын меңгерудің саналық және беріктілік деғгейінің қажетті дәрежесін қамтамасыз етеді. Арнаулы жүйеде білімді меңгеруге білімді өзінше меңгеру бойынша жүйелі жұмыстардың әдептерін қалыптастыруға әкеп соқтырады, оқушылардың индивидуалды ерекшеліктерін фронтальды және индивидуалды жұмыстардың рационалды сәйкестілігі оқытуға дифференциалды түрде жақындасуды ескереді, сөйлеу ойлау қабілеттінің артуына үлесін қосады, материалды меңгерудің іскерліктік көрнекілік - тәжірибелік негізін қамтамасыз етеді, оқытудың коррекциялық - компенсациялық батылдығын қамтиды, әлеуметтік бейімделу үшін қажетті білімдер мен әдіптердің дамуына ат салысады, әрекет етудің әдістерінің қалыптасуы мен білімдерді меңгеруге ғана әкеп соқтырмай сондай - ақ тұлғаны тәрбиелеуді жалпы дамытуды қамтамасыз етеді.
Оқытушының сөзі оқушыларға білім берудің құралы болуы тиіс. Оны балалар жетік қабылдауы қажет.
Сол себепті арнаулы білім беру жүйесінде қызмет жасайтын педагогтың сөйлеу қабілеттілігіне оқушылардың контигентінің спецификасына орай, ерекше талаптар қойылады. Оның сөзі түсінікті, анық шынайы түрде шығуы қажет. Арнаулы білім беру мекемесінде жұмыс істейтін педагог сөйлеу оқиғасы ретінде оқыту сабағының құрамы мен ритмін жобалай алуы тиіс, сөздік импровизация техникасын жетік білуі, оқушылардың сөйлеу іскерлігінің белсенді түрде енуіне ықпал ететін жағдайларды табуы және қолдана алуы, қысқа әрі фразаларды құруда хас шебер болуы өте маңызды.
Естімейтіндерге ақпаратты қабылдату процесін жеңілдететіндердің тағы бірі - сөйлеу мәнерін көзше қабылдау - «бет көрінісі арқылы түсіну» Сөйлеу мәнерін көзше қабылдауды көптеген әдебиеттік деректерде ерін қозғалысынан түсіну деп атау қабылданған.
Адамдармен әңгімелесуде есту ғана емес, көру де қатысады. Сөйлеп тұрған адамды оны сөзін қабылдау үшін көру өте маңызды сол себепті көру органы есту органына көмектеседі. Сөйлеуді естіп қана қоймай оны ерін қозғалыцстары бет бұлшық еттері мен тілдің қозғалысы арқылы қабылдай отырып көруге де болады. Бұл қосымша құрал естулік қабылдауды процестерін әлсіз еститіндер үшін жеңілдетеді, ол кереңдер үшін жоқ есту қабілетін біртіндеп компенсациялық қызметін атқарады. Көретін әсерлер ерін қозғалыстары арқылы оқитын адамның санасында айтылғанын түсінікті болуын жеңілдететін сөздер образын тудырады.
Қиындатылған қарым – қатынас жасаудың кейбір жағдайларында
( мәселен , сөйлеу іскерлігінің мүмкін еместігімен байланысқан тіреуіштік қозғалыстық аппаратының ауыр бұзылуына ие тұлғалармен) пикрографиялық жазбалар қолданылады.
Арнаулы білім берудің гуманитарлық бағыттылығы мүмкіндіктері шектеулі балаларға жақын болатындай және оң, әрі жеткілікті тез тиімділік беретіндей дамудағы ауытқуларды коррекциялау және білім беру құралдарын іздестіруге мәжбүрлейді.
Қазіргі заманғы арнаулы педагогика мұндай формалар мен құралдарды іздестіруде өнердің сан – қилы түрлеріне дамыту мен коррекциялау құралдары ретінде назар аударады.
Коррекциялық – педагогикалық процесте өнердің сан – қилы түрлерін пайдалануда бірнеше бағыттар қатар жүреді: психофизиологиялық бүлінулердің коррекциясымен байланысқан) психотерапевтілік когнитивті және эмоционалды - еркіндік сфераға әсер етумен байланысты) психологиялық ( катаристі, регулятивтік коммунативтік фунцияларды орындаушы) әлеуметтік –педагогикалық ( эстетикалық қажеттіліктерді дамыту тәжірибелік шығармашылық іскерлік пен шығармашылықты баланың потенциалдық мүмкіндіктерін активазациялау жалпы шығармашылық ортасын кеңейту) Мұндай бағыттарды дамыту артпедагогика мен арттерапияда қолданатын арнаулы әдістемелер арқылы жүзеге асырады.
Коррекциялық - дамытушы жұмыс әрбір баланың ерекше білім алу қажеттіліктері мен өнердің әрбір түрінің ерекшеліктерін есепке алумен құрастырылады.
Арнаулы білім беру жүйесінде тәрбиелеудің ән – күйлік құралдарын пайдалану кеңінен етек жайды. Білім беру мекемелерінің барлық түрлерінде оқу, әрі оқудан тыс уақытта түрлі музыкалық құралдарды пайдалануға негізделген балалармен жұмыс жүргізуді ұйымдастырудың түрлі формалары бар.
Сабақтар оқушының сөйлеу қабілетінің ретимдік – мелодиялық жакының олардың естулік қабылдауға оқыту процесінде оқушылардың естулік жадының жақсаруы оларға музыканы меңгеруге көп көмектеседі.
Музыкалық іскерлік тек сабақтар ғана емес, сондай – ақ сабақтан тыс кездерде жұмыс жүргізудің мәдени- бос уақыттық формаларында да, қолданыс табады ( мейрамдар мен қыдырыстауды, тематикалық кештерде, концертерде).
Бейнелеу құралдары қоршаған шынайлық бояулар, образдар әлемі жайлы білімдердің аса бай көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар өз сезімін эмоциясын , өз ішкі әлемін білдіру әдісі ретінде де қолданысқа ие.
Қол еңбегі деноративтік – қолданбалы өнердің түрі ретінде моториканы, қозғалыс координациясын дамытады, еңбектік әдептерді қалыптастырады, халықтық, аумақтық, елдің мәдениеті мен өнеріне баулиды, бейнелеулік шеберліктер өнуімен таныстырады.
Көркемдік – тілдік іскерлік дамуында ауытқуы бар балаларға өзінің тілдік әдептерін дамытуға көмектеседі, сөйлеу процесі кезінде қорқыныш пен сенімсіздікті жеңуге ықпал етеді, тілдің ақындық және көркемдік сөздің әсемдігін сезінуге қабілеттілікті дамытады, балаларды рухани байытады, олардың әдебиеттік оқуға деген ынтасын арттырады.
Театрлық - ойындық іскерлік. Театрлік өнердің негізгі тілі - әрекет ету, негізгі белгілері – диолог және ойын. Бұл ерекшеліктер балаларды театрлық өнерге жақындастырады, өйткені мектепке дейінгі балалар, кіші сынып оқушылары үшін ойын мен әңгімелесу – басты іскерлік. Бұл іскерліктің коррекциялық –педагогикалық әсер етуде мүмкіндіктері зор. Театр әлеміне баулу оң тұлғалық салаларға тәрбиелеуге, нанымдық – этикалық негіздерді меңгеруге психикалық функцияларды дамытуға мүмкіндік тудырады ( назар аудару, пайымдау, сөйлеу, жад).
Арнаулы білім беру жүйесінде коррекциялық білім беру процесін қамтамасыз ету үшін құралдар арсеналында мәнін тым бағалау қиын құралдар тобы болады. Бұл түрлі баспалдақ өнімдер: кітаптар, дәптерлер, әдістемелер, журналдар, бұл кезде оқулықтарға ерекше мән беріледі.
Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың түрлі категориялары үшін таралатын оқулықтардың балалардың даму ерекшеліктерімен байланысқан өз спецификасы болады.
Жалпы мектептердегі сәйкес оқулықтармен салыстырғанда олар оқушылардағы дефектінің ауырлық дәрежесі мен сипатына жасына, оқу пәнінің сипатына байланысты түрлендірген. Бірқатар жағдайларда жалпы білім беру мектептеріндегі қарапайым оқулықтар ешбір өзгеріске ұшыратылмай пайдаланылады. Өзге жағдайларда ( мысалы ақыл – есі кем балалар оқитын 8- түрдегі арнаулы мектептер үшін) жалпы білім беру пәндері бойынша оқулықтар жасалып, қолданылады, бірақ олардың оқушылардың осы категориясының ерекшеліктерін ескеретін арнаулы білім беру стандартымен сәйкес ригиналды құрамы болады. Сонымен қатар арнаулы пәндерді қамтамасыз ету үшін жалпы мектептерде аналогтары жоқ оқулықтар жасалып, пайдаланылады.
Арнаулы мектептерде қолданылатын оқулықтарда келесілер орын алуы өте маңызды:
- дамудың бүліну сипатын сәйкес қоршаған әлем жайлы білімдерде жетіспеушіліктерді толықтыру үшін арналған құралдардың фрагменттері уағыздық немесе қосымша бөлімдер;
- білімдер мен тәжірибені актуализациялау құралдары;
- танымдық іскерлікті активазациялау және білімді мотивациялау құралдары;
-дамуының кемшіліктерінің ерекшеліктеріне сәйкес баланың ойлау және тілдік қабілетін дамытуға бағытталған құралдар;
- сенсомоторлық дамытудың активазациясы мен коррекциясына арналған құралдар;
- пәндік –тәжірибелік іскерліктің әдептерін дамытуға арналған сабақтар жаттығулар;
- дамуында қандай да бір ауытқулары бар оқушылардағы бұл оқу пәнінің компенсаторлық механизмдерінің құралдарын дамыту мен қалыптастыруға бағытталған жаттығулар;
Кекесілер есепке алынуы тиіс.
-дамуында ауытқулары бар балалардың осы категориясының қабылдау, назар аудару тілдік, ойлау, есте сақтау ерекшеліктері;
- оқулықты пайдаланумен оқытуға дифференционалды және индивидуалды жақындасу мүмкіндігі;
- оқушылардың тілдік және интеллектуалдық еркешеліктеріне сәйкес оқулықтың тілдік материалын құжаттауға талаптар.
Арнаулы білім беру жүйесінде көрнекіліктерді қолдану өзіндік бір мақсат емес, оқу материалын барынша толық, әрі терең түсіну, ауызша сөзді түсіну баспалық өніммен бекітілген жазбалық сөздің және оқытушының сөзін ұғыну құралы.
Арнаулы білім беру жүйесінде көрнекілік – тәжірибелік әдістерді тарату үшін ең жақсы құрал дидактикалық материал болып табылады. Коррекциялық - оқыту процесінде қолданылатын дидактикалық материал пәндік, бейнелік және тілдік болып үшке бөлінеді.
Пәндік дидактикалық материал оқу жылы бойынша жылжу мөлшері бойынша барынша оқшауланған абстрактылы бола түседі. Пәндік дидактикалық материалды пайдалану тірі қызығушылықты тудырады және оқу мотивацмясын қамтамасыз етеді, эмоционалдық талпынысты арттырады саналық жұмыстың тәжірибелік іскерлікпен арадағы өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Бейнелік дидактикалық материал (суреттер, картиналар сериясы, схемалар, сызбалар, пәндік карталар) пәндікке қарағанда барынша абстрактылы болып табылады. Оны пайдалану аңғарымпаздық пен назар аударуды дамытуға, салыстырғыштық қабілетін талдау логикалық салдарлықты тұрғызу қабілетін жоғарлатуға жәрдемдеседі.
Тілдік дидактикалық материал – бұл жаттығуларды мысалдыры, тапсырмаларды бұйрықтары бар таратпалы карточкалар. Дидактикалық материалдың бұл түрі дамуында ауытқуы бар бала оқу мен жазуды меңгере бастаған кезде пайдаланылады. Тілдік дидактикалық материал жекелікті дамытады, тапсырманың күрделілігінің және оны орындау қарқының оптималды деңгейін таңдауды қамтамасыз етеді, жеке өзіндік жұмысты рационалды түрде ұйымдастыруға жол ашады. Дидактикалық материалдың бұл түрі балалардағы сөйлеу қабілетін арттыруға ықпал етеді.
Қабылдаудың мүмкін болатын дәлсіздіктерін жою және сөйлеуде қателіктердің алдын –алу үшін арнаулы білім беру тәжірибесінде тілдік көрнекілік құралдары жиі пайдаланылады. Тілдік көрнекілік құралдарына келесілерді жатқызуға болады: тақтаға жазылатын жазбалар, нотирленген хат ( орфоэпиялық дұрыс сөйлеуді көрсету) сөздік; тілдік, айтулар схемалары олар теру кездемесі мен фланеграфтарда орналасады;
Арнаулы білім беру жүйесінде оқытудың техникалық құралдары жеткілікті кең қолданыс тапты. Олардың қолданылуы балалардың даму кемшіліктерін коррекциялау және компенсациялау үшін өте маңызды.
ОТҚ пайдалану келесілерге жол ашады. Оқушыларды қоршаған ортамен оның бүкіл көп түрлілігімен таныстыру күрделі түрде жекелеген компоненттерді бөлу, олардың арасындағы өзара байланысты ащу, оқыту уақытын рационалды түрде пайдалану, оқу көрнекілігін қамтамасыз ету білім алуда әсерлік мотивтер құру.
Қазіргі таңда арнаулы білім беру жүйесінде техникалық құралдар жеткілікті тиімді түрде пайдаланылуда және олардың қолданусыз оқу – тәрбиелеу процесін ұйымдастыру мүмкін болмайды.
Коррекциялық білім беру процесін ұйымдастыру барысында келесі түрде аудиовизуальды құралдар пайдаланылады. Кинофильмдер, диофильмдер, кодопозитивтер, диопозитивтер және т. б. сондай - ақ дефектінің білінуін коррекциялаушылар, жеке және ұжымдық қолданудағы дыбыс күшейткіш аппаратура ( есту қабілеті бүлінген тұлғаларды оқыту кезінде) лупалар, көзәйнектер, монокулялар мен бинокулярлар жіпті инеге кигізу құралдары, өзінше қозғалу мүмкіндігін қамтамасыз етуге арналған тростылар ( көру қабілеті төмендеген тұлғалар үшін) олардың кейбіреуіне барынша нақтырақ тоқталып өтсек.
Түрлі проекциялық аппаратураның көмегімен демонстрацияланатын статистикалық экранды әдістемелер ( схемалар, суреттер, сызбалар, диопазитивтер және т. б.) оқушылардың оқу материалын қабылдау процесін антивизациялау мақсатында қолданылады. Бұл кезде мүмкін болатын жайттар, зерттеу пәнін жан – жақты қарастыру бейнені бірнеше есе үлкейту.
Даму ерекшеліктеріне ие балаларды оқыту тәжірибесінде сан түрлі аудио және аудиовизуальды құралдар қолданылады. Оларды оқу процесінде қолдану әдістері мен варианттары кең және көп аспектті. Аппараттарға еліп түсетін түрлі бейнелеудегі тілдік сигналдарды түрлендіретін техникалық құралдарды қолдану кезіндегі мүмкін болатын тілді, өйлеуді визуализациялау мәселен динамикалық графиктер, артикуляция профильдері және т. б. дефект сипатын анықтап қана қоймай дұрыс сөйлеуді өңдеу үшін аппаратураны қолдануға жол ашады.
Оқытуда техникалық құралдардың кең пайдалануына қарамастан, олардың мүмкіндіктері сарқылмаған. Мәселен коммунативтік жағдайда модельдеу үшін диапроекторды қолдануға болады, ол оқу видео фильмдерін – оқушылардың шығармашылық және тілдік белсенділігін арттыру үшін пайдаланылады.
Ерекше білім алу қажеттіліктеріне ие тұлғалардың түрлі категорияларын оқытуда жаңа қуатты және көп жауапты құрал –дербес компьютерлер қолданысының аясы күннен күнге кеңеюде.
Білім берудің жалпы жүйесімен салыстырғанда дамудағы екіншілік ауытқуларды жою және оқушылардың ерекше білім алу қажеттіліктерін қанағаттандырудың тиімді құралы болып та
1.2. Арнаулы білім берудің формалары
Ерекше білім қажеттіліктеріне ие балалар мен ересектерге білім беру индивидуалды түрде бастау алған болатын. Арнаулы білім берудің тарихы үй жағдайлары мен шіркеулерде керең және зағип балаларды жеке оқытудың периодтық ұмтылыстарынан көптеген мысалдар келтіреді. Әрбір оқушыдағы дамуының бұзылуының өзіндік ерекшелігі, әрбір нақты жағдай үшін арнаулы білім берудің методикалық тәсілдерін іздестірудің тәжірибелік - экспериьменталдық жолы, арнаулы білім беру прецендеттерінің санының аздығы – бұның барлығы да ерекше білімдік қажеттіліктерге ие балаларға білім беруді қолданылатын индивидуалды оқытуды ұйымдастыруды анықтап береді. Индивидуалды болып өнерлік және шығармашылық оқыту табылды.
Қазіргі заманғы арнаулы педагогикада оқытуды ұйымдастырудың индивидуальды формасы келесі жағайларда қолданылады:
- оқушы дамуында ауыр және көптеген бүлінулерге ие болса және оқыту мен тәрбиелеуде адам топтық немесе сыныптық жағдайларда оқуға қабілетті болмағандықтан дәл осы индивидуалды да ұсынылса, оның танымдық іскерлігінің ерекшеліктеріне байланысты баланы оқыту үздіксіз индивидуалды психолого – педагогикалық қолпаштауды, сан мың рет қайталауда, талап етеді, ал оны сенсорлық және моторлық жүйелері қоршаған ортамен қарым – қатынас жасауда, едәуір қиындықтарды бастан кешіреді. Осылайша ой санасы артта қалуының ауыр формаларына ие балаларды оқыту және оларды оқытудың бастапқы сатыларындағы соқыр, әрі керең балалардың бүлінулермен қатар жүретін келесі білім беру процестері ұйымдастырылады:
- білім беру процесінің спецификасына сәйкес, дамуындағы ауытқулары, жастық ерекшеліктері бар бала индивидуалды психолого – педагогикалық логопедтік және өзге де коррекциялық көмекті талап етеді, бұл фронтальды жаттығулар толықтырады. Мұнда нақты баланың индивидуалды мүмкіндіктері мен индивидуалды жетістіктерінің деңгейі жүйесі бүлінген функциялардың даму ерекшеліктерінің барлық тізбектері ескеріледі. Осыған сәйкес есту қабілетті бұзылған балаларға олардағы ауызша сөйлеу қабілетін қалыптастыру және арттыру қалған есту қабілетін дамыту бойынша жеке сабақтар өткізіледі. Балалардың түрлі категорияларындағы сөйлеу қабілетінің бүлінулері жеке сабақтарда корекцияланады. Бірқатар жағдайларда психокоррекциялық және психотерапевттік көмектер көрсетіледі.
-егер де бала үй жағдайында білім алса;
Индивидуалды сабақтардың ұзақтығы әдетте 20-30 минутқа созылады. Арнаулы білім берудегі оқытуды ұйымдастырудың жеке топтық формасы жеке сабақтарда бірқатар коррекциялық - педагогикалық тиімділікке қол жеткізгенде индивидуалдыны жалғастырушы ретінде пайдаланылады. Мәселен , коррекциялық сабақтар ( сөйлеуді өз - өзіне қызмет көрсету әдептерін, кеңістікте бағытын анықтауды дамыту) әсіресе интеграциялы оқыту жағдайларында балалармен изтоптарда жұмыс жасау мүмкіндігін жорамалдайды. Оқытудың барынша кештеу сатыларында арнаулы коррекциялық – педагогикалық тиімділікке қол жеткізу мөлшері бойынша оқытудың ұйымдастырудың жеке топтық формасы кобинациялық бүлінулерге ой-санасының жетілмеуінің ауыр формасына ие балалармен жұмыс жасауда қолданылады.
Сыныптық – сабақтық жүйе, сабақ оқу процесін ұйымдастырудың негізгі формаларының бірі болып табылады. Сабақ беру жалпы білімдік мектептердегідей оқыту – танымдық қана емес, сондай – ақ балалардың дамушы іскерліктерінің түрлерін ұйымдастыруға жол ашады. Сабақ оқушылармен фронтальды топтық және аз дәрежеде жеке жұмыс жүргізудің сәйкестілігі үшін мүмкіндіктерді қарастырады. Оның басқа да ......