Мазмұны
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Қазақастандағы экономикалық саясат түсінігі және мәні
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық саясатын басқару негіздері
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
2.2. Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар.
3 БӨЛІМ. АЙМАҚТАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Қазақстан республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, аймақтық және тағы басқалар
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік саясат, қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік саясат ерекшеліктері мен проблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын менгеру деңгейінің жоғары болуы.
Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді мемлекеттік саясат мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік саясат мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу;
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Қазақастандағы экономикалық саясат түсінігі және мәні
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, аймақтық және тағы басқалар.
В.С. Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат – құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс. Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ арасындағы өзара байланыстар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді. Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді, экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта, Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1 Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу, бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2 Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-теңдік дамуымен келісіледі.
3 Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру қажеттілігін ұмытпау керек /2/.
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны, баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы; институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде – екінші мақсатты қолданады
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді. Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық айырмашылық минимумына мәліметтер жинау /7/.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі. Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды. Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент” аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса, соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады /8/.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және, керісінше мемлекеттік деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады, және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет /7/....
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Қазақастандағы экономикалық саясат түсінігі және мәні
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық саясатын басқару негіздері
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
2.2. Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар.
3 БӨЛІМ. АЙМАҚТАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Қазақстан республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, аймақтық және тағы басқалар
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік саясат, қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік саясат ерекшеліктері мен проблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын менгеру деңгейінің жоғары болуы.
Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді мемлекеттік саясат мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік саясат мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдарын іздеу;
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Қазақастандағы экономикалық саясат түсінігі және мәні
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, аймақтық және тағы басқалар.
В.С. Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат – құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс. Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ арасындағы өзара байланыстар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді. Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді, экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта, Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1 Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу, бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2 Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-теңдік дамуымен келісіледі.
3 Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру қажеттілігін ұмытпау керек /2/.
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны, баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы; институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде – екінші мақсатты қолданады
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді. Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық айырмашылық минимумына мәліметтер жинау /7/.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі. Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды. Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент” аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса, соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады /8/.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және, керісінше мемлекеттік деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады, және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет /7/....