Мазмұны
КІРІСПЕ.............................................................................................................
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ..........................................................................
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы.................................................................................................................
1.2 Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру............................
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР РЕТІНДЕ..................................................................................................
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде..............................................
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері........................
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ..............................................................................................
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасы................................................................................................
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі..........................
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде).........
ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................................
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................
ҚОСЫМШАЛАР.....................................................................................................
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-асқақтаған күмбездер де, ғимараттар да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді адамдар.
«Келешектің иесі-жастар», «Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді»-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау, іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін жасау.
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты-адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіндігі мен белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік беру. Яғни, ХХІ ғасырдың маманы-жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, басқаның пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын, қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі-жоғары білімде. Өйткені жоғары білім-үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан студентті тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының азаматы, творчестволық тұлға келешектің иесі ретінде тану, соған мүмкіндік жасау қажет.
Ұлттық үлгідегі жаңа парадигманың негізгі бір мәселесі-студентке іргелі де терең, тиянақты да жүйелі білім беру. Іргелі білім берудің міндеті-адамды ғылыми ойлауға, болмысты тану, оны қабылдаудың әдіс, тәсілдерін білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға, ізденуге іштей қажеттілігін туғызу.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс. Осы заманғы мемлекеттік менеджерлер даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясының негізінде шетелдік серіктестердің қатысуымен ең жоғарғы халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы қажет. Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен мемлекет арасындағы серіктесті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ, жоғары оқу орындарының мәртебесі мен мамандыққа қарай мемлекеттік гранттардың құнын саралауды ойластыруымыз керек»,-деп өз жолдауында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтқан болатын [1, 18б.].
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстандықтар әлемдік бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде табыстарға жету үшін халқымызға тән күшті рухын, денсаулығы мен білімін әлемге көрсетуге тиісті. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Қазақстан халқына жолдауы студенттер қауымына үлкен міндеттер артып отыр. Бұл негізінен Елбасының ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасынан бастау алған міндет-мақсаттар деп ойлаймын.
Елбасы бастаған еліміздің бүгінгі қарқынды дамуы, соның нәтижесінде жастарға жасалып жатқан жақсылықтар біздің жан-жақты білім алуымызға, жан-жақты хабардар болуымызға жол ашып отыр. Сол қамқорлықты күні ертең өз еңбегімізбен қайтару азаматтық парызымыз деп білемін.
Қазіргі уақытта әлемде және оның құрамдас элементі ретіндегі отандық экономикада орын алудағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер экономикалық парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды қалыптастырды. Ұзақ уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен материалды-техникалық базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылып, ал елдің даму деңгейі материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталып келді [2].
Қазіргі ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтық жоғары технологиялық және ғылыми өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауға тиіспіз. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз»- Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген жолдауында айтқан болатын.
Қазіргі экономикалық дамуда экономиканың тиімді сапалық және құрылымдық өзгерістерге қабілеттілігі қоғамдық байлықтың материалды емес формаларына және адамды қалыптастырушы салаларға тікелей тәуелділікте қарастырылады.
Шетел экономистерінің еңбектерінде білім беру мәселелері екі бағытта зерттелді. Бірінші бағытта-Э.Денисон, Т.Шульц, Г.Беккер, Ф.Махлуп, тағы басқа экономистердің еңбектерінде білім беру экономикалық өсудің факторы, адам капиталының негізгі элементі ретінде қарастырылады. Екінші бағытта-П.Самуэльсон, Э.Б.Аткинсон, Дж.Стиглицтің зерттеулерінде білім беру қызметі қоғамдық игілік ретінде қарастырылады және оны мемлекеттік бөлу мәселелері зерттеледі.
Отандық экономика ғылымында білім беру саласының экономикалық мәселелері және оның адам капиталының қалыптасуындағы рөлі академик Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың, Р.Мұхамеджанованың, білім берудің қоғамдық әл-ауқаттылықты және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері академик А.Қ.Қошановтың, профессорлар Ө.Қ.Шеденовтың, Т.С.Сарбасованың, М.Д.Есқалиевтың, М.Б.Кенжегузиннің, қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық маңыздылығы Д.Қ.Қабдиевтың, Ә.Ә.Әбішевтың, осы саладағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жағдайы және нәтижелері профессор Е.Б.Жатканбаевтың, М.К.Мамыровтың, О.Сәбденнің, М.Х.Тусееваның, А.А.Нұрмағамбетовтың т.б. еңбектерінде зерттелді.
Диплом жұмысымды, қоғамның даму факторлары негізінде білім беру қызметі рыногының ұдайы өндірістік үлгісін жасау және осы негізде оның оптималдану бағыттарын белгілеу және отандық білім беру қызметі рыногының қалыптасу ерекшеліктерін талдау негізінде осы рыноктың шектеулі сипатын негіздеуге арнадым. Диплом жұмысымды, жоғары білім беру мақсатында-қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру барысында, білім беру жүйесін жаңа деңгейде дамуын, әрбір адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен мүмкіндік беруге арнадым. Ол үшін, қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесіне бірінші кезектегі міндеті жоғары білікті мамандарды көптеп даярлау болып табылатын, оны айрықша сала ретінде түсінуді көздейтін жаңа сапа мен қоғамдық мәртебе, икемділік пен бейімділік беру қажет.
Диплом жұмысымның негізгі мазмұны-жұмыстың әр бөліміндегі қарастырылатын мәліметтерді жан-жақты қарастырып, қойылған мақсат, міндеттердің шешілу жолдарын талдап көрсету. Өмір мұраты мен уақыт талабына, кезең шындықтарына тура көзбен ден қойсақ, еліміздегі білім-ғылым жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, өзара бірлік-байланыста интеграциялаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқын аңғарылып келеді. Бұдан, әрине, жаһандану үдерісі, дамыған елдердің үздік үлгісі, ықпалы сезілмейді деуге болмайды. Оны да ескеріп, бақылап-зерделеп, содан кейінгі тұстарда ұлттық ерекшеліктерімізге сай ұтымды, тиімді жақтарды өмірге, тәжірибеге батыл енгізуге болады. Мұның біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға, ғылымды нақтылы бағыттар төңірегінде дамытуға септігі тиері сөзсіз. Осы реттен келгенде орта және жоғары мектеп жүйесін белгілі бір бағытқа бұрып, оқу-ғылым ісін ортақ мақсаттар төңірегінде топтап, қатар дамыту-іргелі ізденістерге, нәтижелі істерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысымның құрылымына келетін болсақ, диплом көлемі 75 беттен тұрады. Жұмыста 4 кесте, 4 қосымша кесте және 4 қосымша сурет көрсетілген. Сондай-ақ, жұмыс 38 әдебиетті қолдана отырып жазылған.
Диплом жұмысының негізгі қолданылған сөздері: адам капиталы, білім беру, білім беру жүйесі, адам капиталына инвестиция тарту, жоғары оқу орындарындағы білім беру дәрежесі т.б.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Адам капиталындағы білім беру жүйесін теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарының қазіргі білім беру дәрежесің алатын орнын анықтау.
Осы жұмыста, ҚР-ның білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын, оның негізгі бағыттары және теориялық мәселелерін зерттеуді көздейді. Жұмыс үш тараудан, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда-Адам дамуы концепциясындағы білім берудің алатын орны мен маңыздылығы, оның ішінде, адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы; әлемдік экономикадғы білім беру прогресінің үрдістері және білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру жайлы қарастырылған.
Екінші тарау-білім беру адам капиталын дамытушы фактор ретінде, оның ішінде, білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде; білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері турал айтылған.
Ал, үшінші тарауда, білім беру жүйесінің Қазақстандағы даму ерекшелігі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы және перспективасын; білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі және де жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде) жайында айтылған болатын.
Сонымен қоса, қосымша мәліметтер мысал ретінде көрсетілген.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту жүйесіне және Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінде осы оқу орнының студенттеріне арнап «Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім беру экономикасына» тақырыбында оқыған лекциясына зор маңыз берілген. Онда, жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс делінген.
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы
Білімнің қоғам мен адам дамуындағы айқындауыш рөлін тану адам капиталы теориясының негізін құрды, ол теория бір мезгілде адам дамуы тұжырымдамасының пайда болуының теориялық алғышарты және аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Адам капиталының теориясы-білімнің әлеуметтік қызметіне принципті, сапалық жаңа көзқарас. Сансыз көп теорияларда білім не еңбек тиімділігін арттырудың факторы, немесе ғылым және техникалық прогрестің қозғаушысы ретінде қаралып келді, бірақ барлық жағдайда да оған қосалқы, көмекші роль берілетін еді.
Қоғамға білімді шындап бағалауға оған тек капитал ретінде қарау ғана көмектесті, әрі ол ең құнды және ең сенімді капитал болады.
Адам капиталы тұжырымдамасының кейбір алғышарттары классикалық саяси экономияда, марксизмде, әлемдік экономикалық пікірдің өзге де ағымдарында қаланған еді, бірақ ол үйлесімді және тиянақты болып тек ХХ ғасырда ғана ресімделді.
Адам капиталы теориясының ғылыми және қоғамдық тұрғыдан танылуына, осы теорияны әзірлеуге ХХ ғасырдағы экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік ілімнің аса көрнекті өкілі Питер Друкердің қатысуы өз септігін тигізді. Оның «Білім революциясы» мақаласы ғылыми және саяси тұрғыда кең резонанс туғызды. Автор осы мақаласында былай жазады: «Білім-бүгінгі таңдағы жеке ара нақты капитал. Халық білімін дамыту-капитал жасаудың ең маңызды құралы, ал білімді адамдардың саны, олардың білім сапалары мен осы білімдерді пайдалану-байлық өндірудегі ел қабілетінің ең маңызды көрсеткіші» [7].
Адам капиталы, өзге капиталдың кез келген түріне тән белгілерге ие, сонымен қатар оның елеулі айырмашылығы бар. Адам капиталы теориясы жөніндегі ресейлік жетекші маман С.А.Дятлов осы құбылыстың мынандай ерекшеліктерін көрсетті:
1. Инвестициялардың адам капиталына қайтарымы оның иесінің өмір сүру мерзіміне (еңбекке қабілетті кезеңнің ұзақтығына) тікелей қатысты болады. Адамға жұмсалымдар неғұрлым ертерек жасалса, соғұрлым ол тезірек қайтарым жасай бастайды. Бірақ мынаны ескеру керек, неғұрлым сапалы және ұзақ мерзімді инвестициялар анағұрлым жоғары және анағұрлым ұзақ уақыттық нәтиже береді.
2. Адам капиталы тек табиғи және моральдық тозуға ғана душар болмайды, сонымен бірге ол жинақталу мен көбеюге де қабілетті. Адам капиталының тозуы, біріншіден, адам организмі мен оған тән психофизиологиялық қызметтердің табиғи тозу дәрежесімен, ал екіншіден, білімнің ескіруінің немесе алған білім құндылығының өзгеруінің салдарынан болатын моральдық (экономикалық) тозу дәрежесімен анықталады. Адам капиталының толықтырылуы қызметкердің қайта оқу және өндірістік тәжірбие жинақтау үдерісінде жүзеге асырылады. Егер осы үдеріс үздіксіз жүретін болса, онда адам капиталын пайдалану шамасына қарай оның сапа және сан жөніндегі сипаттамалары (сапа, көлем, құндылық) жақсара түседі және өседі.
3. Адам капиталының қорлану шамасына қарай оның табыстылығы белсенді еңбек қызметінің (белсенді еңбекке қабілетті жас) жоғары шегімен шектелетін белгілі бір межеге дейін жоғарылайды да, сонан соң күрт төмендейді.
4. Капиталды жасау кезінде «екі жақты көбейткіш нәтиже» орын алады. Оның мәні былай, оқу үдерісінде тек оқитын адамның ғана емес, сонымен бірге оқытушының да мінездемесі мен қабілеті жетіле, өсе түседі, ол кейіннен біріншісінің де, сондай-ақ, екіншісінің де табыстарын өсіреді.
5. Адамға жасалатын инвестициялардың барлығы бірдей адам капиталының жұмсалымдары болып таныла бермейді, тек қоғамдық мақсатқа сай және экономикалық қажеттіліктері ғана осындай жұмсалымға жатады. Мәселен, қылмыстық әрекетке байланысты шығындар адам капиталына жасалатын инвестициялар болып саналмайды, өйткені олар қоғамдық тұрғыда мақсатқа сай емес және қоғам үшін зиянды.
6. Адамға жасалатын жұмсалымдардың сипаты мен түрлері тарихи, ұлттық, мәдени ерекшеліктерден және дәстүрлерден тарайды. Мәселен, білім деңгейі мен балалардың мамандық таңдауы едәуір шамада отбасылық дәстүрлерге және олардың ата-аналарының білім деңгейіне байланысты болады.
7. Капиталдың өзге әр түрлі нысандарына жасалатын инвестициялармен салыстырғанда адам капиталына жұмсалатын инвестициялар жеке дара тұрғысынан да анағұрлым пайдалы. [9, 173-181б].
Адам капиталы-бір мезгілде жеке де және қоғамдық та капитал. Ол жеке адамның мәртебесіне де, сондай ақ бүкіл қоғамның даму деңгейіне де айқындауыш ықпал жасайды. Адам капиталы теориясы пайда болғанға дейін білімді экономикалық тұрғыда тек жұмыс күшін құрау, кадрларды даярлау мен біліктіліктерін көтеру ретінде ғана қарап келді. Адам капиталы теориясы тұңыш рет білім-білімнің жалпы экономикалық қайтарымы туралы мәселені қойды.
Қоғамдық тиімділікті адамның жетекші рөліне негіздеп қарастыру көп жағдайда «адам капиталы» теориясымен байланысты. Осы теорияның шеңберінде дамытылған адамға деген экономикалық көзқарас дамыған елдердің рыноктық шаруашылық жүргізу тәжірбиесінде кең қолданып келеді. Адам капиталы теориясы адам факторының анағұрлым кешенді және объективті талдануына, жұмысбастылықты, күрделі еңбектің рөлін, адамның рационалды мінез-құлқын микроэкономикалық талдау сферасын елеулі түрде ұлғайтуға жағдай жасады. Ең бастысы, аталған теорияның ҒТР-ның жаңа жағдайларында білімнің, біліктіліктің әлеуметтік-экономикалық маңызын ...
КІРІСПЕ.............................................................................................................
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ..........................................................................
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы.................................................................................................................
1.2 Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру............................
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР РЕТІНДЕ..................................................................................................
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде..............................................
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері........................
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ..............................................................................................
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасы................................................................................................
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі..........................
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде).........
ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................................
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................
ҚОСЫМШАЛАР.....................................................................................................
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-асқақтаған күмбездер де, ғимараттар да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді адамдар.
«Келешектің иесі-жастар», «Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді»-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау, іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін жасау.
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты-адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіндігі мен белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік беру. Яғни, ХХІ ғасырдың маманы-жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, басқаның пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын, қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі-жоғары білімде. Өйткені жоғары білім-үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан студентті тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының азаматы, творчестволық тұлға келешектің иесі ретінде тану, соған мүмкіндік жасау қажет.
Ұлттық үлгідегі жаңа парадигманың негізгі бір мәселесі-студентке іргелі де терең, тиянақты да жүйелі білім беру. Іргелі білім берудің міндеті-адамды ғылыми ойлауға, болмысты тану, оны қабылдаудың әдіс, тәсілдерін білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға, ізденуге іштей қажеттілігін туғызу.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс. Осы заманғы мемлекеттік менеджерлер даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясының негізінде шетелдік серіктестердің қатысуымен ең жоғарғы халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы қажет. Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен мемлекет арасындағы серіктесті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ, жоғары оқу орындарының мәртебесі мен мамандыққа қарай мемлекеттік гранттардың құнын саралауды ойластыруымыз керек»,-деп өз жолдауында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтқан болатын [1, 18б.].
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстандықтар әлемдік бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде табыстарға жету үшін халқымызға тән күшті рухын, денсаулығы мен білімін әлемге көрсетуге тиісті. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Қазақстан халқына жолдауы студенттер қауымына үлкен міндеттер артып отыр. Бұл негізінен Елбасының ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасынан бастау алған міндет-мақсаттар деп ойлаймын.
Елбасы бастаған еліміздің бүгінгі қарқынды дамуы, соның нәтижесінде жастарға жасалып жатқан жақсылықтар біздің жан-жақты білім алуымызға, жан-жақты хабардар болуымызға жол ашып отыр. Сол қамқорлықты күні ертең өз еңбегімізбен қайтару азаматтық парызымыз деп білемін.
Қазіргі уақытта әлемде және оның құрамдас элементі ретіндегі отандық экономикада орын алудағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер экономикалық парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды қалыптастырды. Ұзақ уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен материалды-техникалық базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылып, ал елдің даму деңгейі материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталып келді [2].
Қазіргі ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтық жоғары технологиялық және ғылыми өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауға тиіспіз. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз»- Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген жолдауында айтқан болатын.
Қазіргі экономикалық дамуда экономиканың тиімді сапалық және құрылымдық өзгерістерге қабілеттілігі қоғамдық байлықтың материалды емес формаларына және адамды қалыптастырушы салаларға тікелей тәуелділікте қарастырылады.
Шетел экономистерінің еңбектерінде білім беру мәселелері екі бағытта зерттелді. Бірінші бағытта-Э.Денисон, Т.Шульц, Г.Беккер, Ф.Махлуп, тағы басқа экономистердің еңбектерінде білім беру экономикалық өсудің факторы, адам капиталының негізгі элементі ретінде қарастырылады. Екінші бағытта-П.Самуэльсон, Э.Б.Аткинсон, Дж.Стиглицтің зерттеулерінде білім беру қызметі қоғамдық игілік ретінде қарастырылады және оны мемлекеттік бөлу мәселелері зерттеледі.
Отандық экономика ғылымында білім беру саласының экономикалық мәселелері және оның адам капиталының қалыптасуындағы рөлі академик Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың, Р.Мұхамеджанованың, білім берудің қоғамдық әл-ауқаттылықты және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері академик А.Қ.Қошановтың, профессорлар Ө.Қ.Шеденовтың, Т.С.Сарбасованың, М.Д.Есқалиевтың, М.Б.Кенжегузиннің, қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық маңыздылығы Д.Қ.Қабдиевтың, Ә.Ә.Әбішевтың, осы саладағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жағдайы және нәтижелері профессор Е.Б.Жатканбаевтың, М.К.Мамыровтың, О.Сәбденнің, М.Х.Тусееваның, А.А.Нұрмағамбетовтың т.б. еңбектерінде зерттелді.
Диплом жұмысымды, қоғамның даму факторлары негізінде білім беру қызметі рыногының ұдайы өндірістік үлгісін жасау және осы негізде оның оптималдану бағыттарын белгілеу және отандық білім беру қызметі рыногының қалыптасу ерекшеліктерін талдау негізінде осы рыноктың шектеулі сипатын негіздеуге арнадым. Диплом жұмысымды, жоғары білім беру мақсатында-қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру барысында, білім беру жүйесін жаңа деңгейде дамуын, әрбір адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен мүмкіндік беруге арнадым. Ол үшін, қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесіне бірінші кезектегі міндеті жоғары білікті мамандарды көптеп даярлау болып табылатын, оны айрықша сала ретінде түсінуді көздейтін жаңа сапа мен қоғамдық мәртебе, икемділік пен бейімділік беру қажет.
Диплом жұмысымның негізгі мазмұны-жұмыстың әр бөліміндегі қарастырылатын мәліметтерді жан-жақты қарастырып, қойылған мақсат, міндеттердің шешілу жолдарын талдап көрсету. Өмір мұраты мен уақыт талабына, кезең шындықтарына тура көзбен ден қойсақ, еліміздегі білім-ғылым жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, өзара бірлік-байланыста интеграциялаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқын аңғарылып келеді. Бұдан, әрине, жаһандану үдерісі, дамыған елдердің үздік үлгісі, ықпалы сезілмейді деуге болмайды. Оны да ескеріп, бақылап-зерделеп, содан кейінгі тұстарда ұлттық ерекшеліктерімізге сай ұтымды, тиімді жақтарды өмірге, тәжірибеге батыл енгізуге болады. Мұның біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға, ғылымды нақтылы бағыттар төңірегінде дамытуға септігі тиері сөзсіз. Осы реттен келгенде орта және жоғары мектеп жүйесін белгілі бір бағытқа бұрып, оқу-ғылым ісін ортақ мақсаттар төңірегінде топтап, қатар дамыту-іргелі ізденістерге, нәтижелі істерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысымның құрылымына келетін болсақ, диплом көлемі 75 беттен тұрады. Жұмыста 4 кесте, 4 қосымша кесте және 4 қосымша сурет көрсетілген. Сондай-ақ, жұмыс 38 әдебиетті қолдана отырып жазылған.
Диплом жұмысының негізгі қолданылған сөздері: адам капиталы, білім беру, білім беру жүйесі, адам капиталына инвестиция тарту, жоғары оқу орындарындағы білім беру дәрежесі т.б.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Адам капиталындағы білім беру жүйесін теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізін, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарының қазіргі білім беру дәрежесің алатын орнын анықтау.
Осы жұмыста, ҚР-ның білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын, оның негізгі бағыттары және теориялық мәселелерін зерттеуді көздейді. Жұмыс үш тараудан, кіріспе және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда-Адам дамуы концепциясындағы білім берудің алатын орны мен маңыздылығы, оның ішінде, адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы; әлемдік экономикадғы білім беру прогресінің үрдістері және білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру жайлы қарастырылған.
Екінші тарау-білім беру адам капиталын дамытушы фактор ретінде, оның ішінде, білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде; білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері турал айтылған.
Ал, үшінші тарауда, білім беру жүйесінің Қазақстандағы даму ерекшелігі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы және перспективасын; білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі және де жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде) жайында айтылған болатын.
Сонымен қоса, қосымша мәліметтер мысал ретінде көрсетілген.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту жүйесіне және Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінде осы оқу орнының студенттеріне арнап «Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім беру экономикасына» тақырыбында оқыған лекциясына зор маңыз берілген. Онда, жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс делінген.
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы
Білімнің қоғам мен адам дамуындағы айқындауыш рөлін тану адам капиталы теориясының негізін құрды, ол теория бір мезгілде адам дамуы тұжырымдамасының пайда болуының теориялық алғышарты және аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Адам капиталының теориясы-білімнің әлеуметтік қызметіне принципті, сапалық жаңа көзқарас. Сансыз көп теорияларда білім не еңбек тиімділігін арттырудың факторы, немесе ғылым және техникалық прогрестің қозғаушысы ретінде қаралып келді, бірақ барлық жағдайда да оған қосалқы, көмекші роль берілетін еді.
Қоғамға білімді шындап бағалауға оған тек капитал ретінде қарау ғана көмектесті, әрі ол ең құнды және ең сенімді капитал болады.
Адам капиталы тұжырымдамасының кейбір алғышарттары классикалық саяси экономияда, марксизмде, әлемдік экономикалық пікірдің өзге де ағымдарында қаланған еді, бірақ ол үйлесімді және тиянақты болып тек ХХ ғасырда ғана ресімделді.
Адам капиталы теориясының ғылыми және қоғамдық тұрғыдан танылуына, осы теорияны әзірлеуге ХХ ғасырдағы экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік ілімнің аса көрнекті өкілі Питер Друкердің қатысуы өз септігін тигізді. Оның «Білім революциясы» мақаласы ғылыми және саяси тұрғыда кең резонанс туғызды. Автор осы мақаласында былай жазады: «Білім-бүгінгі таңдағы жеке ара нақты капитал. Халық білімін дамыту-капитал жасаудың ең маңызды құралы, ал білімді адамдардың саны, олардың білім сапалары мен осы білімдерді пайдалану-байлық өндірудегі ел қабілетінің ең маңызды көрсеткіші» [7].
Адам капиталы, өзге капиталдың кез келген түріне тән белгілерге ие, сонымен қатар оның елеулі айырмашылығы бар. Адам капиталы теориясы жөніндегі ресейлік жетекші маман С.А.Дятлов осы құбылыстың мынандай ерекшеліктерін көрсетті:
1. Инвестициялардың адам капиталына қайтарымы оның иесінің өмір сүру мерзіміне (еңбекке қабілетті кезеңнің ұзақтығына) тікелей қатысты болады. Адамға жұмсалымдар неғұрлым ертерек жасалса, соғұрлым ол тезірек қайтарым жасай бастайды. Бірақ мынаны ескеру керек, неғұрлым сапалы және ұзақ мерзімді инвестициялар анағұрлым жоғары және анағұрлым ұзақ уақыттық нәтиже береді.
2. Адам капиталы тек табиғи және моральдық тозуға ғана душар болмайды, сонымен бірге ол жинақталу мен көбеюге де қабілетті. Адам капиталының тозуы, біріншіден, адам организмі мен оған тән психофизиологиялық қызметтердің табиғи тозу дәрежесімен, ал екіншіден, білімнің ескіруінің немесе алған білім құндылығының өзгеруінің салдарынан болатын моральдық (экономикалық) тозу дәрежесімен анықталады. Адам капиталының толықтырылуы қызметкердің қайта оқу және өндірістік тәжірбие жинақтау үдерісінде жүзеге асырылады. Егер осы үдеріс үздіксіз жүретін болса, онда адам капиталын пайдалану шамасына қарай оның сапа және сан жөніндегі сипаттамалары (сапа, көлем, құндылық) жақсара түседі және өседі.
3. Адам капиталының қорлану шамасына қарай оның табыстылығы белсенді еңбек қызметінің (белсенді еңбекке қабілетті жас) жоғары шегімен шектелетін белгілі бір межеге дейін жоғарылайды да, сонан соң күрт төмендейді.
4. Капиталды жасау кезінде «екі жақты көбейткіш нәтиже» орын алады. Оның мәні былай, оқу үдерісінде тек оқитын адамның ғана емес, сонымен бірге оқытушының да мінездемесі мен қабілеті жетіле, өсе түседі, ол кейіннен біріншісінің де, сондай-ақ, екіншісінің де табыстарын өсіреді.
5. Адамға жасалатын инвестициялардың барлығы бірдей адам капиталының жұмсалымдары болып таныла бермейді, тек қоғамдық мақсатқа сай және экономикалық қажеттіліктері ғана осындай жұмсалымға жатады. Мәселен, қылмыстық әрекетке байланысты шығындар адам капиталына жасалатын инвестициялар болып саналмайды, өйткені олар қоғамдық тұрғыда мақсатқа сай емес және қоғам үшін зиянды.
6. Адамға жасалатын жұмсалымдардың сипаты мен түрлері тарихи, ұлттық, мәдени ерекшеліктерден және дәстүрлерден тарайды. Мәселен, білім деңгейі мен балалардың мамандық таңдауы едәуір шамада отбасылық дәстүрлерге және олардың ата-аналарының білім деңгейіне байланысты болады.
7. Капиталдың өзге әр түрлі нысандарына жасалатын инвестициялармен салыстырғанда адам капиталына жұмсалатын инвестициялар жеке дара тұрғысынан да анағұрлым пайдалы. [9, 173-181б].
Адам капиталы-бір мезгілде жеке де және қоғамдық та капитал. Ол жеке адамның мәртебесіне де, сондай ақ бүкіл қоғамның даму деңгейіне де айқындауыш ықпал жасайды. Адам капиталы теориясы пайда болғанға дейін білімді экономикалық тұрғыда тек жұмыс күшін құрау, кадрларды даярлау мен біліктіліктерін көтеру ретінде ғана қарап келді. Адам капиталы теориясы тұңыш рет білім-білімнің жалпы экономикалық қайтарымы туралы мәселені қойды.
Қоғамдық тиімділікті адамның жетекші рөліне негіздеп қарастыру көп жағдайда «адам капиталы» теориясымен байланысты. Осы теорияның шеңберінде дамытылған адамға деген экономикалық көзқарас дамыған елдердің рыноктық шаруашылық жүргізу тәжірбиесінде кең қолданып келеді. Адам капиталы теориясы адам факторының анағұрлым кешенді және объективті талдануына, жұмысбастылықты, күрделі еңбектің рөлін, адамның рационалды мінез-құлқын микроэкономикалық талдау сферасын елеулі түрде ұлғайтуға жағдай жасады. Ең бастысы, аталған теорияның ҒТР-ның жаңа жағдайларында білімнің, біліктіліктің әлеуметтік-экономикалық маңызын ...