Мазмұны
Кіріспе ...............................................................................................................
І Тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СПОРТШЫЛАРДЫҢ БҰЛШЫҚ ЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖІКТЕЛУІ ...........................................................................................................
1.1. Атқарылып жатқан жұмыстың қуаттылығы және бұлшық ет жиырылуының қуатпен қамтамасыз етілуі............................................
1.1.1. Жұмыстың максималды қуатының аймағы............................................
1.1.2. Жұмыстың субмаксималды қуатының аймағы.......................................
1.1.3. Үлкен қуаттағы жұмыс аймағы................................................................
1.1.4. Орташа қуаттағы жұмыс аймағы..............................................................
ІІ Тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА..................……..…..............................
2.1.Спорттық жүріс ……………………………………………......................
2.2. Жүгіру ………………………………………………………..................
2.3.Жүзу …………………………………………………………….............…
2.4.Ескек есу ………………………………………………………..................
2.5.Конькимен жүгіру ………………………………………….......................
2.6.Шаңғымен жұгіру ………………………………………….................... .
2.7.Велосипед спорты ………………………………………….................... .
ІІІ Тарау. ЦИКЛДІ ЕМЕС ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.................………………………….
3.1.Секіру ………………………………………………………………………
3.2.Лақтыру……………………………………………………………………
3.3.Ауыр зат көтеру(көздеу) ………………...……………………………….
3.4. Ату (көздеу)..................................................................................................
3.5.Спорттық гимнастика …………………………………………………..….
3.6.Көркемдік гимнастика …………………………………… ………………
3.7.Акробатика………………………………………………………………….
3.8.Батутта секіру……………………………………………………….……..
3.9.Суға секіру………………………………………………………………….
3.10.Конькимен мәнерлеп сырғанау...……………………………………..…
ІҮ Тарау. ЦИКЛДІ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ӘСЕРІНЕН АҒЗАДА БОЛАТЫН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР ..................................................................
4.1. Спортшылардың жүрек қан тамырлары жүйесіндегі физиологиялық
өзгерістер...........................................................................................................
4.2. Тыныс жүйесіндегі физиологиялық өзгерістер
4.3 Демеу-қозғалу аппаратындағы физиологиялық өзгерістер
4.4 Нерв жүйесіндегі физиологиялық өзгерістер
4.5 Ағзада зат алмасуындағы және бездердегі ішкі секрецияның физиологиялық өзгерістері
ҚОРЫТЫНДЫ .........................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................................
Тақырыптың өзектілігі. Адамның дене белсенділігінің маңыздылығы оның денесінің жетілуіне, денсаулығының жақсаруына, дамуына бағытталған, үйлесімді қызметінің жүйесін құрайды. Оның ең негізгі компаненті болып мақсатқа сай бағытталған қозғалыстарының негізі ретінде дене жаттығуларымен шұғылдануы болып табылады.
Қозғалыс ағзаның функционалдық және морфологиялық қамтамасыз етілуінің, сонымен қатар физиологиялық механизмін басқаратын негіз екенін ұмытпаған жөн.
Дене жаттығуларын орындау мақсаты - кез-келген дене сапаларын, қабілеттіліктерді дамытуға негізделген. Сонымен қоса ол адамның қозғалыс қабілетінің, денсаулығының жақсаруына, қозғалыс дағдыларын дұрыс орындауына, еңбек сүйгіштікке үйретуге және т.б. ең басты жеке және жалпы өнегелі сапаларын жетілдіруге бағытталған.
Кез-келген тіршілік иесі сияқты адам да қозғалысқа деген туа бітті қажеттілік бар. Қозғалыс белсенділігінің арқасында адамның жалпы көңіл-күйі, еңбекке деген қабілеті артады, онда өмірдің кез-келген қиындықтары мен ауру сырқауды оңай жеңу мүмкіндігі пайда болады. Адамның дене белсенділігі қаншалықты қарқынды болған сайын, оның денсаулығы соншалықты жақсара түседі. Адамның дене белсенділігі кардио-респераторлы жүйені нығайтып, жүрек қантамырлары мен тыныс алу мүшелерінің бейімделу мүмкіндігін жоғарлатады, ағзаның дене жүктемесіне қарсы тұруын қамтамасыз етеді, қан айналымы жақсарып, қоректік заттардың аэробты, анаэробты тотығуы жылдамдайды, зат алмасу процесі жақсарады. Сонымен бірге вегетативті жүйке жүйесінің тонусы көтеріледі, эндокринді жүйенің қызметтері жақсарады, гормондардың бөлінуі қалыпқа түседі.
Қазақстан Республикасы классификациясына сәйкес іс-қимыл белсенділігіне қатысты барлық спорт түрлері бес негізгі топқа бөлінеді: күш-жылдамдықты,циклдік, күрделі координациямен, спорттық ойындар және жекпе-жектер. Мұндай бөлінудің негізінде іс-әрекетті сипаттаудың ортақтығы, демек, осы не басқа топқа жататын спорт түрлеріне қойылатын талаптардың ортақтығы жатады.
Циклды спорт түрлері – төзімділікті ерекше көріністі білдіретін спорт түрлері (жеңіл атлетика, жүзу, шаңғы жарыстары, коньки тебу спорты, есудің барлық түрлері, велосипед спорты және басқалар), олар әр циклдың негізінде тұратын қозғалыс фазаларының қайталанып тұруымен және әр циклдың алдыңғысымен және келесісімен тығыз байланыста болатындығымен ерекшеленеді. Циклды жаттығулардың негізі болып автоматты түрде белгіленетін бір қалыптағы қозғалтқыш рефлексі болып табылады. Өз денесінің кеңістікте орнынан ауыстыру мақсатында жасалған қимылдардың циклді қайталануы – циклды спорт түрлерінің мазмұны. Сонымен, циклды жаттығулардың ортақ белгілері:
1. Бірнеше фазадан тұратын бір циклды қайта қайта қат-қабат қайталау;
2. Бір циклдың қимылдарының барлық фазалары жүйелі түрде басқа циклда қайталанады;
3. Бір циклдың соңғы фазасы келесі циклдың қимылының бірінші фазасының басы болып табылады;
Циклды спорт түрлерімен айналысу кезінде көп қуат жұмсалады, ал жұмыстың өзі жоғарғы қарқындылықпен орындалады. Бұл спорт түрлері метаболизмді, арнайы тамақты талап етеді, әсіресе марафондық дистанцияда энергетикалық негіздердің көмірсудан (макроэнергетикалық фосфаттар, гликоген, глюкоза) майларға ауыстырылып қосылуы. Бұл зат алмасу түрлерінің гормональды жүйесінің бақылауын болжауда, солай да еңбекке қабілеттілікті фармакологиялық дәрі-дәрмектермен түзуде атқаратын мәні зор. Бұл спорт түрлеріндегі жоғары нәтиже бірінші кезекте жүрек қан тамыр және тыныс жүйелерінің қызметтік мүмкіншіліктеріне, гипоксемиялық жылжуға ағзаның тұрақтылығына, спортсменнің шаршағандыққа қарсы келуге жігерлі қабілетіне байланысты.
Жеңіл атлетика – циклды спорт түрі, ол жүрудің, жүгірудің, секірудің, лақтырудың және осы спорт түрлерінен жасалған көп сатылы жарыстардың жаттығуларын біріктіреді.
Ежелгі грек тілінен орыс тіліне аударғанда «атлетика» сөзі «күрес», «жаттығу» деген мағынаны білдіреді. Ежелгі Грецияда күш пен шапшандылықта жарысатын адамдарды атлет деп атайтын. Қазіргі уақытта атлет деп физикалық тұрғыдан жақсы дамыған, күшті адамдарды атайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі біздің қоғамымызда тақырыпқа байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп, әңгіме қозғалуда. Адамның дене белсенділігі жайында газет, журналдарда көптеген ой-пікірлер жазылып жүр. Адамдардың дене белсенділігін жетілдіруде арнайы жаттығулар кешендері қарастырылып, негізделген. Сонымен қоса жалпы адамдардың дене белсенділігін, қозғалыс қызметтерін, физиологиялық және морфологиялық ерекшеліктеріне саналы талдау мәселелеріне атақты орыс физиолог ғалымдары Н.А.Бернштейн қозғалыс белсенділігі жайында, В.Б.Шварц және В.М.Зациоркийдің егіздердің күш, жылдамдық, төзімділік сапалары жайында, К.Бернар адамның дене белсенділігі жайындағы және т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көрген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дене белсенділігінің адам өмірі үшін, оның денсаулығы үшін қаншалықты маңызды екендігін түсіндіру, адамдардың дене белсенділігіне деген көзқарастарын қалыптастырып дамыту және осы қимылдардың әсерінен ағзада орын алатын физиологиялық өзгерістерді көрсету. Зерттеу барысында олардың морфологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жасына байланысты дене белсенділігін анықтау.
Жоғарыда нақтыланған мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысында алға қайған төмендегідей негізгі міндеттер өз шешімін тапты:
- адам ағзасының негізінде жатқан ағзалық қызметінің нәтижесімен ерекшеленетін және адамның қызметтік қозғалысының қалыптасуына әсер етуші биологиялық жине әлеуметтік ерекшеліктерін анықтау.
- жас ерекшелігіне байланысты адамның бұлшық еттері мен қаңқа сүйектерінің дамуының жалпы белгілерін анықтау.
әртүрлі жастағы адамдардың дене белсенділігін жүйелі саралап жоғарғы нәтижеге қол жеткізу.
Зерттеу объектісі. Қазіргі таңда адамның дене белсенділігі жайында, осыдан барып туындайтын адамның денсаулығына байланысты көзқарастар дамып келуде. Дене белсенділігі балалардың, жасөспірімдердің және үлкен адамдардың, яғни нәрестелік жастан, көрілік жасқа дейінгі денсаулығының, еңбекке деген жалпы алғанда өмірге деген құштарлығының айғақ көрінісі болып табылады.
Циклдық спорт түрлерімен айналысу адам ағзасына жан-жақты әсер етеді, бұлшық еттің бірқалыпты дамуына себепші болады, жүрек қан тамырлары, тыныс және нерв жүйелерін, демеу қозғалтқыш аппаратты жаттықтырады және нығайтады, зат алмасуды жоғарылатады. Сонымен қатар жеңіл атлетиканың жаттығулары күшті, жылдамдықты, шыдамдылықты дамытады, буындардағы шапшаңдылықты жақсартады, ағзаның шынығуына себеп болады. Атлетиканың негізі болып адамның табиғи қимылдары табылады. Жеңіл атлетиканың атақтылығы мен кең таралуы жеңіл атлетика жаттығуларының жалпы жетімділігімен және әр түрлілігімен, жасау техникасының қарапайымдылығымен, жүктеменің түрлену мүмкіншілігімен және сабақтарды кез келген жыл мезгілінде тек спорт алаңдарында емес, сондай-ақ табиғи жағдайларда өткізуге болатындығымен түсіндіріледі. Жеңіл атлетикамен айналысудың сауықтыру мағынасы олардың көбінесе ашық ауада өткізілуімен күшейтіледі.
Жұмыстың мақсаты: циклды спорт түрлерінің жеңіл атлетика мысалында негізгі физиологиялық сипаттамасын бейнелеу, циклды спорт түрлерінің адам ағзасына әсерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс Кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СПОРТШЫЛАРДЫҢ БҰЛШЫҚ ЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖІКТЕЛУІ.
1.1 Атқарылып жатқан жұмыстың қуаттылығы және бұлшық ет жиырылуының қуатпен қамтамасыз етілуі.
Циклдық спорт түрлерінде кез келген бұлшық ет қызметі жасалынады, және онда барлық бұлшық ет топтары қатысады. Бұлшық ет түрлерінің көптеген классификациялары бар. Мысалы, бұлшық еттің жұмысын бұлшық еттердің жиырылған, бірақ қозғалыс болмайтын жағдайда статикалық, ал бұлшық еттердің жиырылып, дене мүшелерінің бір біріне қатысты орнынан ауыстырылған жағдайда динамикалық топтарға бөлінеді. Статикалық жұмыс ағзаны және бұлшық еттерді динамикалықпен салыстырғанда сол қарқындылықпен ұзақтықта шаршатады, себебі статикалық жұмыс кезінде бұлшық еттердің жиырылуына кететін заттектердің қоры толықтырылатын бұлшық еттерді әлсірету фазасы болмайды.
Іске қосылған бұлшық еттердің топтарының санына қарай қимыл әрекеттің жұмысы жергілікті, аймақтық және ғалами сипаттарға бөлінеді. Жергілікті сипаттағы қимыл әрекетте бұлшық ет елінің (әдетте ұсақ бұлшық ет топтары) үштен бір бөлігінен азы ғана қатысады. Бұл, мысалы, бір қолмен немесе қолдың шоқтарымен жұмыс істеу. Аймақтық сипаттағы қимыл әрекетте бір ірі немесе бірнеше ұсақ бұлшық ет топтары іске қосылады. Бұл, мысалы, тек аяқтардың немесе қолдардың жұмысы (жеңіл атлетикада техникаға бағытталған әр түрлі жаттығулар болуы мүмкін). Ғалами сипаттағы қимыл әрекетте жалпы бұлшық елінің үштен екі бөлігінен көбісі іске қосылады. Ғалами сипаттағы қимыл іс-әрекетке циклдық спорт түрлерінің барлығы жатады – жүру, жүгіру, жүзу (бұл қимыл әрекетінде іс жүзінде барлық бұлшық еттер қатысады).
Бұлшық ет елінің неғұрлым көп пайызы іске қосылса, ағзада соғұрлым көп өзгерістер болады, сонымен, жаттығу нәтижесі жоғарылайды. Сондықтан кейбір бұлшық ет топтарына ғана бағытталған күштің жаттығуы тек осы бұлшық еттердің күшеюіне себеп болады, бірақ басқа органдарының қызметіне (жүректің, өкпенің, тамырлардың, иммундық жүйенің органдарына) әсер етпейді.
Барлық кейінгі келтірілетін физикалық жаттығулардың топтастыруларында ағза ғалами сипаттағы жұмысты атқаратындығы көрсетіледі. Физикалық жаттығулардың ең белгілі топтастырулардың бірі - оларды бұлшық ет қысқартылуы үшін қайраттың басым бастауынан бөлінуі. Адам ағзасында қуатты жасайтын заттардың оттегімен (аэробты) және оттегісіз (анаэробты) ыдырауы жасалынады. Шын мәнінде, бұлшық ет жұмысы уақытында заттардың ыдырауының екі түрі де байқалады, бірақ, олардың біреуі, әдеттегідей басым болады.
Бұлшық ет жұмысы уақытында заттардың ыдырауының түріне байланысты қуаттылық көбінесе заттардың оттегімен ыдырайтын аэробты жұмыс, қуаттылық көбінесе заттардың оттегісіз ыдырайтын анаэробты жұмыс және басым болатын заттардың ыдырауының түрі қиын анықталатын аралас жұмысқа бөлінеді..
Аэробты жұмыстың мысалы ретінде көп уақытқа созылатын кез келген аз қарқынды іс-әрекетті айтуға болады. Сонымен қатар біздің күнделікті қозғалыстар. Жалпы жұрттың қабылдауына сәйкес, тамыр соғуының шегі минутына 140-160 соққы болған жағдайда ғана аэробты жүктеме деп есептеледі. Осы тәртіптемеде жаттықтыру толығымен қажетті оттегі мөлшерімен қамтамасыз етіледі, басқа сөзбен айтқанда, спортшы өз ағзасын нақты бір жаттығуға қажетті оттегі мөлшерімен қамтамасыз ете алады. Аэробты жүктеме аймағындағы жаттығуларды орындау оттегі берешегінің жинақталуына және спортшының бұлшық еттерінде сүт қышқылының (лактатаның) пайда болуына әкелмейді. Спорттың циклдық түрлерінде мұндай жұмыстың мысалы – ұзақ жүріс, ұзақ үздіксіз жүгіру (мысалы, асықпай баяу жүгіру), велосипедте ұзақ жүру, ұзақ есу, шаңғыны, конькиді ұзақ тебу және басқалар.
Анаэробты жұмыстың мысалы ретінде көп аз уақытқа (10-20 секунд 3-5 минутқа дейін) созылатын ғана іс-әрекетті айтуға болады. Анаэробты жүктеме - тамыр соғуының шегі минутына 180 соққы және одан жоғары болған жағдайдағы жаттығулар. Әр жеңіл атлет бұлшықеттердің тығыздығы не екенін біледі, бірақ ол қалай түсіндірілетінін әркім түсіне бермейді. Шын мәнінде бұл жаттығу бағдарламаның бұлшық етте сүт қышқылының жинақталуымен орындалатын анаэробты лактатты жүктеменің өзі. Мұндай бұлшық еттердің "тытығыздығын" анаэробты жаттығуларды орындау кезіндегі жиналған сүт қышқылы береді. Лактатаның пайда болуының себебі өте оңай. Шекті және ең жоғары деңгейдегі жүктемелерді орындағанда ағза өзіне қажетті оттегімен толық қамтамасыз етілмейді, сондықтан ақуыздар мен көмірсулардың ыдырауы (майлар ең аз мөлшерде қолданылады) оттегісіз тәртіптемеде жүргізіледі, нәтижесінде сүт қышқылы және басқа да ыдырау өнімдері пайда болады. Бұл, мысалы, қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен жүгіру, қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен жүзу, велосипедпен жүру немесе қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен есу. Бес минуттан көп, бірақ отыз минуттан аз уақытқа жалғасатын үздіксіз аралық іс-әрекеттердің түрлері аралас (оттегісіз-оттегімен) куаттылықты қамтамасыз ететін жұмыстың мысалы болып табылады. "Аэробты" немесе "анаэробты" терминдерді айтқан кезде, бұл жұмысты жекелеген бұлшық еттер емес, бүкіл ағза солай қабылдайды. Ал жекелеген бұлшық еттер мұндай жағдайда қуаттың оттегімен қамтамасыз етілу тәртіптемеде (жұмыс істемейтін немесе іс-әрекетте көп қатыспайтын, мысалы, бет бұлшықеттері) және қуаттың оттегісіз қамтамасыз етілу тәртіптемесінде (осы іс-әрекеттің түрінде ең көп жүктемені орындайтын) де іске қосылады. Дене жаттығулардың кең тараған классификацияларының бірі болып бұлшық ет жұмысын қуат аймақтарға бөлінуін айтса болады.
Дене жаттығулары әр түрлі жылдамдықпен және сыртқы ауырлатудың көлемімен орындалады. Бастапқы деңгейден бастап жылжу көлемімен бағаланатын физиологиялық қызметтердің кернеуі (қызметтің қарқындылығы) өзгермейді. Демек, циклдық түрдегі жұмыстың күштілігіне (Вт немесе кДж/мин өлшенеді) қарай физиологиялық жүктеменің спортшының ағзасына әсерін жорамалдауға болады. Әлбетте, физиологиялық жүктеменің көлемі тек өлшенетін, нақты тіркеудегі физикалық жүктеменің көрсеткіштерімен ғана байланысты емес. Ол спортшының ағзасының бастапқы функционалдық ахуалына, оның жаттыққандық деңгейіне және ортаның жағдайына да байланысты. Мысалы, теңіз тегістігінде және жоғары таулардағы жасалған бірдей физикалық жүктеме әр түрлі физиологиялық жылжуларға алып келеді. Басқа сөзбен айтқанда, егер жұмыстың күштілігі нақты өлшеніп, жақсы мөлшерленсе, онда оның физиологиялық жылжулары нақты сандық есепке алынбайды. Физиологиялық жүктеменің болжамын спортшының ағзасының ағымдағы функционалдық жағдайының есебісіз жасауға қиын. Спортшының ағзасындағы дағдылану өзгерістерінің физиологиялық бағасы бұлшық ет жұмыстың ауырлығымен ара қатынаста. Бұл көрсеткіштер физиологиялық жүктемеге және спортшының орындайтын жұмысының күштілігіне сәйкес физикалық жаттығулардың бөлек жүйелерге және бүкіл ағзаға топтастырылуында ескеріледі.
Циклдық жаттығулар бір бірінен спортшылардың атқаратын жұмыстарының күштілігімен ерекшеленеді. В.С.Фарфельдің топтастырылуына сәйкес, келесі циклдық жаттығулар анықталады: жұмыстың ұзақтығы 20-30 секундтан (200 м. дейін спринтті жүгіру, 200 м. дейін велотректегі гит, 50 м. дейін жүзу және т.б.) аспайтын максималды күштілік; 3-5 минутқа созылатын (1500 м. жүгіру, 400 м. жүзу, 1000 м. дейін тректегі гит, 3000 м. дейін коньки тебу, 5 минутқа дейін есу және т.б.) субмаксималды күштілік; 30-40 минутпен шектелетін (10000 м. дейін жүгіру, велотрек, 50 км. дейін велошабу, 800 м. - әйелдер, 1500 м. – ерлердің жүзуі, 5 км. дейін спорттық жүру және т.б.) үлкен күштілік; 30-40 минуттан бастап бірнеше сағатқа дейін спортшы шыдайтын орташа күштілік (шосседегі велошабулар, марафондық және жоғары марафондық жарыстар және т.б.). В.С.Фарфель (1949) ұсынған циклдық жаттығулардың топтастырылуының негізіндегі күштіліктің өлшемі автордың өзі көрсеткендей, нақты емес. Шын мәнінде, субмаксималды күштілікке сәйкес келетін аймақта спорт шебері 400 метрді төрт минуттан аз уақытта жүзіп өтеді, ал жас спортшы сол ара қашықтықты 6 минут және одан көп уақытта жүзіп өте алады, сонымен үлкен күштілік аймағындағы жұмысты атқарады. Циклдық жұмыстың күштіліктің 4 аймағына белгілі нобайлы бөлінуіне қарамастан, ол шындыққа сәйкес келеді, себебі, әр аймақ ағзаға белгілі түрде әсер етеді және өзінің физиологиялық ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, әр түрлі циклдық жаттығулардың ерекшеліктерімен аз сәйкестелетін, функционалды өзгерістердің әр күштілік аймағына тән келетін жалпы заңдылықтары болады. Бұл, жұмыс күштілігінің бағалауына қарай спортшының ағзасына белгілі жүктеменің әсері туралы толық мағлұмат алуға мүмкіншілік береді. Әр түрлі жұмыс күштілігінің аймақарына тән көптеген функционалды өзгерістер, көбінесе, жұмыс істеп тұрған бұлшық еттердегі қуат айналыстарының жүрісімен байланысты. ...
Кіріспе ...............................................................................................................
І Тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СПОРТШЫЛАРДЫҢ БҰЛШЫҚ ЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖІКТЕЛУІ ...........................................................................................................
1.1. Атқарылып жатқан жұмыстың қуаттылығы және бұлшық ет жиырылуының қуатпен қамтамасыз етілуі............................................
1.1.1. Жұмыстың максималды қуатының аймағы............................................
1.1.2. Жұмыстың субмаксималды қуатының аймағы.......................................
1.1.3. Үлкен қуаттағы жұмыс аймағы................................................................
1.1.4. Орташа қуаттағы жұмыс аймағы..............................................................
ІІ Тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА..................……..…..............................
2.1.Спорттық жүріс ……………………………………………......................
2.2. Жүгіру ………………………………………………………..................
2.3.Жүзу …………………………………………………………….............…
2.4.Ескек есу ………………………………………………………..................
2.5.Конькимен жүгіру ………………………………………….......................
2.6.Шаңғымен жұгіру ………………………………………….................... .
2.7.Велосипед спорты ………………………………………….................... .
ІІІ Тарау. ЦИКЛДІ ЕМЕС ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.................………………………….
3.1.Секіру ………………………………………………………………………
3.2.Лақтыру……………………………………………………………………
3.3.Ауыр зат көтеру(көздеу) ………………...……………………………….
3.4. Ату (көздеу)..................................................................................................
3.5.Спорттық гимнастика …………………………………………………..….
3.6.Көркемдік гимнастика …………………………………… ………………
3.7.Акробатика………………………………………………………………….
3.8.Батутта секіру……………………………………………………….……..
3.9.Суға секіру………………………………………………………………….
3.10.Конькимен мәнерлеп сырғанау...……………………………………..…
ІҮ Тарау. ЦИКЛДІ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ӘСЕРІНЕН АҒЗАДА БОЛАТЫН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР ..................................................................
4.1. Спортшылардың жүрек қан тамырлары жүйесіндегі физиологиялық
өзгерістер...........................................................................................................
4.2. Тыныс жүйесіндегі физиологиялық өзгерістер
4.3 Демеу-қозғалу аппаратындағы физиологиялық өзгерістер
4.4 Нерв жүйесіндегі физиологиялық өзгерістер
4.5 Ағзада зат алмасуындағы және бездердегі ішкі секрецияның физиологиялық өзгерістері
ҚОРЫТЫНДЫ .........................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................................
Тақырыптың өзектілігі. Адамның дене белсенділігінің маңыздылығы оның денесінің жетілуіне, денсаулығының жақсаруына, дамуына бағытталған, үйлесімді қызметінің жүйесін құрайды. Оның ең негізгі компаненті болып мақсатқа сай бағытталған қозғалыстарының негізі ретінде дене жаттығуларымен шұғылдануы болып табылады.
Қозғалыс ағзаның функционалдық және морфологиялық қамтамасыз етілуінің, сонымен қатар физиологиялық механизмін басқаратын негіз екенін ұмытпаған жөн.
Дене жаттығуларын орындау мақсаты - кез-келген дене сапаларын, қабілеттіліктерді дамытуға негізделген. Сонымен қоса ол адамның қозғалыс қабілетінің, денсаулығының жақсаруына, қозғалыс дағдыларын дұрыс орындауына, еңбек сүйгіштікке үйретуге және т.б. ең басты жеке және жалпы өнегелі сапаларын жетілдіруге бағытталған.
Кез-келген тіршілік иесі сияқты адам да қозғалысқа деген туа бітті қажеттілік бар. Қозғалыс белсенділігінің арқасында адамның жалпы көңіл-күйі, еңбекке деген қабілеті артады, онда өмірдің кез-келген қиындықтары мен ауру сырқауды оңай жеңу мүмкіндігі пайда болады. Адамның дене белсенділігі қаншалықты қарқынды болған сайын, оның денсаулығы соншалықты жақсара түседі. Адамның дене белсенділігі кардио-респераторлы жүйені нығайтып, жүрек қантамырлары мен тыныс алу мүшелерінің бейімделу мүмкіндігін жоғарлатады, ағзаның дене жүктемесіне қарсы тұруын қамтамасыз етеді, қан айналымы жақсарып, қоректік заттардың аэробты, анаэробты тотығуы жылдамдайды, зат алмасу процесі жақсарады. Сонымен бірге вегетативті жүйке жүйесінің тонусы көтеріледі, эндокринді жүйенің қызметтері жақсарады, гормондардың бөлінуі қалыпқа түседі.
Қазақстан Республикасы классификациясына сәйкес іс-қимыл белсенділігіне қатысты барлық спорт түрлері бес негізгі топқа бөлінеді: күш-жылдамдықты,циклдік, күрделі координациямен, спорттық ойындар және жекпе-жектер. Мұндай бөлінудің негізінде іс-әрекетті сипаттаудың ортақтығы, демек, осы не басқа топқа жататын спорт түрлеріне қойылатын талаптардың ортақтығы жатады.
Циклды спорт түрлері – төзімділікті ерекше көріністі білдіретін спорт түрлері (жеңіл атлетика, жүзу, шаңғы жарыстары, коньки тебу спорты, есудің барлық түрлері, велосипед спорты және басқалар), олар әр циклдың негізінде тұратын қозғалыс фазаларының қайталанып тұруымен және әр циклдың алдыңғысымен және келесісімен тығыз байланыста болатындығымен ерекшеленеді. Циклды жаттығулардың негізі болып автоматты түрде белгіленетін бір қалыптағы қозғалтқыш рефлексі болып табылады. Өз денесінің кеңістікте орнынан ауыстыру мақсатында жасалған қимылдардың циклді қайталануы – циклды спорт түрлерінің мазмұны. Сонымен, циклды жаттығулардың ортақ белгілері:
1. Бірнеше фазадан тұратын бір циклды қайта қайта қат-қабат қайталау;
2. Бір циклдың қимылдарының барлық фазалары жүйелі түрде басқа циклда қайталанады;
3. Бір циклдың соңғы фазасы келесі циклдың қимылының бірінші фазасының басы болып табылады;
Циклды спорт түрлерімен айналысу кезінде көп қуат жұмсалады, ал жұмыстың өзі жоғарғы қарқындылықпен орындалады. Бұл спорт түрлері метаболизмді, арнайы тамақты талап етеді, әсіресе марафондық дистанцияда энергетикалық негіздердің көмірсудан (макроэнергетикалық фосфаттар, гликоген, глюкоза) майларға ауыстырылып қосылуы. Бұл зат алмасу түрлерінің гормональды жүйесінің бақылауын болжауда, солай да еңбекке қабілеттілікті фармакологиялық дәрі-дәрмектермен түзуде атқаратын мәні зор. Бұл спорт түрлеріндегі жоғары нәтиже бірінші кезекте жүрек қан тамыр және тыныс жүйелерінің қызметтік мүмкіншіліктеріне, гипоксемиялық жылжуға ағзаның тұрақтылығына, спортсменнің шаршағандыққа қарсы келуге жігерлі қабілетіне байланысты.
Жеңіл атлетика – циклды спорт түрі, ол жүрудің, жүгірудің, секірудің, лақтырудың және осы спорт түрлерінен жасалған көп сатылы жарыстардың жаттығуларын біріктіреді.
Ежелгі грек тілінен орыс тіліне аударғанда «атлетика» сөзі «күрес», «жаттығу» деген мағынаны білдіреді. Ежелгі Грецияда күш пен шапшандылықта жарысатын адамдарды атлет деп атайтын. Қазіргі уақытта атлет деп физикалық тұрғыдан жақсы дамыған, күшті адамдарды атайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі біздің қоғамымызда тақырыпқа байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп, әңгіме қозғалуда. Адамның дене белсенділігі жайында газет, журналдарда көптеген ой-пікірлер жазылып жүр. Адамдардың дене белсенділігін жетілдіруде арнайы жаттығулар кешендері қарастырылып, негізделген. Сонымен қоса жалпы адамдардың дене белсенділігін, қозғалыс қызметтерін, физиологиялық және морфологиялық ерекшеліктеріне саналы талдау мәселелеріне атақты орыс физиолог ғалымдары Н.А.Бернштейн қозғалыс белсенділігі жайында, В.Б.Шварц және В.М.Зациоркийдің егіздердің күш, жылдамдық, төзімділік сапалары жайында, К.Бернар адамның дене белсенділігі жайындағы және т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көрген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дене белсенділігінің адам өмірі үшін, оның денсаулығы үшін қаншалықты маңызды екендігін түсіндіру, адамдардың дене белсенділігіне деген көзқарастарын қалыптастырып дамыту және осы қимылдардың әсерінен ағзада орын алатын физиологиялық өзгерістерді көрсету. Зерттеу барысында олардың морфологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жасына байланысты дене белсенділігін анықтау.
Жоғарыда нақтыланған мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысында алға қайған төмендегідей негізгі міндеттер өз шешімін тапты:
- адам ағзасының негізінде жатқан ағзалық қызметінің нәтижесімен ерекшеленетін және адамның қызметтік қозғалысының қалыптасуына әсер етуші биологиялық жине әлеуметтік ерекшеліктерін анықтау.
- жас ерекшелігіне байланысты адамның бұлшық еттері мен қаңқа сүйектерінің дамуының жалпы белгілерін анықтау.
әртүрлі жастағы адамдардың дене белсенділігін жүйелі саралап жоғарғы нәтижеге қол жеткізу.
Зерттеу объектісі. Қазіргі таңда адамның дене белсенділігі жайында, осыдан барып туындайтын адамның денсаулығына байланысты көзқарастар дамып келуде. Дене белсенділігі балалардың, жасөспірімдердің және үлкен адамдардың, яғни нәрестелік жастан, көрілік жасқа дейінгі денсаулығының, еңбекке деген жалпы алғанда өмірге деген құштарлығының айғақ көрінісі болып табылады.
Циклдық спорт түрлерімен айналысу адам ағзасына жан-жақты әсер етеді, бұлшық еттің бірқалыпты дамуына себепші болады, жүрек қан тамырлары, тыныс және нерв жүйелерін, демеу қозғалтқыш аппаратты жаттықтырады және нығайтады, зат алмасуды жоғарылатады. Сонымен қатар жеңіл атлетиканың жаттығулары күшті, жылдамдықты, шыдамдылықты дамытады, буындардағы шапшаңдылықты жақсартады, ағзаның шынығуына себеп болады. Атлетиканың негізі болып адамның табиғи қимылдары табылады. Жеңіл атлетиканың атақтылығы мен кең таралуы жеңіл атлетика жаттығуларының жалпы жетімділігімен және әр түрлілігімен, жасау техникасының қарапайымдылығымен, жүктеменің түрлену мүмкіншілігімен және сабақтарды кез келген жыл мезгілінде тек спорт алаңдарында емес, сондай-ақ табиғи жағдайларда өткізуге болатындығымен түсіндіріледі. Жеңіл атлетикамен айналысудың сауықтыру мағынасы олардың көбінесе ашық ауада өткізілуімен күшейтіледі.
Жұмыстың мақсаты: циклды спорт түрлерінің жеңіл атлетика мысалында негізгі физиологиялық сипаттамасын бейнелеу, циклды спорт түрлерінің адам ағзасына әсерін көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс Кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. ЦИКЛДІ ҚОЗҒАЛЫСТАҒЫ СПОРТ ТҮРЛЕРІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СПОРТШЫЛАРДЫҢ БҰЛШЫҚ ЕТ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖІКТЕЛУІ.
1.1 Атқарылып жатқан жұмыстың қуаттылығы және бұлшық ет жиырылуының қуатпен қамтамасыз етілуі.
Циклдық спорт түрлерінде кез келген бұлшық ет қызметі жасалынады, және онда барлық бұлшық ет топтары қатысады. Бұлшық ет түрлерінің көптеген классификациялары бар. Мысалы, бұлшық еттің жұмысын бұлшық еттердің жиырылған, бірақ қозғалыс болмайтын жағдайда статикалық, ал бұлшық еттердің жиырылып, дене мүшелерінің бір біріне қатысты орнынан ауыстырылған жағдайда динамикалық топтарға бөлінеді. Статикалық жұмыс ағзаны және бұлшық еттерді динамикалықпен салыстырғанда сол қарқындылықпен ұзақтықта шаршатады, себебі статикалық жұмыс кезінде бұлшық еттердің жиырылуына кететін заттектердің қоры толықтырылатын бұлшық еттерді әлсірету фазасы болмайды.
Іске қосылған бұлшық еттердің топтарының санына қарай қимыл әрекеттің жұмысы жергілікті, аймақтық және ғалами сипаттарға бөлінеді. Жергілікті сипаттағы қимыл әрекетте бұлшық ет елінің (әдетте ұсақ бұлшық ет топтары) үштен бір бөлігінен азы ғана қатысады. Бұл, мысалы, бір қолмен немесе қолдың шоқтарымен жұмыс істеу. Аймақтық сипаттағы қимыл әрекетте бір ірі немесе бірнеше ұсақ бұлшық ет топтары іске қосылады. Бұл, мысалы, тек аяқтардың немесе қолдардың жұмысы (жеңіл атлетикада техникаға бағытталған әр түрлі жаттығулар болуы мүмкін). Ғалами сипаттағы қимыл әрекетте жалпы бұлшық елінің үштен екі бөлігінен көбісі іске қосылады. Ғалами сипаттағы қимыл іс-әрекетке циклдық спорт түрлерінің барлығы жатады – жүру, жүгіру, жүзу (бұл қимыл әрекетінде іс жүзінде барлық бұлшық еттер қатысады).
Бұлшық ет елінің неғұрлым көп пайызы іске қосылса, ағзада соғұрлым көп өзгерістер болады, сонымен, жаттығу нәтижесі жоғарылайды. Сондықтан кейбір бұлшық ет топтарына ғана бағытталған күштің жаттығуы тек осы бұлшық еттердің күшеюіне себеп болады, бірақ басқа органдарының қызметіне (жүректің, өкпенің, тамырлардың, иммундық жүйенің органдарына) әсер етпейді.
Барлық кейінгі келтірілетін физикалық жаттығулардың топтастыруларында ағза ғалами сипаттағы жұмысты атқаратындығы көрсетіледі. Физикалық жаттығулардың ең белгілі топтастырулардың бірі - оларды бұлшық ет қысқартылуы үшін қайраттың басым бастауынан бөлінуі. Адам ағзасында қуатты жасайтын заттардың оттегімен (аэробты) және оттегісіз (анаэробты) ыдырауы жасалынады. Шын мәнінде, бұлшық ет жұмысы уақытында заттардың ыдырауының екі түрі де байқалады, бірақ, олардың біреуі, әдеттегідей басым болады.
Бұлшық ет жұмысы уақытында заттардың ыдырауының түріне байланысты қуаттылық көбінесе заттардың оттегімен ыдырайтын аэробты жұмыс, қуаттылық көбінесе заттардың оттегісіз ыдырайтын анаэробты жұмыс және басым болатын заттардың ыдырауының түрі қиын анықталатын аралас жұмысқа бөлінеді..
Аэробты жұмыстың мысалы ретінде көп уақытқа созылатын кез келген аз қарқынды іс-әрекетті айтуға болады. Сонымен қатар біздің күнделікті қозғалыстар. Жалпы жұрттың қабылдауына сәйкес, тамыр соғуының шегі минутына 140-160 соққы болған жағдайда ғана аэробты жүктеме деп есептеледі. Осы тәртіптемеде жаттықтыру толығымен қажетті оттегі мөлшерімен қамтамасыз етіледі, басқа сөзбен айтқанда, спортшы өз ағзасын нақты бір жаттығуға қажетті оттегі мөлшерімен қамтамасыз ете алады. Аэробты жүктеме аймағындағы жаттығуларды орындау оттегі берешегінің жинақталуына және спортшының бұлшық еттерінде сүт қышқылының (лактатаның) пайда болуына әкелмейді. Спорттың циклдық түрлерінде мұндай жұмыстың мысалы – ұзақ жүріс, ұзақ үздіксіз жүгіру (мысалы, асықпай баяу жүгіру), велосипедте ұзақ жүру, ұзақ есу, шаңғыны, конькиді ұзақ тебу және басқалар.
Анаэробты жұмыстың мысалы ретінде көп аз уақытқа (10-20 секунд 3-5 минутқа дейін) созылатын ғана іс-әрекетті айтуға болады. Анаэробты жүктеме - тамыр соғуының шегі минутына 180 соққы және одан жоғары болған жағдайдағы жаттығулар. Әр жеңіл атлет бұлшықеттердің тығыздығы не екенін біледі, бірақ ол қалай түсіндірілетінін әркім түсіне бермейді. Шын мәнінде бұл жаттығу бағдарламаның бұлшық етте сүт қышқылының жинақталуымен орындалатын анаэробты лактатты жүктеменің өзі. Мұндай бұлшық еттердің "тытығыздығын" анаэробты жаттығуларды орындау кезіндегі жиналған сүт қышқылы береді. Лактатаның пайда болуының себебі өте оңай. Шекті және ең жоғары деңгейдегі жүктемелерді орындағанда ағза өзіне қажетті оттегімен толық қамтамасыз етілмейді, сондықтан ақуыздар мен көмірсулардың ыдырауы (майлар ең аз мөлшерде қолданылады) оттегісіз тәртіптемеде жүргізіледі, нәтижесінде сүт қышқылы және басқа да ыдырау өнімдері пайда болады. Бұл, мысалы, қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен жүгіру, қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен жүзу, велосипедпен жүру немесе қысқа ара қашықтыққа жоғары жылдамдықпен есу. Бес минуттан көп, бірақ отыз минуттан аз уақытқа жалғасатын үздіксіз аралық іс-әрекеттердің түрлері аралас (оттегісіз-оттегімен) куаттылықты қамтамасыз ететін жұмыстың мысалы болып табылады. "Аэробты" немесе "анаэробты" терминдерді айтқан кезде, бұл жұмысты жекелеген бұлшық еттер емес, бүкіл ағза солай қабылдайды. Ал жекелеген бұлшық еттер мұндай жағдайда қуаттың оттегімен қамтамасыз етілу тәртіптемеде (жұмыс істемейтін немесе іс-әрекетте көп қатыспайтын, мысалы, бет бұлшықеттері) және қуаттың оттегісіз қамтамасыз етілу тәртіптемесінде (осы іс-әрекеттің түрінде ең көп жүктемені орындайтын) де іске қосылады. Дене жаттығулардың кең тараған классификацияларының бірі болып бұлшық ет жұмысын қуат аймақтарға бөлінуін айтса болады.
Дене жаттығулары әр түрлі жылдамдықпен және сыртқы ауырлатудың көлемімен орындалады. Бастапқы деңгейден бастап жылжу көлемімен бағаланатын физиологиялық қызметтердің кернеуі (қызметтің қарқындылығы) өзгермейді. Демек, циклдық түрдегі жұмыстың күштілігіне (Вт немесе кДж/мин өлшенеді) қарай физиологиялық жүктеменің спортшының ағзасына әсерін жорамалдауға болады. Әлбетте, физиологиялық жүктеменің көлемі тек өлшенетін, нақты тіркеудегі физикалық жүктеменің көрсеткіштерімен ғана байланысты емес. Ол спортшының ағзасының бастапқы функционалдық ахуалына, оның жаттыққандық деңгейіне және ортаның жағдайына да байланысты. Мысалы, теңіз тегістігінде және жоғары таулардағы жасалған бірдей физикалық жүктеме әр түрлі физиологиялық жылжуларға алып келеді. Басқа сөзбен айтқанда, егер жұмыстың күштілігі нақты өлшеніп, жақсы мөлшерленсе, онда оның физиологиялық жылжулары нақты сандық есепке алынбайды. Физиологиялық жүктеменің болжамын спортшының ағзасының ағымдағы функционалдық жағдайының есебісіз жасауға қиын. Спортшының ағзасындағы дағдылану өзгерістерінің физиологиялық бағасы бұлшық ет жұмыстың ауырлығымен ара қатынаста. Бұл көрсеткіштер физиологиялық жүктемеге және спортшының орындайтын жұмысының күштілігіне сәйкес физикалық жаттығулардың бөлек жүйелерге және бүкіл ағзаға топтастырылуында ескеріледі.
Циклдық жаттығулар бір бірінен спортшылардың атқаратын жұмыстарының күштілігімен ерекшеленеді. В.С.Фарфельдің топтастырылуына сәйкес, келесі циклдық жаттығулар анықталады: жұмыстың ұзақтығы 20-30 секундтан (200 м. дейін спринтті жүгіру, 200 м. дейін велотректегі гит, 50 м. дейін жүзу және т.б.) аспайтын максималды күштілік; 3-5 минутқа созылатын (1500 м. жүгіру, 400 м. жүзу, 1000 м. дейін тректегі гит, 3000 м. дейін коньки тебу, 5 минутқа дейін есу және т.б.) субмаксималды күштілік; 30-40 минутпен шектелетін (10000 м. дейін жүгіру, велотрек, 50 км. дейін велошабу, 800 м. - әйелдер, 1500 м. – ерлердің жүзуі, 5 км. дейін спорттық жүру және т.б.) үлкен күштілік; 30-40 минуттан бастап бірнеше сағатқа дейін спортшы шыдайтын орташа күштілік (шосседегі велошабулар, марафондық және жоғары марафондық жарыстар және т.б.). В.С.Фарфель (1949) ұсынған циклдық жаттығулардың топтастырылуының негізіндегі күштіліктің өлшемі автордың өзі көрсеткендей, нақты емес. Шын мәнінде, субмаксималды күштілікке сәйкес келетін аймақта спорт шебері 400 метрді төрт минуттан аз уақытта жүзіп өтеді, ал жас спортшы сол ара қашықтықты 6 минут және одан көп уақытта жүзіп өте алады, сонымен үлкен күштілік аймағындағы жұмысты атқарады. Циклдық жұмыстың күштіліктің 4 аймағына белгілі нобайлы бөлінуіне қарамастан, ол шындыққа сәйкес келеді, себебі, әр аймақ ағзаға белгілі түрде әсер етеді және өзінің физиологиялық ерекшеліктері болады. Сонымен қатар, әр түрлі циклдық жаттығулардың ерекшеліктерімен аз сәйкестелетін, функционалды өзгерістердің әр күштілік аймағына тән келетін жалпы заңдылықтары болады. Бұл, жұмыс күштілігінің бағалауына қарай спортшының ағзасына белгілі жүктеменің әсері туралы толық мағлұмат алуға мүмкіншілік береді. Әр түрлі жұмыс күштілігінің аймақарына тән көптеген функционалды өзгерістер, көбінесе, жұмыс істеп тұрған бұлшық еттердегі қуат айналыстарының жүрісімен байланысты. ...