DataLife Engine / Қазақ тілі | Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілі

Қазақ тілі | Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілі

Мазмұны

КІРІСПЕ ................................................................................................................. 4
1. СТИЛИСТИКАЛЫҚ ФИГУРАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ.................................... 7
2. КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТ СТИЛІНДЕГІ ФИГУРАЛАР...................................... 18
ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................... 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................40

КІРІСПЕ
Стилистика – тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолдануын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады. Стилистика мәселесі өте күрделі, өзінің функционалдығымен қарым-қатынас әрекетіндегі тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану принциптерін ретке келтіретін сала. Стилистика сөйлеу, коммуникация процесіндегі тілді пайдаланудың заңдылықтарын зерттейді. Стилистика түрлі қоғамдық салаларда тілдік амал-тәсілдер мен стилистикалық мүмкіндіктер арқылы коммуникативті-прагматикалық, эстетикалық қызметті қарастырады. Стилистика көптеген ғылыми-практикалық мәселелерді қамтиды. Ол тілдегі стилистикалық амал-тәсілдерді ғана қарастырмайды, стилистикалық мүмкіндіктердің барлық базасын қамтуды көздейді, сондай-ақ ұлттық әдеби тілдің нормасын сақтап, стилистикалық норманы қалыптастырады. Стилистика ғылымы стилистикалық ұғымдар мен белгілердің межесін өзіне тірек ете отырып, теориялық проблемаларды шешеді [1,6].
Қазіргі стилистика ғылымының проблемалары өте кең: тілдік пәндері кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Тілдік бірліктерді пайдаланудың тәсілдерін үйретеді әрі стилистикалық тәсілдерді коммуникативтік мақсатқа сай іріктеу ұстанымын негізгі меже етіп алады. Адамдық фактордың сөзді саналы түрде ұйымдастыруын есепке алып отырады, тілдік емес ситуациялар мен контекстің тікелей ықпалы арқылы дискурс пен мәтіндегі стилистикалық мүмкіндіктердің жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Стилистика – тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық принциптерін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызметін толық есепке ала отырып, оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі саласы.
Қазіргі стилистиканың жалпы филологиялық, тілдік немесе әдебиеттік тұрғыдан бөлінуі де оның мазмұны мен бағыттарының әр түрлілігін көрсетеді. Қазіргі тіл білімінде стилистиканың даму бағыттарының бірнеше түрі өте маңызды орын алады. Олардың қатарына функционалдық стилистика, көркемдік тәсілдердің стилистикасы, прагмастилистика жатады. Жалпы тіл ғылымында стилистиканың даму бағыттарының жоғарыдай түрлерінің пайда болуы, стилистика мәселесінің өте күрделі ғылым саласы екенін көрсетеді. Жалпы тіл ғылымында функционалдық стильдерді былайша топтастырады:
– ауызекі сөйлеу тілі;
– ғылыми стиль;
– ресми стиль;
– публицистикалық стиль;
– көркем әдебиет стилі [2,8].
Стилистикалық фигуралар жоғарыда аталған функционалдық стильдердің барлығында бірдей қолданыла бермейді. Стилистикалық фигуралар көркем әдебиет стиліне тән стилистикалық тәсілдер болып табылады.
Ұлт тілінде көркем әдебиет тілінің алатын орны ерекше. Көркем әдебиет тілінде сол тілдің барлық байлығы еркін қолданылады. Көркем әдебиет стилі – стилистикада әдеби шығарманың көркемдік формасын құрайтын ерекше стиль түрі. Көркем әдебиет стилінің сыртқы құрылымдық жағы туралы әдебиетшілер мен тілшілер арасында ортақ пікірлер бар, сондай-ақ тілдік-стильдік тұрғыдан бөлектенетін тұстары да бар. Көркем әдебиет стилі тіл аясының негізін құрайды. Жалпы алғанда олардың арақатынасы ортақ болғанмен, соған қарамастан „көркем әдебиет тілі” бір-біріне ұқсас емес. Көркем әдебиет стилі өзінің әдеби тілмен ішкі бірлігі жағынан қаралатын объективті шындығын ешуақытта жоғалтпайды, керісінше қазақ ұлттық әдеби тілінің барлық тілдік-стильдік ерекшеліктері көркем әдебиет стилінде көрсетіліп отырады [3,36].
Көркем әдебиет стиліне әдеби тілдің нормасы да кіреді, сондықтан көркем әдебиет тілі арқылы әдеби тілге қатысты ізденістен көркемдік-эстетикалық топпен бірге стилистикалық категориялары өрбіп шығады. Көркем әдеби стилі жалпы әдеби тілдің ұлттық нормаларына, көркем сөздің нормаларына иек артады. Жалпы халықтық тілден, ауызша әдеби тілден, ауызекі сөйлеу тілінен, ұлттық әдеби тілден негізі қаланған көркем әдебиет стилі көркемдік, құрылымдық, эстетикалық өрісін беруде өзгеше стильдік мәнер түзе алады.
Стилистиканың ерекше бағытының бірі – безендіруші стилистика. Безендіруші стилистика – тілдегі экспрессивті әдіс-тәсілдерді қамтиды. Қазіргі стилистикада көріктеу, шеберлік тәсілдері көркем әдебиет стиліне ғана тән деп қарауға болмайды, ол барлық стиль түрлерінде коммуникативті-прагматикалық мақсатпен жүзеге асатын шеберлік тәсілдері безендіруші стилистикада жан-жақты көрініс табады. Безендіруші стилистиканың зерттейтін мәселелері мыналар болып саналады: тілдік бірліктердің безендіруші тапсырмаларының сапалық және тиімділік қасиеттерін әр түрлі стилистикалық амалдардың көмегімен анықтау. Олар: стилистикалық мағына, стилистикалық тәсіл, стилистикалық амал, стилистикалық тапсырма.
Стилистикалық тәсілдер деп стильдерді құрастырушының әр түрлі тілдік бірліктерді қолданудағы амал-тәсілдерін айтады. Олар: троптың түрлері, стилистикалық фигуралар, стиль құраудың стратегиясы мен тактикасы. Қолданыс аясында тілдік бірліктердің анық, көркем, бейнелі шығуына стилистикалық мағына үлкен ықпал етеді. В.Г.Винокур бұл безендіруші стилистиканың негізгі базасын құрайтын атауларды „узуальды-стильді комплекс” деп атаған [4,16], ол мәтінде коммуникативтік актінің құрылымдық-стильдік базасын толық қалыптастырады.
Тілдік бірліктердің ішінде сөз айрықша маңызды орынға ие. Тілдің функционалдық жүйесінде сөздің ролін стилистика саласы анықтап бере алады. Тілдің функционалдық стильдерге қарай ажыратылатын нормалар екені белгілі, осы бағытта сөздің стильдік, прагматикалық мәнін ашуға болады. Тілдің айшықтау белгілерін қолдану, прагматикалық мақсатын айқындап, стилистикалық ерекшеліктерін анықтау мәселесі стилистика ғылымымен тығыз байланысты.
Тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білген жөн. Тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де аса қажет тәсіл – стилистикалық фигура (латынша figura – келбет, бейне) – сөз тіркестерін дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ – сөздерге ерекше екпін, леп, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға, тыңдаушыға әсерін күшейту [5,25]. Фигураның түрлері: арнау, қайталау, шендестіру (антитеза), дамыту (градация), ауыстыру (инверсия), эллипсис, егіздеу (параллелизм).
Бітіру жұмысымызда қарастыратын басты мәселе – көркем әдебиет тілін лингвистикалық поэтикамен байланыста зерттеу. Жоғарыда стилистикалық фигуралар функционалдық стильдердің барлығында кездесе бермейді дедік. Алайда, ауызекі сөйлеу стилінде стилистикалық фигураның бір түрі қайталаулар молынан ұшырасады. Қайталаулар – көркем әдебиет стилінде суреткерлік стильдік ерекшелік ретінде танылатын стилистикалық тәсіл, ауызекі сөйлеу стилінде мәнерлік қасиеті айтылған ойға параллельдік қатар түзу үшін пайдаланылады [6,102].
Қазір бәрі өзгерді, өмір өзгерді, заман өзгерді, мода өзгерді, адам өзгерді, пиғылы да өзгерді немесе заман жақсарды, өмір жақсарды, бәрі де жақсарды деген сөйлемдердегі бірінші қайталау өзгерді сөзін сөйлеуші бірнеше рет қайталап айтады, сол арқылы көлемді құбылыстың сырын баян етеді, ал екінші сөйлемде қайталау болып тұрған сөз жақсарды, ол бар-жоғы екі рет қайталанып тұрғанмен, заман мен өмірге ортақ зат-құбылыстың жақсарғанын көрсету үшін қолданылып тұр. Дегенмен біз зерттеу объектісі ретінде стилистикалық фигуралар көп кездесетін көркем әдеби стилін алдық.
Бітіру жұмысымызда алдымызға мынадай мақсат-міндеттер қойдық:
– көркем әдебиет стиліндегі стилистикалық фигуралар мәселесін айқындау;
– стилистикалық фигуралардың қызметін анықтау;
– стилистикалық фигуралардың стиль түзуші фактор ретінде мүмкіндіктерін ашу.
Зерттеу барысында қазақ стилистикасында стилистикалық фигуралардың түбегейлі зерттелмегені байқалды. Стилистикалық фигураларға әдебиет теориясында әдебиет тарапынан анықтама берілген. Ал стилистикалық айшықтау түрлерінің тіл білімінде стилистикалық қызметі, стиль түзуші фактор есебіндегі мәселелері жан-жақты қарастырылмаған. Тек жекелеген авторлар, мысалы ғалым Д.Әлкебаева М.Жұмабаев поэзиясындағы стилистикалық айшықтау түрлеріне тоқталған. Ал қазақ тіліндегі стилистикалық фигуралардың стилистикалық қызметі, тілдік стильдік ерекшеліктерін, стиль түзуші фактор есебінде әлі де терең зерттеулерді қажет ететіні зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындай түседі.....
18.12.2018
Вернуться назад