Мазмұны
КІРІСПЕ.......................................................................................................
2
1. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ…..............................
4
1.1 Лизинг ұғымы, түрлері және оны өндірістік кәсіпорындарда пайдаланудың маңызы............................................................................
4
1.2 Лизингтік қатынастарды нормативтік-құқықтық реттеу................ 6
1.3 Лизинг жүйесіне қатысушылардың ерекшеліктері мен алатын тиімділіктері.............................................................................................
11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СУСЫН ШЫҒАРАТЫН КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ МЕН ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ.............................
16
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастардың дамуын отандық сусын шығаратын кәсіпорындарда пайдалану жағдайын бағалау.......................................................................................
16
2.2 Қазақстан Республикасы сусын шығаратын кәсіпорындарының өндірістік-экономикалық қызметінің жағдайын талдау....................
23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ..........................................
33
3.1 Сусын шығаратын кәсіпорындардың өндірістік қызметінде лизингті ұтымды пайдалану тетіктері.................................................... 33
3.2 Кәсіпорындарда лизингті пайдалану тиімділігін арттырудың озық үлгілері мен шетел тәжірибесі.........................................................
3.3 Қазақтан Республикасында лизингтік қатынасты жетілдіруінде мемлекеттің орны........................................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ................................................
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түсуде. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі су өнімдерін өндіретін кәсіпорындарды жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспоттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін артыруда көрініс табады.
Статистикалық мәліметтер
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс - әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің қауқарын нығайтуды, өнімдерінің бәсекелік қыспақтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық – түлік қауіпсіздігін қамтамсыз ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдайда Республика Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше айтылған: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдылығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз эконмикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы,...
Қол жеткіземіз».
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аталған мәселе бойынша ғылыми көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырып өткен. Олардың қатарында .................
Бүгінде елімізде құқықтық реформалар барысында көптеген өзгерістер болып жатыр. Әр түрлі заңдар қабылданып, құқықтық мемлекетімізді нығайта түсер түбегейлі шаралар жүргізілуде. Сондай өзгерістердің бірі еліміздің нарықтық экономикаға көшуімен ілесіп келген күрделі құбылыстардың бірі - "лизинг" терминінің кең орын алуы.
Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың заңына байланысты еніп отырған бұл ұғымның маңызы зор. Нарықтық экономикалық қатынастың заңы қатаң сұраныс, ағымдағы нарық талаптарына икемделіп қызмет еткен ғана жетістікке қол жеткізеді. Ал мемлекеттік дотацияға сүйеніп келген шаруашылықтар, зауыт - фабрикалар мұндай қатаң талапқа төзе алмай, тоз-тоз болып тарап кетеді. Яғни белшесінен борышқа батып, банкротқа ұшырайды. Олар жаңа экономикалық қатынасқа орай бұрынғы шаруашылықтар орнына қайта құрылған өндірістік кооперативтер. Алайда олардың құрал-саймандары, яғни техникасы бүгінгі күннің талабына сай емес, сапалы өнім беруге жарамсыз. Міне, еліміздің экономикасының өркендеуіне әсер ететін осындай мәселелерді шешуде инвестициялық құрал ретінде - мүлікті жалдау шартының бір түрі лизингті қолдану оң нәтиже беретіні сөзсіз.
Өз қызметін қалыпты жүзеге асырғысы келетін кәсіпорындар өздерін қандай да болсын мүлікпен қамтамасыз ету үшін оларға екі мүмкіндік береді:
1) Сатып алу(өз қаражаттары есебінен)
2) Жалға алу
Қазіргі кездегі кәсіпорындардың көпшілігі сатып алуға қаражаты жетіспеушілігінен жалға алуға келіп жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда туындайтын бір мәселе, осы қажетті мүлкі бар және оны ұзақ мерзімге жалға беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине, бұл мәселені шешу қиынға түседі, себебі мүлікпен иемденетін кәсіпорындар оны жалға беруге емес, оны сатуға тырысады. Мұндай қиындықтан шығудың жолдарының бірі – осы мүлікті үшінші тұлғаның мүддесі үшін сатып алатын және оны жалға беретін адамды табу.
Осыған сәйкес, лизингтік қатынастардың міндеті өзінің клиентіне қажетті мүлікті сатып алып, келісілген мерзімге тиісті ақыға жалға беру болып табылады.
Қазіргі кезде лизинг дегеніміз кәсіпкерлік қызмет деген әр түрлі ойлар бар. Мысалы, Ресей ғалымы В.А.Горемыкин лизингті банкілік немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсіпкерлік қызметтің жоғарғы деңгейіне жатқызады, өйткені ол қаржылық бизнесте, өндірісте және құрал-жабдық пен мүлік нарығында кең көлемді білімді қажет ететінін айтады.
Лизинг - әлем экономикасында шапшаң дамып келе жатқан қызметтер шеңберіндегі коммерциялық, кәсіпкерлік қызметтің салыстырмалы жүйеде жаңа түрі деп атауға болады.
Лизингтің тарихына көз жүгірсек, көптеген ғалымдардың ойы бойынша қазіргі мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласының ең бірінші лизинг компаниясының ашылуымен тұспа –тұс келеді.
Босх мырза Колифорния штатындағы азық- түлік өндірісімен айналысатын кішігірім фирманың басшысы -тұғын. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшін оған автокөлік паркін ұлғайту керек болады. Бұл фирманың капиталы шағын болғандықтан бұл мақсатта қолдану үшін қаржы көздері жоқ еді. Сонда Босх керекті машиналарды арендалауды жөн көрді, сонымен оларды алу процесін қаржыландырды. Мұндай операцияның тиімді екенін байқап және кейбір фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетінін естіп, Босх 20 мың доллар капиталы бар лизинг фирмасын құрды. Екі жылдан кейін бұл фирма құны үш миллион доллардан асатын машиналар мен құрал-жабдықтарды жалға беріп отырды. Осыдан кейін Босх мырза 400 мың доллары бар екінші бір лизинг фирмасын ашады. Қазақстан мен Ресейде, сонмен қатар ТМД елдерінде лизинг өзінің дамуын 1989 жылдан бастады деп айтуға болады. Шет елдегі лизингтік ұйымдық нысандардың ішінен мұнда әзірше тек қана қаржылық лизинг компаниялар және лизинг операцияларын орындайтын коммерциялық банктер дамып отыр.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг" термині ҚазССР –нің "ҚазССР-дегі кәсіпкерлердің дамуы және шаруашылық қызмет еркіндігі туралы " заңының 21 бабында қолданылды. Кейін "лизинг" термині келесі нормативтік құқықтық актілерде : 1994 жылы 18 наурыздағы "Қазақстандық фрахталық компаниялар және транспорттық лизингтік компаниялар құру туралы ", 1994 жылдағы 10-шы қазандағы "Азия лизинг мемлекеттерінің қатысуы мен лизингтік компаниялар құру туралы", 1998 жылғы 15-ші сәірдегі "Ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру шарттарымен тәртібі жөніндегі ережені бекіту туралы ", сондай-ақ басқа да нормативтік актілерде көрініс тапты.
Лизинг жалдаудың бір түрі болғанымен оны бір-бірінен айыра білу керек. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлікті тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды. Оған сонымен қатар меншік құқығымен байланысты сатып алушының міндеттері жүктеледі: мүлікті төлеу, мүліктің кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлікті сақтандыру және техниаклық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу. Бірақ, мүліктің меншік иесі лизинг берушінің өзі болады. Лизинг мәмілесінің объектісінің жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкіншілігі қарызды толық төлеу міндетінен босатылады. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлік пайдалану құны үшін ай сайын ақшасын жалға берушіге төлеп тұрады. Ол мүлікті пайдалану үшін лизинг берушіге мүліктің толық құнын өтейді. Кемшілік болған жағдайда лизинг беруші кепілдік міндеттерден түгелдей босатылады. Бұл жағдай негізделген, өйткені лизинг беруші мүлікті лизинг алушының сұрауымен және оның мүддесіне сатып алды. Сондай-ақ міндеттердің бұлай бөлінуі мүлік алушының мүлікті күтіп ұстауының кепілі болып табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптардың арасында тәжрибеде қалыптасқан басқада айырмашылықтар бар. Лизинг бойынша төлемдерді есептегенде мүліктің сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзім, қалдық құны және үстеме бағалары есептелінеді. Жалға беру кезінде төлем мөлшері көбінесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелінеді. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзімі аяқталғаннан кейін алдын ал келісілген баға бойынша мүлік лизинг алушының жеке меншігінде қалады. Мұндай жағдайда бөлке шарт жасу қажеттігі туындайды.
Лизинг әлемнің көптеген едерінде өз дамуын тауып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың пайдалы әдістерінің бірі болып саналғанмен, Қазақстанда әлі де болса оның дамуы нысандары мен жолдары анықталуда. Қазіргі экономикалық дағдарыстық жағдайында көптген кәсіпорындар өндірістің техниаклық жаңаруына ірі мөлшердегі қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншік нысанындағы отандық өндірістегі қолдауға соның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті және өндіріс аясын дамыту үшін қосымша инвестициялар тартуға мүмкіндік беретін лизигнгтік бизнесті дамыту қажеттілігі туындауда. Шағын кәсіпкерліктен инвестициялық лизингтік жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негізгі субъектілерін анықтауға негізделуі керек- олар ретінде лизингтік компаниялар түсуі керек. (7)
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі, қазіргі Қазақстан жағдайында кәсіпкерлік қызметтің өркендеп дамуында шешілмей жатқан мәселередің бірі қаржы ресурстар жеткіліксіздігі. Шағын және орта кәсіпкерлікті несиелендіруде қаржы институттарының жоғары талап қоюы. Елімізде қабылданған индустриалды-инновациялық сратегиясында негізгі қорларды тездетіп жаңарту, өндірістік секторды дамытуға басты назар аударылған. Қазақстандағы негізгі құралдардың 80 пайызға жуығы тозған және тез арада жаңартуды талап етеді. Моральдік, физикалық тозған құрал жабдықтар мен сапалы бәсекелі өнім өндіру мүмкіндігі төмен. Сонымен бірге нарықта жаңадан жұмыс жасап жатқан шағын кәсіпорындар, кәсіпкерлер қызметін жандандыруға, мәселелерді шешуде - лизинг маңызды орын алады. Бұрынғы постсоциалистик елдердің барлығында дерлік қазіргі таңда кәсіпорында, өндіріс орындарында ескірген негізгі құралдарды жаңарту мәселесі өзектілердің бірі. Өндірісте жоғары ғылыми техникалық құрал жабдықтарды негізе отырып, шығаратын өнім сапасын , оның бәсекелестік қабілетін арттырамыз. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында, отандық өндіріс орындары мен кәсіпорындардың өндірген өнімдері, халықаралық сапа талаптарына жоғары бәсекеге төтеп беруі қажет. Міне бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы – лизинг арқылы шешуге болады.
1. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизинг ұғымы, түрлері және оны өндірістік кәсіпорындарда пайдаланудың маңызы
«Лизинг» түсінігі шет ел және отандық әдебиеттерде де кәсіпкерлік қызмет тәжрибесінде де кең қолданылады. Лизинг мәнін дұрыс түсінбеушілік, әр түрлі көз қарастар мен тұжырымдар лизингтік қатынас жұмысына кері әсерін тигізіп отыр. Лизингтің қаржы-коммерцияалық, құқықтық және техникалық аспектілері бар. Жобамен қазіргі экономикалық, қаржылық әдебиеттерде лизингтің 100-ден астам анықтамалары бар. Ол анықтамаларды келесі белгілеріне сүйеніп, лизингті тар және кең мағынада түсіндіре аламыз:
- лизинг келісім шарттарының экономикалық-құқықтық мазмұны;
- келісім мерзімі;
- лизинг келісімінің обькетілер шеңбері;
- келісім шартқа қатысушылардың саны мен құрамы және т.б. белгілеріне қарап оған анықтама бере аламыз.
Лизингтік қызмет біздің елде инвестициялық қызметтің бір түрі болып саналады, яғни негізгі құралдарды сатып алып, оны лизингке беру. Басқаша айтқанда, лизинг – бұл лизинг беруші тарапынан уақытша бос қаржысын лизинг алушы эканомикасына салу, яғни инвестициалау құралы. Келісім шартта көрсетілген негізгі құралдарды лизинг беруші сатушыдан сатып алып, оны лизинг алушыға құнын айлап өтеу шарты негізінде пайдалану құқығы мен кәсіпкерлік мақсатта қолдануға береді. Лизинг беруші негізгі құралдарды сатып ала отырып, сол құралдардың болашақта лизинг алушымен пайдалануын қаржыландырады, ал сосын өз шығындарын лизингтік төлемдер арқылы өтеледі. Нәтижесінде лизинг берушінің инвестициялық қызметі негізінде лизинг алушының негізгі құралдар құрамы толығады.
Әлемнің көптеген елдерінде лизингтік қызмет инвестициялық бағытталғандығы мен сипатталады. Лизинг механизімінің мәнін түсінуде әр елде әр түрл ерекшеліктері бар. Көп жағдайда лизингті аренда түрінде түсінеді немесе құрал-жабдықтың, көлік құралдарының, өндіріс обьектілерінің ұзақ мерзімді арендасы ретінде түсінеді. Лизингке мұндай анықтама беру оның мән мағынасын толық ашпайды. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан ерекшелінеді.
Лизинг алушы – бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал жабдықты ғана емес, сонымен бірге меншік құқығымен байланысты міндеттер де орындаушы. Олар:
- мүлікке төлем;
- мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты өтемдер;
- мүлікті сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуге байланысты төлемдер.
Лизинг затына меншік ету құқығы лизинг берушіде қалады. Лизинг алушы жалгер сияқты әр айда оны пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді. Лизингке алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндетттерінен босатпайды. Сонымен бірге, арендаға алғанда екі жақты келісім шарт жасалады, ал лизингке алғанда екі немесе оданда көп жақты келісім шарт жасалады. (№1-2 сызба )
Экономикалық қарым-қатынаста лизинг көп жағдайда қаржылық операция түрінде қарастырып, қор салымының бір түрі деп түсінеді. Кез келген лизинг келісімінің негізгі өзегі ол қаржылық, несиелік операциялар болып табылады.
1-сызба – Аренда келісім-шартының сызбасы
Аренда беруші аренда келісімі Аренда алушы
2 –сызба. Лизинг келісімінің сызбасы
Жабдықтаушы сатып алу келісімі Лизинг беруші аренда келісімі Лизинг алушы
«Лизинг» термині ағылшынның «to leasе» деген етістігінен шыққан, мағынасы «жалға алу». Лизинг терминінің көптеген анықтамасы бар, бірақ ол анықтамалардың барлығы лизинг формаларын толық сипаттай алмайды. Лизинг қаржы – коммерциялық, құқықтық, техникалық аспкетілерге ие. Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммерсанттар мен кәсіпкерлер, маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала қызметкерлері) лизингті инвестициялық – банктік немесе аренделық, кейде іскерлік қызметке жатқызады .
Лизинг – іскерлік қарымқатынастың бір түрі, өйткені лизинг шаруашылық тәжрибеге нақты енген өнім өткізудің, инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен лизинг - бұл аренда, қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу қызметтерінің жиынтығы. Лизингтің көп жақты табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себепші, олар: лизинг – несие , несие – аренда, аренда – сату, лизинг – сатып ал у, жалдау –сатып алу, сату - қарсы лизинг, сатып алу – лизинг. Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда – қаржылық немесе қаржылық – экономикалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг Хойлер өзінің «Европадағы бизнесті қалай жасау керек» деген кітабында мынадай сұрақ қойған: «Лизинг – аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі ме?» - жауап: «Жалпы лизинг ерекше келісім, жоғарыда аталғанның екеуін де қамтиды.»
Е. Кабатов, Е. Чекмаров, В. Перов сияқты «Лизинг» түсінігін кеңінен талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг – бұл күрделі, кешенді келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе оданда көп келісімдер қамтылады (сату –сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) . ...
КІРІСПЕ.......................................................................................................
2
1. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ…..............................
4
1.1 Лизинг ұғымы, түрлері және оны өндірістік кәсіпорындарда пайдаланудың маңызы............................................................................
4
1.2 Лизингтік қатынастарды нормативтік-құқықтық реттеу................ 6
1.3 Лизинг жүйесіне қатысушылардың ерекшеліктері мен алатын тиімділіктері.............................................................................................
11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СУСЫН ШЫҒАРАТЫН КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ МЕН ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ.............................
16
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизингтік қатынастардың дамуын отандық сусын шығаратын кәсіпорындарда пайдалану жағдайын бағалау.......................................................................................
16
2.2 Қазақстан Республикасы сусын шығаратын кәсіпорындарының өндірістік-экономикалық қызметінің жағдайын талдау....................
23
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ..........................................
33
3.1 Сусын шығаратын кәсіпорындардың өндірістік қызметінде лизингті ұтымды пайдалану тетіктері.................................................... 33
3.2 Кәсіпорындарда лизингті пайдалану тиімділігін арттырудың озық үлгілері мен шетел тәжірибесі.........................................................
3.3 Қазақтан Республикасында лизингтік қатынасты жетілдіруінде мемлекеттің орны........................................................................................
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ................................................
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бұл тұрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жұмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түсуде. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі су өнімдерін өндіретін кәсіпорындарды жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, мемлекеттің экспоттық мүмкіндіктерін ұлғайтуда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда және олардың сыртқы өндірушілерге тәуелділігін төмендетуде, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және бәсекеге қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің әлемдік нарықтағы беделін артыруда көрініс табады.
Статистикалық мәліметтер
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде қолда бар жетістіктерге қанағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс - әрекетті арқау еткен әлемдік нарық өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің қауқарын нығайтуды, өнімдерінің бәсекелік қыспақтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды және сол арқылы мемлекеттің азық – түлік қауіпсіздігін қамтамсыз ету мәселесін шешуді қажет етеді. Бұл жағдайда Республика Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында ерекше айтылған: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдылығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз эконмикамыздың бәсекелестік қабілетін арттыру арқылы,...
Қол жеткіземіз».
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аталған мәселе бойынша ғылыми көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырып өткен. Олардың қатарында .................
Бүгінде елімізде құқықтық реформалар барысында көптеген өзгерістер болып жатыр. Әр түрлі заңдар қабылданып, құқықтық мемлекетімізді нығайта түсер түбегейлі шаралар жүргізілуде. Сондай өзгерістердің бірі еліміздің нарықтық экономикаға көшуімен ілесіп келген күрделі құбылыстардың бірі - "лизинг" терминінің кең орын алуы.
Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың заңына байланысты еніп отырған бұл ұғымның маңызы зор. Нарықтық экономикалық қатынастың заңы қатаң сұраныс, ағымдағы нарық талаптарына икемделіп қызмет еткен ғана жетістікке қол жеткізеді. Ал мемлекеттік дотацияға сүйеніп келген шаруашылықтар, зауыт - фабрикалар мұндай қатаң талапқа төзе алмай, тоз-тоз болып тарап кетеді. Яғни белшесінен борышқа батып, банкротқа ұшырайды. Олар жаңа экономикалық қатынасқа орай бұрынғы шаруашылықтар орнына қайта құрылған өндірістік кооперативтер. Алайда олардың құрал-саймандары, яғни техникасы бүгінгі күннің талабына сай емес, сапалы өнім беруге жарамсыз. Міне, еліміздің экономикасының өркендеуіне әсер ететін осындай мәселелерді шешуде инвестициялық құрал ретінде - мүлікті жалдау шартының бір түрі лизингті қолдану оң нәтиже беретіні сөзсіз.
Өз қызметін қалыпты жүзеге асырғысы келетін кәсіпорындар өздерін қандай да болсын мүлікпен қамтамасыз ету үшін оларға екі мүмкіндік береді:
1) Сатып алу(өз қаражаттары есебінен)
2) Жалға алу
Қазіргі кездегі кәсіпорындардың көпшілігі сатып алуға қаражаты жетіспеушілігінен жалға алуға келіп жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда туындайтын бір мәселе, осы қажетті мүлкі бар және оны ұзақ мерзімге жалға беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине, бұл мәселені шешу қиынға түседі, себебі мүлікпен иемденетін кәсіпорындар оны жалға беруге емес, оны сатуға тырысады. Мұндай қиындықтан шығудың жолдарының бірі – осы мүлікті үшінші тұлғаның мүддесі үшін сатып алатын және оны жалға беретін адамды табу.
Осыған сәйкес, лизингтік қатынастардың міндеті өзінің клиентіне қажетті мүлікті сатып алып, келісілген мерзімге тиісті ақыға жалға беру болып табылады.
Қазіргі кезде лизинг дегеніміз кәсіпкерлік қызмет деген әр түрлі ойлар бар. Мысалы, Ресей ғалымы В.А.Горемыкин лизингті банкілік немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсіпкерлік қызметтің жоғарғы деңгейіне жатқызады, өйткені ол қаржылық бизнесте, өндірісте және құрал-жабдық пен мүлік нарығында кең көлемді білімді қажет ететінін айтады.
Лизинг - әлем экономикасында шапшаң дамып келе жатқан қызметтер шеңберіндегі коммерциялық, кәсіпкерлік қызметтің салыстырмалы жүйеде жаңа түрі деп атауға болады.
Лизингтің тарихына көз жүгірсек, көптеген ғалымдардың ойы бойынша қазіргі мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласының ең бірінші лизинг компаниясының ашылуымен тұспа –тұс келеді.
Босх мырза Колифорния штатындағы азық- түлік өндірісімен айналысатын кішігірім фирманың басшысы -тұғын. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшін оған автокөлік паркін ұлғайту керек болады. Бұл фирманың капиталы шағын болғандықтан бұл мақсатта қолдану үшін қаржы көздері жоқ еді. Сонда Босх керекті машиналарды арендалауды жөн көрді, сонымен оларды алу процесін қаржыландырды. Мұндай операцияның тиімді екенін байқап және кейбір фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетінін естіп, Босх 20 мың доллар капиталы бар лизинг фирмасын құрды. Екі жылдан кейін бұл фирма құны үш миллион доллардан асатын машиналар мен құрал-жабдықтарды жалға беріп отырды. Осыдан кейін Босх мырза 400 мың доллары бар екінші бір лизинг фирмасын ашады. Қазақстан мен Ресейде, сонмен қатар ТМД елдерінде лизинг өзінің дамуын 1989 жылдан бастады деп айтуға болады. Шет елдегі лизингтік ұйымдық нысандардың ішінен мұнда әзірше тек қана қаржылық лизинг компаниялар және лизинг операцияларын орындайтын коммерциялық банктер дамып отыр.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг" термині ҚазССР –нің "ҚазССР-дегі кәсіпкерлердің дамуы және шаруашылық қызмет еркіндігі туралы " заңының 21 бабында қолданылды. Кейін "лизинг" термині келесі нормативтік құқықтық актілерде : 1994 жылы 18 наурыздағы "Қазақстандық фрахталық компаниялар және транспорттық лизингтік компаниялар құру туралы ", 1994 жылдағы 10-шы қазандағы "Азия лизинг мемлекеттерінің қатысуы мен лизингтік компаниялар құру туралы", 1998 жылғы 15-ші сәірдегі "Ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру шарттарымен тәртібі жөніндегі ережені бекіту туралы ", сондай-ақ басқа да нормативтік актілерде көрініс тапты.
Лизинг жалдаудың бір түрі болғанымен оны бір-бірінен айыра білу керек. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлікті тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды. Оған сонымен қатар меншік құқығымен байланысты сатып алушының міндеттері жүктеледі: мүлікті төлеу, мүліктің кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлікті сақтандыру және техниаклық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу. Бірақ, мүліктің меншік иесі лизинг берушінің өзі болады. Лизинг мәмілесінің объектісінің жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкіншілігі қарызды толық төлеу міндетінен босатылады. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлік пайдалану құны үшін ай сайын ақшасын жалға берушіге төлеп тұрады. Ол мүлікті пайдалану үшін лизинг берушіге мүліктің толық құнын өтейді. Кемшілік болған жағдайда лизинг беруші кепілдік міндеттерден түгелдей босатылады. Бұл жағдай негізделген, өйткені лизинг беруші мүлікті лизинг алушының сұрауымен және оның мүддесіне сатып алды. Сондай-ақ міндеттердің бұлай бөлінуі мүлік алушының мүлікті күтіп ұстауының кепілі болып табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптардың арасында тәжрибеде қалыптасқан басқада айырмашылықтар бар. Лизинг бойынша төлемдерді есептегенде мүліктің сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзім, қалдық құны және үстеме бағалары есептелінеді. Жалға беру кезінде төлем мөлшері көбінесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелінеді. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзімі аяқталғаннан кейін алдын ал келісілген баға бойынша мүлік лизинг алушының жеке меншігінде қалады. Мұндай жағдайда бөлке шарт жасу қажеттігі туындайды.
Лизинг әлемнің көптеген едерінде өз дамуын тауып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың пайдалы әдістерінің бірі болып саналғанмен, Қазақстанда әлі де болса оның дамуы нысандары мен жолдары анықталуда. Қазіргі экономикалық дағдарыстық жағдайында көптген кәсіпорындар өндірістің техниаклық жаңаруына ірі мөлшердегі қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншік нысанындағы отандық өндірістегі қолдауға соның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті және өндіріс аясын дамыту үшін қосымша инвестициялар тартуға мүмкіндік беретін лизигнгтік бизнесті дамыту қажеттілігі туындауда. Шағын кәсіпкерліктен инвестициялық лизингтік жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негізгі субъектілерін анықтауға негізделуі керек- олар ретінде лизингтік компаниялар түсуі керек. (7)
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі, қазіргі Қазақстан жағдайында кәсіпкерлік қызметтің өркендеп дамуында шешілмей жатқан мәселередің бірі қаржы ресурстар жеткіліксіздігі. Шағын және орта кәсіпкерлікті несиелендіруде қаржы институттарының жоғары талап қоюы. Елімізде қабылданған индустриалды-инновациялық сратегиясында негізгі қорларды тездетіп жаңарту, өндірістік секторды дамытуға басты назар аударылған. Қазақстандағы негізгі құралдардың 80 пайызға жуығы тозған және тез арада жаңартуды талап етеді. Моральдік, физикалық тозған құрал жабдықтар мен сапалы бәсекелі өнім өндіру мүмкіндігі төмен. Сонымен бірге нарықта жаңадан жұмыс жасап жатқан шағын кәсіпорындар, кәсіпкерлер қызметін жандандыруға, мәселелерді шешуде - лизинг маңызды орын алады. Бұрынғы постсоциалистик елдердің барлығында дерлік қазіргі таңда кәсіпорында, өндіріс орындарында ескірген негізгі құралдарды жаңарту мәселесі өзектілердің бірі. Өндірісте жоғары ғылыми техникалық құрал жабдықтарды негізе отырып, шығаратын өнім сапасын , оның бәсекелестік қабілетін арттырамыз. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында, отандық өндіріс орындары мен кәсіпорындардың өндірген өнімдері, халықаралық сапа талаптарына жоғары бәсекеге төтеп беруі қажет. Міне бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы – лизинг арқылы шешуге болады.
1. ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГТІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Лизинг ұғымы, түрлері және оны өндірістік кәсіпорындарда пайдаланудың маңызы
«Лизинг» түсінігі шет ел және отандық әдебиеттерде де кәсіпкерлік қызмет тәжрибесінде де кең қолданылады. Лизинг мәнін дұрыс түсінбеушілік, әр түрлі көз қарастар мен тұжырымдар лизингтік қатынас жұмысына кері әсерін тигізіп отыр. Лизингтің қаржы-коммерцияалық, құқықтық және техникалық аспектілері бар. Жобамен қазіргі экономикалық, қаржылық әдебиеттерде лизингтің 100-ден астам анықтамалары бар. Ол анықтамаларды келесі белгілеріне сүйеніп, лизингті тар және кең мағынада түсіндіре аламыз:
- лизинг келісім шарттарының экономикалық-құқықтық мазмұны;
- келісім мерзімі;
- лизинг келісімінің обькетілер шеңбері;
- келісім шартқа қатысушылардың саны мен құрамы және т.б. белгілеріне қарап оған анықтама бере аламыз.
Лизингтік қызмет біздің елде инвестициялық қызметтің бір түрі болып саналады, яғни негізгі құралдарды сатып алып, оны лизингке беру. Басқаша айтқанда, лизинг – бұл лизинг беруші тарапынан уақытша бос қаржысын лизинг алушы эканомикасына салу, яғни инвестициалау құралы. Келісім шартта көрсетілген негізгі құралдарды лизинг беруші сатушыдан сатып алып, оны лизинг алушыға құнын айлап өтеу шарты негізінде пайдалану құқығы мен кәсіпкерлік мақсатта қолдануға береді. Лизинг беруші негізгі құралдарды сатып ала отырып, сол құралдардың болашақта лизинг алушымен пайдалануын қаржыландырады, ал сосын өз шығындарын лизингтік төлемдер арқылы өтеледі. Нәтижесінде лизинг берушінің инвестициялық қызметі негізінде лизинг алушының негізгі құралдар құрамы толығады.
Әлемнің көптеген елдерінде лизингтік қызмет инвестициялық бағытталғандығы мен сипатталады. Лизинг механизімінің мәнін түсінуде әр елде әр түрл ерекшеліктері бар. Көп жағдайда лизингті аренда түрінде түсінеді немесе құрал-жабдықтың, көлік құралдарының, өндіріс обьектілерінің ұзақ мерзімді арендасы ретінде түсінеді. Лизингке мұндай анықтама беру оның мән мағынасын толық ашпайды. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан ерекшелінеді.
Лизинг алушы – бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал жабдықты ғана емес, сонымен бірге меншік құқығымен байланысты міндеттер де орындаушы. Олар:
- мүлікке төлем;
- мүліктің кездейсоқ бүлінуіне байланысты өтемдер;
- мүлікті сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуге байланысты төлемдер.
Лизинг затына меншік ету құқығы лизинг берушіде қалады. Лизинг алушы жалгер сияқты әр айда оны пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді. Лизингке алынған заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндетттерінен босатпайды. Сонымен бірге, арендаға алғанда екі жақты келісім шарт жасалады, ал лизингке алғанда екі немесе оданда көп жақты келісім шарт жасалады. (№1-2 сызба )
Экономикалық қарым-қатынаста лизинг көп жағдайда қаржылық операция түрінде қарастырып, қор салымының бір түрі деп түсінеді. Кез келген лизинг келісімінің негізгі өзегі ол қаржылық, несиелік операциялар болып табылады.
1-сызба – Аренда келісім-шартының сызбасы
Аренда беруші аренда келісімі Аренда алушы
2 –сызба. Лизинг келісімінің сызбасы
Жабдықтаушы сатып алу келісімі Лизинг беруші аренда келісімі Лизинг алушы
«Лизинг» термині ағылшынның «to leasе» деген етістігінен шыққан, мағынасы «жалға алу». Лизинг терминінің көптеген анықтамасы бар, бірақ ол анықтамалардың барлығы лизинг формаларын толық сипаттай алмайды. Лизинг қаржы – коммерциялық, құқықтық, техникалық аспкетілерге ие. Әртүрлі саладағы мамандар (юристтер, коммерсанттар мен кәсіпкерлер, маркетолог, банкир, сыртқы экономикалық сала қызметкерлері) лизингті инвестициялық – банктік немесе аренделық, кейде іскерлік қызметке жатқызады .
Лизинг – іскерлік қарымқатынастың бір түрі, өйткені лизинг шаруашылық тәжрибеге нақты енген өнім өткізудің, инвестициялаудың басты формасы. Мұндай тар және біржақты анықтамалар мен лизинг - бұл аренда, қаржыландыру, несиелеу, тауар өткізу қызметтерінің жиынтығы. Лизингтің көп жақты табиғаты мынадай жаңа жұптардың құрылуына себепші, олар: лизинг – несие , несие – аренда, аренда – сату, лизинг – сатып ал у, жалдау –сатып алу, сату - қарсы лизинг, сатып алу – лизинг. Сондықтан кейбір жағдайда лизинг сауда – қаржылық немесе қаржылық – экономикалық операция ретінде жүреді. Австралиялық бизнесмен Вольфганг Хойлер өзінің «Европадағы бизнесті қалай жасау керек» деген кітабында мынадай сұрақ қойған: «Лизинг – аренда келісім шарты ма, әлде несие келісімі ме?» - жауап: «Жалпы лизинг ерекше келісім, жоғарыда аталғанның екеуін де қамтиды.»
Е. Кабатов, Е. Чекмаров, В. Перов сияқты «Лизинг» түсінігін кеңінен талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг – бұл күрделі, кешенді келісімдік қатынас, өйткені онда екі немесе оданда көп келісімдер қамтылады (сату –сатып алу және мүлікті жалға беру келісімдері) . ...